«Η Υπέρβαση της Άβυσσος» ή όταν η «Ασκητική» του Ν. Καζαντζάκη εμπνέει σύγχρονους καλλιτέχνες

“Η συνύπαρξη του κειμένου της Ασκητικής και των καλλιτεχνών έχει τη δυναμική της αμφισβήτησης. Ποιο είναι το φωτεινό, ενδιάμεσο διάστημα; Έχει σχέση με αυτό που βιώνουμε σήμερα στην Ελλάδα και στον κόσμο; Ποια είναι τα εργαλεία –προσωπικά ή μέσω της κοινωνίας των πολιτών- που εμείς, ως πολίτες και ως άνθρωποι, μπορούμε να αξιοποιήσουμε σε αυτό το πέρασμα μέσα από τη ζωή;”. Mε αυτά τα ερωτήματα η Ελίνα Κουντούρη, Διευθύντρια του ΝΕΟΝ, μας προϊδεάζει για μια εμπειρία πνεύματος ουσιαστική.

Σε συνεπιμέλεια του ιστορικού τέχνης Δημήτρη Παλαιοκρασσά και της Διευθύντριας του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης Μαρίας Μαραγκού, η έκθεση ‘Flying over the Αbyss – Η Υπέρβαση της Άβυσσος’ ιχνηλατεί την πορεία του ανθρώπου, φωτίζοντας τη διαδρομή της ανθρώπινης ζωής, από το τραύμα της γέννησης, τον αγώνα για τη ζωή και τη δημιουργικότητα, έως το θάνατο, έχοντας ως σημείο αναφοράς και αντλώντας έμπνευση από το έργο Ασκητική.

Η Αθήνα είναι ο τρίτος σταθμός της έκθεσης μέσα σε δύο χρόνια, μετά το Ρέθυμνο και το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης και τη Θεσσαλονίκη και το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.
Στην έκθεση παρουσιάζονται συνολικά 41 έργα, αντιπροσωπευτικά της διεθνούς σύγχρονης τέχνης. Πρόκειται για ένα ταξίδι στη σύγχρονη δημιουργία των τελευταίων 40 χρόνων, με έργα από το 1974 –του Paul Thek- αλλά και από διάφορα εκφραστικά μέσα, όπως ζωγραφική, βίντεο, εγκαταστάσεις, γλυπτική.

Για την τρίτη, εμπλουτισμένη με νέα έργα, εκδοχή της έκθεσης στην Αθήνα, δημιουργήθηκε το έργο "Passage through the Abyss" μία ηχητική-μουσική εγκατάσταση των Γιώργου Κουμεντάκη και Σταύρου Γασπαράτου, η οποία αποτελεί νέα ανάθεση παραγωγής έργου του Οργανισμού ΝΕΟΝ στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, σηματοδοτώντας τη σύμπραξη των δύο οργανισμών στο πλαίσιο της έκθεσης.

“H σημασία της έκθεσης ‘Υπέρβαση της Άβυσσος’ σε μια Αθήνα ηρωικά πληγωμένη, που προσπαθεί να υπερβεί τα δικά της δεινά, φτάνει πιο επίκαιρη παρά ποτέ. Αν και το κείμενο στο οποίο αναφέρεται και οι ίδιες οι ενότητες των έργων και η ποιότητά τους δεν έχουν χρόνο, ο ρόλος της παρουσίας της ως μια ισχυρή οντολογική κατάθεση, υπερασπίζεται το δικαίωμα της δικής της κραυγής, απέναντι στα γεγονότα. Και από αυτή την άποψη, η έκθεση είναι βαθιά πολιτική” σημειώνει η Μαρία Μαραγκού, Διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης και επιμελήτρια της έκθεσης.

Από την πλευρά του ο Δημήτρης Παλαιοκρασσάς, ιστορικός τέχνης και επιμελητής “Υπέρβασης” εξαίρει τη σημασία του έργου του μεγάλου στοχαστή. “Η διαχρονική ανησυχία για την ανθρώπινη οντότητα είναι το συνδετικό στοιχείο ανάμεσα στο έργο του μεγάλου Κρητικού ποιητή Νίκου Καζαντζάκη και 34 διεθνών και ελλήνων καλλιτεχνών της σύγχρονης τέχνης. Η ‘Υπέρβαση της Άβυσσος’ αφορά στον επίπονο αγώνα για το ενδιάμεσο διάστημα της ζωής, από τη γέννηση ως το θάνατο. Μια διαδρομή που κουβαλά το βάρος και την ατέλεια της θνητής φύσης μας και ταυτόχρονα εμπεριέχει τον τρόπο που μπορεί να προσδώσει νόημα και να εξυψώσει τον αγώνα αυτό: το στοιχείο της δημιουργικότητας, των ανθρώπινων σχέσεων και έργων που μπορούν να λάμψουν στην αιωνιότητα και να οδηγήσουν στην απόδραση από την άβυσσο, στο τέλος της διαδρομής”.

