Γιατί το Νόμπελ Λογοτεχνίας ανήκει δικαιωματικά στον Μπομπ Ντίλαν

Ο Ρόμπερτ Άλεν Ζίμμερμαν (όπως είναι το πραγματικό του όνομα) επηρέασε όσο λίγοι σύγχρονοι του τη μουσική και τη σκέψη όσων των άφησαν να τους αποπλανήσει στα λυρικά του “μυθιστορήματα”.

Ως μαθητής γυμνασίου άρχισε να παίζει φυσαρμόνικα, πιάνο και κιθάρα, ενώ συμμετείχε για πρώτη φορά σε συγκρότημα, τους Golden Chords ερμηνεύοντας τραγούδια των Τσακ Μπέρι και Λιτλ Ρίτσαρντ. Ως φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Μινεάπολης το 1959 ο Ντίλαν μυήθηκε για πρώτη φορά στη folk μουσική του Γούντι Γκάθρι και παράτησε τις σπουδές του για να τον συναντήσει στη Νέα Υόρκη.

Ο Γκάθρι, που νοσηλευόταν σε νοσοκομείο, τον έχρισε διάδοχό του. Ο Ρόμπερτ Ζίμμερμαν από τη Μινεσότα μετονομάστηκε σε Μπομπ Ντίλαν με μία εκδοχή να θέλει ότι είναι ο δικός του φόρος τιμής στον Ουαλό ποιητή Ντίλαν Τόμας, ο οποίος πέθανε στην Νέα Υόρκη το 1953, στα 39 του χρόνια, από υπερβολική χρήση οινοπνευματωδών.

“Αυτό το αγόρι, μια διασταύρωση παιδιού του κατηχητικού και μπίτνικς έχει μεγάλο ταλέντο” έγραφε για αυτόν ο μουσικοκριτικός Ρόμπερτ Σέλτον και είχε δίκιο. Τα 60s ντύθηκαν μουσικά από τον Ντίλαν που άρχισε να τραγουδάει τις ιστορίες του σε πλατείες και folk bars στην περιοχή του Γκρίνουϊτς Βίλατζ. Η δισκογραφική Columbia υπέγραψε συμβόλαιο μαζί του, μια σχέση που ισχύει μέχρι σήμερα.

Το 1962 ο Ντίλαν κάνει το ντεμπούτο του με τον πρώτο ομώνυμο δίσκο του. Σε αυτόν τραγουδάει δύο δικά του τραγούδια (Talking New York, Song for Woody) και τις διασκευές όπως το The House of the Rising Sun. Σταδιακά έγινε η φωνή μιας άλλης Αμερικής που αρνείται, αμφισβητεί και επαναστατεί στο κατεστημένο αλλά ο Ντίλαν δεν ήθελε να είναι ένα τυποποιημένο προϊόν μιας trendy επανάστασης.

Γυρίζει την πλάτη του στα τραγούδια διαμαρτυρίας και αφήνει τις ποιητικές του καταβολές να τον οδηγήσουν σε άλλα καλλιτεχνικά σταυροδρόμια. Επηρεασμένος από τους μεγάλους συμβολιστές ποιητές Μποντλαίρ, Ρεμπό και Τ. Σ. Έλιοτ που λάτρευε να ορίζει οδηγούς της σκέψης του ο ποιητής της μουσικής σκηνής Μπομπ Ντίλαν επιδόθηκε με μαεστρία σε πολύπλοκα ροκ ποιήματα. Ο Ρόμπερτ Άλεν Ζίμερμαν δεν είναι περισσότερο μουσικός από ποιητής, ούτε το αντίθετο. Είναι ένας καλλιτέχνης των λέξεων που υφαίνονται με νότες και κρύβουν μέσα τους τη νουάρ λυρικότητα των μπίτνικς ή του Γουόλτ Γουίτμαν αλλά και τους παραμυθάδες της Αμερικής που γεννάει υβρίδια μεγάλων πνευμάτων.

