Bookreads: O Σταμάτης Ζωχιός γράφει τον «Εφιάλτη» του κι επιμένει στα δυσανάγνωστα κείμενα

Η λογοτεχνία μπορεί να πάρει πολλές μορφές και καμιά φορά μπορεί να γίνει αρκετά απαιτητική. Ο Σταμάτης Ζωχιός κυκλοφορεί το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο «Ο Εφιάλτης» και κάνει ακριβώς αυτό: μας εντυπωσιάζει με τη λεκτική του δεινότητα και με το ταλέντο του φτιάχνει προτάσεις που μας κρατούν στη σελίδα χωρίς καμία απόσπαση.

Το CNN Greece επισκέφτηκε τον συγγραφέα στο σπίτι του στο Θησείο και είχε μαζί του μια υπέροχη και αναλυτική κουβέντα σχετικά με την λογοτεχνία, τη μαγεία, την λαογραφία, τους εφιάλτες, το μυθιστόρημα και πολλά άλλα ενδιαφέροντα θέματα.

• Διαβάστε επίσης: Bookreads: O Γιώργος Αριστηνός πιστεύει στην αντισυμβατική αφήγηση

Ο Σταμάτης Ζωχιός είναι ερευνητής στο Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ παράλληλα διδάσκει στην École Pratique des Hautes Études στο Παρίσι και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Γκρενόμπλ, έχει κατά το παρελθόν εργαστεί σε μια σειρά γαλλικών και ελληνικών Πανεπιστημίων, ενώ είναι επιστημονικός υπεύθυνος στο Ελληνικό Πολιτιστικό Κέντρο του Παρισιού και συνδιευθύνει το περιοδικό Études balkaniques - Cahiers Pierre Belon. Τα κύρια επιστημονικά του ενδιαφέροντα άπτονται του τομέα των μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και πρακτικών της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Παράλληλα μεταφράζει από τα γαλλικά και τα ρωσικά.

Ακολουθεί ολοκληρη η συνέντευξη με τον συγγραφέα Σταμάτη Ζωχιό:

Μίλησέ μας λίγο για το νέο σου και πρώτο βιβλίο με τίτλο «Ο Εφιάλτης».

Σταμάτης Ζωχιός: Το βιβλίο ακολουθεί κάποιες βασικές αρχές της γοτθικής λογοτεχνίας με πέντε γραμμικά κεφάλαια, τα όποια θα λέγαμε πως αναπτύσσουν μια ιστορία τρόμου, αλλά που στην πραγματικότητα προετοιμάζουν το τελευταίο, έκτο κεφάλαιο, για να είναι πιο ρεαλιστικό. Το αρχικό μου θέμα ήταν η υπνική παράλυση και φαινόμενα όπως η μαγεία ή η εξωσωματική εμπειρία.

Με ενδιέφερε να πάρω ένα υλικό που γνωρίζω καλά (την περίφημη μόρα) και να το μετατρέψω σε μια αλληγορία πάνω στην πίστη — όχι νοούμενη με καθαρά θρησκευτικούς όρους, αλλά ως έναν εκ των κυριότερων αρμών του εαυτού, ως τη συσσωρευτική δύναμη που συγκρατεί το «εγώ» και το αποτρέπει από τη διάσπαση. Σε αντίθεση με την κοινωνικά επιβαλλόμενη ή επιβεβλημένη έλλειψη πίστης ως θεμελιώδη αιτία διάσπασης του εαυτού. Πίστη και μη-πίστη, τις αντιλαμβάνομαι ως πόλους που συγκρούονται στο κοινωνικό γίγνεσθαι αλλά και στον ίδιο μας τον εαυτό, ο οποίος ενώπιον μιας πολυφωνικής πολλαπλότητας και ετερότητας υπόκειται σε μια διάσπαση του εγώ. Καταλήγει σε μια ρευστότητα ανάλογη με του Πρωτέα, που αλλάζει συνέχεια μορφές —ζώο, φυτό, νερό, φωτιά— ώστε να καταφέρνει να μην απαντάει σε ερωτήσεις.