Στην έκθεση συμμετέχουν έργα των: Marina Abramović, Αλέξης Ακριθάκης, Matthew Barney, Hans Bellmer, Lynda Benglis, John Bock, Louise Bourgeois, Heidi Bucher, Paul Chan, Σάββας Χριστοδουλίδης, Abraham Cruzvillegas, Σταύρος Γασπαράτος, Gilbert & George, Robert Gober, Asta Gröting, Jenny Holzer, Κώστας Ιωαννίδης, Βλάσης Κανιάρης, Mike Kelley, Martin Kippenberger, Γιώργος Κουμεντάκης, Sherrie Levine, Στάθης Λογοθέτης, Ana Mendieta, Μάρω Μιχαλακάκου, Bruce Nauman, Αλίκη Παλάσκα, Ιωάννα Πανταζοπούλου, Doris Salcedo, Kiki Smith, Paul Thek, Κώστας Τσόκλης, Mark Wallinger, Gary Webb.

Δεδομένου του αντιπροσωπευτικού χαρακτήρα, αλλά και ως βασική αρχή της δράσης του ΝΕΟΝ, δίνεται έμφαση στην εκπαιδευτική αξία της έκθεσης και οργανώνονται ξεναγήσεις για το κοινό, για φοιτητές αλλά και για σχολεία, καθώς και ειδικό πρόγραμμα ξενάγησης και διάδρασης για παιδιά 8-14 ετών το οποίο θα φιλοξενείται τα σαββατοκύριακα στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο της έκθεσης σε συνεργασία με το Ελληνικό Παιδικό Μουσείο.

Περισσότερες πληροφορίες εδώ.

Το 2005 στην Καθημερινή ο Πάτροκλος Σταύρου, πρόεδρος τότε του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη στους Βαρβάρους Ηρακλείου Κρήτης έγραψε για την κραυγή του μεγάλου στοχαστή, την "Ασκητική" του.

"Η 'Ασκητική' είναι ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Νίκος Καζαντζάκης είναι η 'Ασκητική'. Μια ελβετική εφημερίδα πριν από χρόνια έγραψε πως η 'Ασκητική' είναι 'το κατά Καζαντζάκην ευαγγέλιο'. O ίδιος ο Καζαντζάκης έγραψε ότι η 'Ασκητική' είναι μια κραυγή και όλο το έργο του είναι σχόλιο στην κραυγή αυτή.

...

Ο Καζαντζάκης άρχισε να γράφει την 'Ασκητική' στη Βιέννη και την τελείωσε στο Βερολίνο κατά το τέλος του 1922, μέχρι τις αρχές του 1923, ενώ παράλληλα έγραφε και ένα άλλο έργο, το 'Συμπόσιον', που προσομοιάζει σε πλατωνικό διάλογο. Σε αυτό ο Καζαντζάκης 'αναπολεί, σαν εξομολόγηση, το όνειρό του να πάει να ασκητέψει δύο χρόνια στο Αγιον Ορος, μέσα σε απόλυτη σιγή' και να νικήσει, 'όπως οι ασκητές', λέγει, 'τη μικρολογία, το φόβο και το θάνατο, πιστεύοντας', όπως διασώζει η Ελένη N. Καζαντζάκη.

Οκτώ χρόνια νωρίτερα είχε πάει για επίσκεψη στο Αγιον Ορος, για να γίνει τελικά ισόβιος μύστης και ασκητής μέσα στην πολύβουη ζωή και κίνηση του κόσμου. Για πέντε χρόνια μετά την οριστικοποίηση της πρώτης γραφής της 'Ασκητικής' περιφέρει μαζί του τα χειρόγραφα, αλλά και διακατέχεται από αδημονία να τη δει τυπωμένη, με την προοπτική διορθώσεων στο μέλλον, όπως συνήθιζε, αφού και σε κυκλοφορούντα βιβλία του έκανε ιδιόχειρες διορθώσεις.