Ο ποιητής Μπομπ Ντίλαν δεν διακρίθηκε από τη Σουηδική Ακαδημία, χάρισε σε όλους μια πυξίδα σε μια γεωγραφία βαθειά ποιητική κάτι που εκτίμησε ο Στέλιος Ελληνιάδης όταν κατέγραψε την "ποιητική γεωγραφία" του Ντίλαν με ξεναγό την πένα τον Μάϊο του 2010 στην Ελευθεροτυπία.

“Το «Talking New York Blues» (1962) τελειώνει με τον τροβαδούρο να εγκαταλείπει τη Νέα Υόρκη με το παράπονο ότι ξελαρυγγιάζεται για ένα δολάριο στα μαγαζιά και ξεκινάει για το East Orange, όπου, εκτός τραγουδιού, επισκέπτεται τον Γούντι Γκάθρι στο νοσοκομείο λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή. Σ' αυτή την πόλη, στα περίχωρα του Νιούαρκ, στη Νέα Υερσέη, ο Ντίλαν έπαιζε τα Σαββατοκύριακα σε τοπικά κλαμπάκια, όπου οι πελάτες πήγαιναν κυρίως για να παίξουν σκάκι, το οποίο συνέχιζαν ακόμα κι όταν ο καλλιτέχνης τραγουδούσε! Μάλιστα, αλήθεια ή παραμύθι, ένα αφεντικό τον πλήρωσε -αντί για λεφτά- με δύο πιόνια, ένα βασιλιά και μια βασίλισσα. Κι αυτός μετά, πήγε σ' ένα μπαρ, ήπιε μια μπίρα και -αντί για λεφτά- έδωσε το βασιλιά και τη βασίλισσα. Ο μπάρμαν τα πήρε και του έδωσε για ρέστα τέσσερις στρατιώτες!

Ο Ντίλαν γράφει το «Positively 4th street» (1965) γιατί τα πρώτα χρόνια στη Νέα Υόρκη έμενε στον 4ο δρόμο. Εκεί πρωτοέπαιξε στο Γκέρντε'ς Φολκ Κλαμπ. Στο τραγούδι σχολιάζει μάλλον με πικρία την ιντελιγκέντσια του Γκρίνουιτς Βίλατζ, απ' όπου ξεκινούσαν οι πολιτικές κινητοποιήσεις, την εποχή που ο Ντίλαν έγραφε τα δικά του τραγούδια διαμαρτυρίας. Ισως ο δρόμος να έχει ακόμα μεγαλύτερη σημασία στη ζωή του, αφού λέγεται ότι εκεί ζούσε με έναν από τους πιο δυνατούς έρωτές του, τη Σούζι Ροτόλο.

Με το «Something There's About You» (1973), ένα από τα πιο προσωπικά τραγούδια του, επιστρέφει στην πόλη που γεννήθηκε, το Duluth, στη βορειοανατολική Μινεσότα, με τη συμβολή των The Band, του πιο «ντιλανικού» απ' όλα τα μουσικά σχήματα με τα οποία έχει συνεργαστεί.

Για να γράψει το τραγούδι «Sad-eyed lady of the lowlands» παιδεύεται επί μέρες στο Chelsea Hotel, στο Μανχάταν, όπως εξομολογείται στη Sara (1975). Και δεν είναι ο μόνος. Εκεί έγραφε και ο Γουίλιαμ Μπάροουζ, ενώ ο Λέοναρντ Κόεν αφιέρωσε ένα τραγούδι στο ξενοδοχείο όπου έμεναν καλλιτέχνες που έφταναν στη Νέα Υόρκη για να δοκιμάσουν την τύχη τους στη σόου-μπίζνες. Πολλοί μαράζωναν από την απογοήτευση, άλλοι έπεφταν στα ναρκωτικά και κάποιοι έχαναν και τη ζωή τους. Ο Σιντ Βίσιους εκεί σκότωσε τη Νάνσι Σπάνγκεν. Ο Ντίλαν έμενε σε ένα δωμάτιο του τρίτου ορόφου με τη γυναίκα του, την εποχή που γεννήθηκε το πρώτο τους παιδί.