Η γραφή σου είναι τρομερά ιδιαίτερη. Προκαλεί τον αναγνώστη σε έναν αναγνωστικό αγώνα δρόμου θα έλεγε κανείς. Τι σε κάνει να γράφεις έτσι; Ποιος είναι ο σκοπός σου;

Σταμάτης Ζωχιός: Βασικός σκοπός μου είναι να μπορεί κάποιος να διαβάσει ένα απόσπασμα, μια σελίδα ξεχωριστά αποκομίζοντας αισθητική απόλαυση, όπως ακριβώς μπορεί να κάνει με ένα μουσικό έργο. Γι’ αυτό με απασχολεί πρωτίστως η μουσικότητα, όπου η λέξη, ή μάλλον η συλλαβή ως μικρότερη μονάδα, επιλέγεται όπως μια νότα. Βλέπω και θέλω να βλέπω τη γραφή με αυτή την αυστηρότητα των διαστημάτων, των παύσεων, των πτώσεων, του φόρτε, του τέμπο. Ένας αυστηρός αισθητικός μαξιμαλισμός, ο οποίος νομίζω πως είναι αρκετά εμφανής στο σύνολο του κειμένου και αποτυπώνει τον βιωμένο κοινωνικά και ατομικά μαξιμαλισμό, το βασανιστικό απέραντο σύνολο παντελώς ετερόκλητων φωνών που ηχούν στο κεφάλι μας προκαλώντας μας διάσπαση.

Ποιες είναι οι επιρροές σου; Τι διαβάζεις;

Σταμάτης Ζωχιός: Έχω την τύχη να ασχολούμαι με ένα επάγγελμα και κυριότερα έναν τομέα ο οποίος με εφοδιάζει διαρκώς με υλικό. Λαϊκή και προφορική λογοτεχνία, δαιμονολογικές και μαγικές πραγματείες, θρησκευτικά κείμενα. Διαβάζω ελάχιστη πλέον φιλοσοφία εφόσον, αν θέλω αφορισμούς, τους βρίσκω στη θρησκεία.

Όσον αφορά τη λογοτεχνία έχω τις βίβλους μου (Ραμπελέ, Χόφμαν, Γκόγκολ, Σουλτς, Στρίντμπεργκ, Μπουλγκάκοφ, Μπόρχες κ.α.), αλλά συνήθως μελετώ παρά διαβάζω. Ακούγεται μάλλον ωφελιμιστικό αυτό που λέω, αλλά αυτή είναι και η πρώτη μετάλλαξη στον νου, όταν κάποιος αρχίζει να ασχολείται με τα ακαδημαϊκά: επιβάλλεται να διαβάζει γρήγορα, συστηματικά και χρηστικά, επαγγελματικά. Οι επόμενες μεταλλάξεις, μάλλον εκφυλιστικές, αφορούν τη συρρίκνωση της σκέψης ένεκα της υπερβολικής, εμμονικής θα έλεγα, στόχευσης. Όταν το ίδιο ρούχο το πλύνεις πολλές φορές σε μεγάλη θερμοκρασία δεν είναι απίθανο να το δεις να μπαίνει.

Σε κάθε περίπτωση, οι βασικές μου επιρροές έρχονται από τον χώρο της κλασικής μουσικής. Κανένας συγγραφέας δεν με έχει επηρεάσει όσο ο Σούμαν, ο Σούμπερτ, ο Σκριάμπιν, ο Προκόφιεφ, ο Σνίτκε. Δεν είναι μόνο το ζήτημα της άμεσης, συμπυκνωμένης, αφαιρετικής συγκίνησης που προσφέρει η μουσική, είναι κυρίως το ζήτημα της αυστηρής διάνθισης της τεχνικής που με αφορά. Βλέπω την τέχνη ως μια in vitro κατάσταση, ως ένα μπονσάι και όχι ως ένα δέντρο: η διαφορά είναι ευνόητη και αφορά το πλαίσιο, τη γλάστρα όπου φύεται ο σπόρος. Η τεχνική είναι ο σκελετός της τέχνης ακόμα και όταν επιλέγεις να την καταλύσεις. Στην αντίθεση περίπτωση αναμετράσαι με μια απροσδιόριστη «χλαπάτσα».