Πριν ακόμη δημοσιευθεί η 'Ασκητική' το φθινόπωρο του 1927 στο περιοδικό 'Αναγέννηση» του Δημήτρη Γληνού και εκδοθεί αμέσως εν συνεχεία σε ανάτυπο, έχουμε γράμμα του Καζαντζάκη στον Παντελή Πρεβελάκη, με ημερομηνία 1η Αυγούστου 1927:

'Ειδικά για την Ασκητική, που αγαπώ εξαιρετικά, λέω τούτο: Ας τυπωθεί τώρα στην Αναγέννηση, ας τη δω πρώτα σε μια κακή έκδοση, και τότε κάνω μερικές διορθώσεις που χρειάζουνται -μερικά πράματα επαναλαβαίνουνται συχνά, η διάταξη έχει έλλειψες κ.λπ... Και τότε την εκδίδομε, όπως τη θέμε, δηλαδή, όπως λέτε'. Και ο Καζαντζάκης άρχισε πάλι τις διορθώσεις.

Αποκορύφωση των διορθώσεων, των προσθαφαιρέσεων, είναι η προσθήκη του κεφαλαίου 'Σιγή'. Το έγραψε στο Μπέκοβο, 'σε ένα θαμαστό δάσος έλατα, μια ώρα μακριά από τη Μόσχα. Τεράστια δέντρα, πυκνότατα, ο ήλιος ανατέλνει τα μεσάνυχτα...'. Οπως διασώζει η Ελένη του, το τελείωσε στις παγωμένες στέπες της Σιβηρίας το 1929. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια επεξεργασία του τελευταίου μέρους του βιβλίου, πριν από το 'Πιστεύω', με νέα στοιχεία, με νέα προχωρημένη θέαση των πραγμάτων. 'Πρόσθεσα ένα μικρό κεφάλαιο: 'Σιγή' -μπόμπα που ανατινάζει όλη την Ασκητική. Μα σε λίγων ανθρώπων την καρδιά θα εκραγεί', έγραψε στον Πρεβελάκη στις 11 Ιουνίου 1928.

...

Μεγάλο σάλο προκάλεσε η πρώτη έκδοση της 'Ασκητικής' στην Αθήνα. Εγραψε ο ίδιος, στις 22 Σεπτεμβρίου 1927, στη σύντροφό του Ελένη: 'H Ελλάδα με πνίγει, κανένας εδώ δε μου είναι σύντροφος, κανένας δε μπορεί να νιώσει την αγωνία της ψυχής μου. Ολοι εδώ παίρνουν την 'Ασκητική' σαν έργο τέχνης, κανένας σαν κραυγή αναζήτησης και τρόμου. Γιατί κανένας δεν έχει μέσα του την κραυγή αυτή...'. O Καζαντζάκης δεν επιθυμεί τίποτε άλλο παρά, χωρίς ψευδαισθήσεις και χωρίς λιποψυχία, να κοιτάζει κατάματα το χάος και να μην τρέμει. Κοιτάζει το χάος από ένα υψηλό ποιητικό πέταγμα που χρόνια αργότερα θα διαμορφωθεί σε φιλοσοφική έννοια, την 'Κρητική Ματιά'.

Την ίδια ημέρα, 22 Σεπτεμβρίου 1927, γράφει στον Πρεβελάκη: 'Κανένας δεν θα καταλάβει για την Ασκητική πως δεν πρόκειται καθόλου μήτε για έργο τέχνης, μήτε για φιλοσοφία'. Και ζητά να 'σκορπίσουν' αντίτυπά της 'όπου νομίζετε πως ο σπόρος θα πιάσει'. Και προλέγει σε άλλο γράμμα του στην Ελένη στις 5 Νοεμβρίου 1927: 'H 'Ασκητική' είναι μια φοβερή, αιματερή κραυγή, που θ' ακουστεί μετά τον θάνατό μου. Τώρα οι ανθρώποι καταλαβαίνουν μονάχα την ποιητική φόρμα. Μα μέσα στις παρομοίωσες αυτές και στις λυρικές φράσες αναπηδά φλογερή, πάνοπλη, πέρα από απελπισία κι ελπίδα, η μελλούμενη όψη του Θεού.

...

Ενας γεωργιανός μύθος μιλάει για τρία μήλα που έπεσαν από τον ουρανό. Το ένα για κείνον που διηγήθηκε, το άλλο για κείνον που άκουσε, το τρίτο και πιο ωραίο έπεσε στην άβυσσο. O ελληνιστής Octave Merlier, που έγραψε μακράν Εισαγωγή στη γαλλική έκδοση της 'Ασκητικής' το 1951 από το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, την οποία θεωρεί ως το μεγαλύτερο μεταφυσικό ταξίδι, είπε ότι το τρίτο μήλο δεν έπεσε στην άβυσσο. Το κρατάει στα χέρια του ο Νίκος Καζαντζάκης."

Exhibition | Flying over the Abyss | Presented by NEON from NEON on Vimeo.