Highway 61. Αυτός ο δρόμος που έδωσε το όνομά του σε έναν ολόκληρο δίσκο του Ντίλαν («Highway 61 Revisited», 1965) διασχίζει όλη την Αμερική, από τον κόλπο του Μεξικού, στη Νέα Ορλεάνη, έως τα σύνορα με τον Καναδά. Ενας πολύ σημαντικός άξονας για την αμερικάνικη κουλτούρα, αφού από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτό το δρόμο έπαιρναν οι μαύροι που πήγαιναν βόρεια για να βρουν δουλειά, μεταφέροντας μαζί τους την πλούσια μουσική τους κουλτούρα. Ο δρόμος αυτός, που περνάει από τη γενέτειρα του Ντίλαν και κοντά από την πόλη του Ελβις, την Γκρέισλαντ, ακολουθεί τη διαδρομή του Μισισιπή.

Αλλά η σαφήνεια και η ακρίβεια δεν είναι απαραίτητες στην ποίηση του Ντίλαν. Οσοι αναζήτησαν το σταυροδρόμι 12ου δρόμου και Βάιν, που αναφέρει ο Ντίλαν στο τραγούδι «High water (for Charlie Patton)», δεν το βρήκαν, αν και αναφέρεται στο τραγούδι «Κάνσας Σίτι» των Λίμπερ και Στόλερ (δημιουργών του Jailhouse Rock) που τραγουδάει ο Μάντι Γουότερς. Ο Ντίλαν, χωρίς να τον πολυνοιάζουν τα τοπωνύμια, φαίνεται ότι αναφέρεται στο κέντρο του Κάνσας, όπου στη δεκαετία του '30 υπήρχαν 120 κλαμπ που έπαιζαν κυρίως τζαζ και 40 σάλες χορού. Το τραγούδι έχει ρίζες σε μια σύνθεση του μπλουζίστα Μπιγκ Τζο Τάρνερ, που ματαίως αναζητάει αδελφές ψυχές στο ίδιο μέρος.

Το Μεξικό, η έρημος, τα σύνορα, οι μετανάστες, οι φυγάδες είναι μέσα στα θέματα και τον κόσμο γύρω από τον οποίο κινείται η δημιουργική φαντασία του Ντίλαν. Το «Brownsville girl» (1986) αποδίδεται στιχουργικά εξίσου στον συγγραφέα Σαμ Σέπαρντ, έναν από τους έρωτες της Πάτι Σμιθ και φίλο του Ντίλαν. Το Μπράουνσβιλ είναι στο Τέξας, στα σύνορα με το Μεξικό, απέναντι από τη μεξικάνικη πόλη Μεταμόρος. Ο Ντίλαν συνδέει αυτές τις περιοχές με τη «ζωή στα άκρα», όπως και στο προγενέστερο «Just like Tom Thumb's blues» (1965), που το σκηνικό του τοποθετείται στην πόλη Χουαρέζ που βρίσκεται απέναντι από το Ελ Πάσο, στο Τέξας. Κέντρο διακίνησης μεταναστών, αλλά και επικίνδυνων εγκληματιών. Η Λεωφόρος Νεκροτομείου δεν μπαίνει τυχαία. Σήμερα, η Χουαρέζ είναι η πιο δολοφονική πόλη στον κόσμο, στο επίκεντρο του πολέμου των ναρκωτικών. Κάθε μέρα εκτελούνται άνθρωποι με τους πιο βάρβαρους τρόπους που μπορεί να φανταστεί κανείς. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνει η μεξικάνικη κυβέρνηση, το 90% των όπλων που διαθέτουν οι συμμορίες προέρχονται από τα χιλιάδες οπλοπωλεία που βρίσκονται στην αμερικανική πλευρά των συνόρων. Ο Κέρουακ αναφέρει τη Χουαρέζ στο κλασικό του έργο «Στο δρόμο». Ο συσχετισμός με την εξέλιξη της ιστορίας στο τραγούδι είναι μάλλον προφανής.