• Διαβάστε επίσης: Bookreads: O Άκης Παπαντώνης μας «ξεναγεί» στην σκοτεινή πλευρά της δεκαετίας του '90

Πως βρίσκεις την ελληνική λογοτεχνία; Αξίζει κανείς να ασχοληθεί μαζί της; Μήπως υπάρχει πολύ κοινοτοπία στα θέματά της ή στον τρόπο γραφής;

Σταμάτης Ζωχιός: Δυστυχώς όπως είπα, διαβάζω μηχανικά, στην πραγματικότητα μελετώ για να γράψω. Συνεπώς δεν έχω πολύ σαφή εικόνα για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, κυρίως αυτή η οποία γράφεται στο περιθώριο και που είναι πολύ πιθανό να αποτελεί βιότοπο για άγρια, αλλόκοτα όντα, όχι οικόσιτα ή ζώα ζωολογικού κήπου. Με ενδιαφέρει κατά κύριο λόγο το αποκλίνον, ακόμα και όταν αυτό ρισκάρει να εκδηλωθεί ως εξεζητημένο, σπουδαιοφανές ή ξιπασμένο. Το μετριοπαθές συνήθως το ξερνάει το στόμα της Τέχνης ακριβώς όπως στην Αποκάλυψη ο Θεός ξερνάει τον χλιαρό και αδιάφορο επειδή δεν είναι ούτε ψυχρός ούτε θερμός.

Ο λόγος σου είναι αρκετά πολύπλοκος και κάποιος πρέπει να συγκεντρωθεί πολύ για να βγάλει έστω και μία σελίδα. Αυτό έχει γίνει επίτηδες; Είναι κάτι που επιδιώκεις;

Σταμάτης Ζωχιός: Κατά τον 12ο αιώνα, στον νότο της Γαλλίας, αναπτύχθηκε από μια ομάδα τροβαδούρων το ποιητικό ύφος trobar clus, το οποίο αναζητούσε έναν στιχουργικό ερμητισμό και μια νοηματική εσωστρέφεια. Θεωρώ πως αυτός ο ερμητισμός επιτρέπει μια πιο ανοιχτή ερμηνεία του υλικού τόσο από τον δημιουργό όσο και από τον αναγνώστη. Όσο πιο σαφές και μονοφωνικό είναι ένα λογοτεχνικό κείμενο τόσο λιγότερες ερμηνείες επιτρέπει κατά την ανάγνωση, και παραμένει αποσυνδεδεμένο από την απολύτως σχιζοειδή πραγματικότητα. Στρέφομαι λοιπόν σε έναν μαξιμαλισμό, ο οποίος είναι αισθητικός (με το ρίσκο να θεωρηθεί η γραφή μου μπαρόκ, κιτς κλπ.) και συνάμα εννοιολογικός, καταγράφοντας τη διάχυση των φωνών και την ενδεχόμενη σύμφυρσή τους ώστε να γίνουν διακριτές. Συνεπώς με ενδιαφέρει κατά κύριο λόγο η πολυφωνία, όπως μπορεί να εκφραστεί ως πολυστυλισμός, ως διαλογικότητα, ως συμφωνικότητα, ως οποιαδήποτε προσέγγιση αντιλαμβάνεται το ειδικό και μικροκοσμικό ως ψηφίδα του γενικού και μακροκοσμικού.

Τώρα όσον αφορά τον «Εφιάλτη», ο αναγνώστης θα παρατηρήσει εξαρχής ότι συνοδεύεται από μια αφιέρωση (στον Λεβ Γκρόμπμαν), η οποία λειτουργεί στην ουσία ως οδηγία ανάγνωσης: «να επιμένεις στα δυσανάγνωστα κείμενα, τα ερεβώδη, μέχρι να διασταλεί ο οφθαλμός σου στο σκοτάδι. Τότε μόνο, η τάχα ακατάληπτη γραφή του παρακάτω κειμένου θα σου γίνει εμφανής». Το κείμενο αφορά την υπνική παράλυση εν μέσω της νύχτας, και η στρυφνή, εξαιρετικά πυκνωμένη γραφή αποτυπώνει το σκοτάδι. Όσο το κείμενο προχωρά η γραφή απλουστεύει. Όχι γιατί υποχωρεί το σκοτάδι, αλλά γιατί ο οφθαλμός του αναγνώστη συνηθίζει σε αυτό και μπορεί να διακρίνει περισσότερα σημεία. Αυτό που εξάλλου συμβάλει στη διαλογικότητα και πολυφωνικότητα του κειμένου θεωρώ πως είναι ο πολυστυλισμός του μέσω του διαρκώς μεταβαλλόμενου ύφους του. Η εξελικτική πορεία του κεντρικού χαρακτήρα και τελικά του ίδιου του εαυτού (που διαμορφώνεται μέσω της θέσης, αντίθεσης, σύνθεσης του θηλυκού με το αρσενικό δίπολο) αποτυπώνεται στην υφολογική αστάθεια.

