«Φιλοθέη η αρχοντοπούλα των Αθηνών» στο Παλαιό Πανεπιστήμιο

Όπως η χαραμάδα φωτός αποκτά τη μοναδική της αξία από το σκοτάδι που την περιβάλλει, έτσι και οι φιγούρες αυτού του θεάτρου παλινωδούν συνεχώς μεταξύ του τότε και του τώρα, μεταξύ του αλλοτινού προσώπου και της τωρινής ανέκφραστης μορφής· παλινωδούν ως έναυλες φωνές μιας αλήθειας που έχει χαθεί «σχεδόν», που έχει λησμονηθεί «σχεδόν» και όλο το διακύβευμα του καλλιτέχνη είναι η επίρρωση αυτού του «σχεδόν», χωρίς να το αναιρέσει, χωρίς να αλλοιώσει την προσίδια δυναμική του, που είναι η δυναμική της σκιάς, δηλαδή του ίχνους, της απουσίας που όμως γίνεται παρούσα.

Από αυτήν τη δυναμική, νομίζω, ελκύεται ο Ιωσήφ Βιβιλάκης, καθηγητής θεατρολογίας στο ΕΚΠΑ, όταν στρέφεται προς το θέατρο σκιών, το βασίλειο του Καραγκιόζη, πρώτα με την παράσταση του «Καραχμέτη» και τώρα με την αρχοντοπούλα των Αθηνών του 16ου αιώνα, τη Φιλοθέη, που επέλεξε τον φιλανθρωπικό και μοναστικό βίο και έγινε Αγία από την Ορθόδοξη Εκκλησία.

Σε εκείνη την παράσταση του 2017 το παπαδιαμαντικό κείμενο Ο γάμος του Καραχμέτη είχε πλαισιωθεί από το δραμάτιο Ο Καραγκιόζης νεκροθάπτης και είχε λάβει εξαιρετικές κριτικές. Εδώ το κείμενο γράφεται εξαρχής ειδικά για την παράσταση, αξιοποιώντας πόρους της ιστορικής έρευνας, αλλά και πολλά στοιχεία της λαϊκής παράδοσης του θεάτρου σκιών. Η ομάδα «Οθόνιον» έχει τόσο καλλιτεχνικό, όσο και επιστημονικό χαρακτήρα και το αποδεικνύει στις παραστάσεις της, στις οποίες διαφαίνεται η ο μόχθος της ενδελεχούς έρευνας και το μεράκι της καλλιτεχνικής έκφρασης σε μια δημιουργική ισορροπία.

Στην «Φιλοθέη» ο Βιβιλάκης δραματοποιεί τη ζωή της αρχοντοπούλας με τρόπο ώστε να αναδεικνύεται η δυναμική της σκιάς μαζί με την απλότητα του λαϊκού συναξαρίου και η γοητεία του «σχεδόν» με την ανεπιτήδευτη αισθητική του θεάτρου σκιών. Μένει στα βασικά περιστατικά ενός περιπετειώδους βίου: πρώτα στον καθ’ υπαγόρευση γάμο του δεκατριάχρονου κοριτσιού με έναν άξεστο ανομήλικο έμπορο, ύστερα στον φρικτό συζυγικό βίο και τέλος στην ανάδειξη της κοινωνικής ηρωίδας σε όλο το πόλισμα της τουρκοκρατούμενης Αθήνας του 16ου αιώνα.

Λιτή δομή, σύντομες σκηνές, παρατακτική αφήγηση, απέριττη και ζεστή λαϊκή γλώσσα, εμπλουτισμένη όμως και με κάποιους λόγιους θρησκευτικούς τόνους, αλλά και έντεχνος εγκιβωτισμός μικρών διαλογικών τμημάτων και χαρακτήρων από την παράδοση του θεάτρου σκιών, στη σκηνή του δεύτερου επιδιωκόμενου γάμου. Στα τεχνικά χαρακτηριστικά της παράστασης πρέπει να προστεθεί και η θεματική αυτοεπικέντρωση, ως ένα ιδιάζον θέατρο εν θεάτρω, όταν ο πλανόδιος θίασος των «θεατροποιών» παρουσιάζει, προς τέρψη των νεονύμφων, μιαν άλλη παράσταση θεάτρου σκιών. Σε αυτήν την εγκιβωτισμένη σκηνή, που προοικονομεί την εξέλιξη του αρχικού έργου, μια κοπέλα θανατώνεται από έναν επίδοξο γαμπρό. Αυτή η λεπτή συγγραφική κίνηση αυτοαναφορικότητας θέτει αυτό καθ’ εαυτό το θέατρο σκιών στο επίκεντρο του έργου.

Η παράσταση διαθέτει δύο «παίκτες» πίσω από τον μπερντέ: ο Άθως Δανέλλης κομίζει την μεγάλη εμπειρία του στον νεότερο Νικόλα Τζιβελέκη, ο οποίος είναι σίγουρο ότι θα διαγράψει πολύ σημαντική πορεία στον χώρο. Αξίζουν να προσεχθούν, άλλωστε, και οι εξαιρετικές φιγούρες που σχεδίασε ειδικά για την παράσταση. Το βιολί και το ούτι έδωσαν μιαν άλλη ζωντανή διάσταση στη σκηνές της ιστορίας, με τον Γεράσιμο Παπαδόπουλο (που είχε αναλάβει και τον μουσικό σχεδιασμό) και τον Θεολόγο Παπανικολάου να συνθέτουν ένα τρίο καταπληκτικών τραγουδιστών, μαζί με την Κατερίνα Μιχαλάκη πίσω από τον μπερντέ.

Ο Βιβιλάκης και η ομάδα «Οθόνιον» δεν αποδεικνύουν μόνο ότι η έρευνα μπορεί να συμβαδίσει με την έμπνευση ή ότι το φοιτητικό έδρανο μπορεί να οδηγήσει στη θεατρική σκηνή. Αποδεικνύουν επίσης ότι ο «Καραγκιόζης» και το θέατρο σκιών έχουν θέση και προοπτικές εξέλιξης στη σύγχρονη εποχή.

*Ο Γιώργος Π. Πεφάνης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας και θεωρίας του θεάτρου και του Δράματος του ΕΚΠΑ και κριτικός θεάτρου.