«... το πρόσωπό του ήταν καφέ»

Από την αρχή, ο Ντίλαν γράφει αντιρατσιστικά τραγούδια, σαν το «Oxford Town», με ιστορίες που διαδραματίζονται κυρίως στον αμερικανικό Νότο. «Κατέβαινε την Οξφορντ Τάουν/ όπλα και ρόπαλα τον ακολουθούσαν/ επειδή το πρόσωπό του ήταν καφέ...», λέει το 1963, για τον Τζέιμς Μέρεντιθ, τον πρώτο μαύρο σπουδαστή που έγινε δεκτός στο Πανεπιστήμιο του Μισισιπή, στα περίχωρα της πόλης Οξφορντ. Ομως, παρ' όλο που ήταν βετεράνος της αμερικανικής αεροπορίας, οι υποστηρικτές των φυλετικών διακρίσεων δεν τον άφηναν να μπει στις αίθουσες που γίνονταν τα μαθήματα, με τον κυβερνήτη της πολιτείας επικεφαλής.

Στις φυλακές Άττικα, το 1970, εκτυλίχθηκε μια από τις μεγαλύτερες σφαγές σε αμερικανικό έδαφος από τον καιρό που ξεκλήριζαν μαζικά τους Ινδιάνους. Για την καταστολή μιας βίαιης εξέγερσης των κρατουμένων που διαμαρτύρονταν επειδή οι μαύροι και φτωχοί είχαν διαφορετικές ποινές και διαφορετικές ευκαιρίες για αναστολή ή αποφυλάκιση από τους λευκούς και πλούσιους, ο κυβερνήτης της Νέας Υόρκης Ροκφέλερ διέταξε να εισβάλουν στη φυλακή οι ειδικές δυνάμεις της αστυνομίας, με αποτέλεσμα 43 νεκρούς και 80 τραυματίες. Ανάμεσα στους πρώτους ο Τζορτζ Τζάκσον, που πυροβολήθηκε εν ψυχρώ επειδή ανήκε στους Μαύρους Πάνθηρες.

Στην πόλη Πάτερσον, λέει ο Ντίλαν στο «Hurricane» (1975), αν είσαι μαύρος, καλύτερα να μην κυκλοφορείς στο δρόμο, αφηγούμενος την ιστορία ενός πυγμάχου που η αστυνομία τού φόρτωσε τρεις φόνους και με στημένους μάρτυρες σε μια δίκη-παρωδία τον έστειλε στα κάτεργα με τέσσερις φορές ισόβια. Ο Ντίλαν πρωτοστάτησε στη μεγάλη καμπάνια για τη σωτηρία του «Τυφώνα» που είχε αίσια κατάληξη. Τώρα, η πόλη αυτή κατοικείται κυρίως από μαύρους και ισπανόφωνους.

Τόνοι μελανιού έχουν χυθεί για το σπουδαίο αλλά τόσο αλληγορικό «Desolation Row» (1965). Είναι κάποιος τόπος έξω απ' τον τόπο όπου συμβαίνουν τα πάμπολλα γεγονότα που αναφέρει ο Ντίλαν; Είναι κάτι σαν την κόλαση όπου συμβαίνουν τρομακτικά πράγματα; Ή είναι απλώς μια κατάσταση του μυαλού στην οποία βρίσκεται ο συγγραφέας και απ' αυτή τη θέση μπαίνει και βγαίνει στον υλικό κόσμο; Εχει σχέση με το «Desolation Angels» του Τζακ Κέρουακ, του συγγραφέα του κινήματος των μπίτνικς με τη μεγαλύτερη επιρροή;

Η αναφορά σ' αυτούς που «πουλάνε καρτποστάλ από το κρέμασμα» (δημοφιλής πρακτική στα λιντσαρίσματα των μαύρων, στον Νότο) και τις ειδικές αστυνομικές δυνάμεις καταστολής που «ανήσυχα θέλουν κάπου να τις στείλουν», πώς κολλάνε με τη χαρτορίχτρα και τον καλό Σαμαρείτη που ετοιμάζεται για το καρναβάλι; Και ο Αϊνστάιν που είναι μεταμφιεσμένος σε Ρόμπιν Χουντ, ποιος είναι; Ή ο «Τιτανικός» που σαλπάρει την αυγή; Τελικά, τι είναι το Desolation Row; Αφετηρία ή τέρμα;