Από Έλληνες συγγραφείς τι θα πρότεινες;

Σταμάτης Ζωχιός: Θα πρότεινα τον Ari Morgenstern Läsarson, με τον οποίο μας συνδέουν βίοι παράλληλοι και τον οποίο αντιλαμβάνομαι ως ένα αλλόκοτο όνομα στον άγριο βιότοπο του κοινού μας εκδότη.

Πως εμπνέεσαι; Ποια είναι η διαδικασία του να κάτσεις να γράψεις;

Σταμάτης Ζωχιός: Κατανοώ τη διαδικασία της πράξης της γραφής όπως ακριβώς γινόταν αντιληπτή η αυτόματη γραφή στον πνευματισμό των τελών του 19ου αιώνα. Τα μέντιουμ σε κατάσταση εγρήγορσης, σε υπνωτική έκσταση, συνήθως κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας, συλλάμβαναν έννοιες, φράσεις, κείμενα κλπ. που αποδίδονταν γενικά σε εξωτερικές ή υπερφυσικές δυνάμεις (σαφώς δεν μιλάω για την αυτόματη γραφή των υπερρεαλιστών η οποία εμπνέεται από τον αντίποδα της τυχαιότητας). Η γραφή συνεπώς υπαγορεύεται, σαν ένα διάνυσμα από το σαφές, λογικό και ανθρώπινο στο σκοτεινό, παράδοξο και ασαφές του θείου και - κυρίως - του διαβολικού. Ή ακόμη περισσότερο, σαν μια μελωδία όπου η μια νότα δεν είναι απλώς άρρηκτα συνυφασμένη με την προηγούμενη αλλά στην πραγματικότητα προηγείται τελολογικά. Της σύνθεσης του «πριν» προϋπάρχει η ύπαρξη του «μετά». Αυτό για την πράξη της γραφής. Και όχι για την προπαρασκευή της πράξης.

Γιατί το να κάτσω να γράψω είναι ολότελα διαφορετικό από το να γράφω. Αυτή η φάση είναι πιο άχαρη και σίγουρα πιο κουραστική, εφόσον απαιτεί συνήθως αρκετό διάβασμα. Σε τέτοιο βάθος ώστε να οικειοποιηθείς τη γνώση και να μπορείς, όχι να την αναπαραγάγεις, αλλά να την αναβιώσεις καλλιτεχνικά σε ένα είδος αλλοίωσης του αρχικού σπόρου ή και μιας τερατογένεσης. Βλέπω τη δημιουργία ως ένα είδος απάτης, στα πρότυπα της μεγαλειώδους διεργασίας του πλαστογράφου Κωνσταντίνου Σιμωνίδη, ο οποίος στρέβλωσε ένας μέρος της φιλολογικής αυθεντικότητας για αρκετό καιρό. Και αποστρέφομαι με ξεκάθαρο τρόπο αντικαλλιτεχνικές και βαθιά προτεσταντικές-πουριτανικές αρχές όπως η αυθεντικότητα. Ο μόνος αυθεντικός δημιουργός είναι ο Θεός. Αν υπάρχει. Συνεπώς, στην τέχνη για μένα δεν ισχύει το νιτσεϊκό «γίνε αυτός που είσαι», αλλά το «γίνε αυτός που νομίζεις ότι είσαι». Στη ζωή είναι άλλη υπόθεση.

Για κάποιο λόγο έχω την «υποψία» πως κρύβεσαι πίσω από το βιβλίο του Λεβ Γκρόμπμαν «Απάτη», που έχει κυκλοφορήσει πάλι από τις εκδόσεις Ουαπίτι.

Σταμάτης Ζωχιός: Σίγουρα κρύβομαι, εφόσον ο μεταφραστής δεν είναι απλώς κάποιος που μεταγράφει έναν κώδικα. Είναι ένα είδος νεκρομάντη που ανασύρει από το πρωτότυπο το νεκροζώντανο απέθαντο πνεύμα του μεταφραζόμενου, μιλάει με την ετερότητα της φωνής του. Ακριβώς όπως στον Α' Σαμουήλ της Παλαιάς Διαθήκης, η νεκρομάντισσα που ανασύρει από τον θάνατο τον Σαούλ είναι εγγαστρίμυθος (και παραδοσιακά οι νεκρομάντεις ήταν συχνά εγγαστρίμυθοι), έτσι και ο μεταφραστής είναι κλέφτης φωνών και η μετάφραση είναι ιδιοποίηση του χώρου, του χρόνου, των βιωμάτων και των αναμνήσεων του μεταφραζόμενου.

Ετοιμάζεις κάτι νέο;

Σταμάτης Ζωχιός: Ναι, αυτόν τον καιρό συνθέτω ένα μυθιστόρημα που επικεντρώνεται στον Tobias Hume, Σκώτο συνθέτη του 16ου-17ου αιώνα και παράλληλα στρατιώτη. Το μυθιστόρημα ακολουθεί τα πρότυπα του πικαρέσκο μυθιστορήματος, είδος που περιγράφει, κατά κύριο λόγο σατυρικά, τις περιπέτειες ενός ήρωα που προέρχεται από μια κατώτερη τάξη για να ανέλθει και να ενταχθεί σε μια στρεβλή κοινωνική ζωή. Και εδώ επανέρχομαι στην ιδέα του εαυτού, εφόσον ο συγκεκριμένος πρωταγωνιστής καταφέρνει ως ένα υβρίδιο να συγκεράσει διαφορετικές φύσεις (πρωτίστως του μουσικού και του στρατιώτη) για να ζήσει τελικά ως αυτό που τόσο ωραία περιγράφει ο Ίψεν στον Πέερ Γκυντ: ένα κρεμμύδι που όσο και να το ξεφλουδίζεις δεν φτάνεις ποτέ σε έναν πυρήνα. Παρά μόνο σε φλούδες, τις πολλαπλές κι ετερόκλητες διαστάσεις του εγώ μας.

• Διαβάστε επίσης: Bookreads: O Ανδρέας Νικολακόπουλος έγραψε το πιο ιδιαίτερο βιβλίο της χρονιάς

Υπάρχει ένα πολύ υπόγειο χιούμορ στις λέξεις σου, είναι όμως ο σκοπός του συγγραφέα μόνο να προκαλέσει το γέλιο; Τι άλλο πρεσβεύει η γραφή σου;

Σταμάτης Ζωχιός: Το χιούμορ είναι όντως πολύ βασικό στοιχείο όχι απλώς στη γραφή αλλά και στην ίδια τη σύλληψη του υλικού μου. Στο δικό μου σύμπαν το χιούμορ, συχνά στα όρια του γκροτέσκο, η σκατολογία, η ψευδολογία, το παράλογο, τα χονδροειδή αστεία, η φάρσα, κλπ. δεν είναι μόνο εκφράσεις εκκοσμίκευσης (έτσι κι αλλιώς είμαστε ήδη αρκετά εκκοσμικευμένοι για να έχουμε ανάγκη από μεγαλύτερη δόση), αλλά λειτουργούν ως ένα είδος βλασφήμιας ανοιχτής σε πολλαπλές αναγνώσεις. Αυτό το λέω γιατί η βλασφήμια δίχως πίστη είναι κενολογία. Με δεδομένη την πίστη όμως είναι μια πράξη που, όπως λέει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, προσβάλλει αυτόν τον ίδιο τον Θεό και προϋποθέτει αχαριστία του ανθρώπου προς τον Θεό.

Συνάμα η κατ’ επίφαση ελαφρότητα αντισταθμίζει τη βαριά δραματικότητα, φέρνοντας το σκοτάδι σε ισορροπία με το φως, ακριβώς όπως η ζωή η οποία πρέπει να υπακούει σε μια ισορροπία δυνάμεων για να μη γίνεις χάχας ή αυτοκτονικός. Μέσω του χιούμορ, επιστρέφω στη μήτρα της δημιουργίας μου που είναι η ραμπελιανή γραφή, αυτή που κατάφερε με την επιτηδευμένη διαχυτικότητά της να συνδυάσει τα πάντα.