Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου: Το καταφύγιο της μεσογειακής φώκιας Monachus monachus

Από το 2020 στο Θαλάσσιο Πάρκο λειτουργεί και το μοναδικό επισκέψιμο υποθαλάσσιο και υποβρύχιο μουσείο στη χώρα.

Η περιορισμένη παρέμβαση του ανθρώπου ευνόησε τις συνθήκες για να διατηρηθεί η πλούσια χλωρίδα και πανίδα με αρκετά ενδημικά είδη.

Εάν επισκεφθείτε το Πάρκο θα δείτε από κοντά πολλά από τα είδη της περιοχής όπως θαλασσοπούλια, φώκιες, δελφίνια.

«Η περιοχή είναι επίσης σημαντικός βιότοπος για πολλά είδη ψαριών (περίπου 300), πουλιών (περισσότερα από 80 είδη), ερπετών και επίσης θηλαστικών. Το κόκκινο κοράλι (Coralium rubrum), ο μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), ο αιγαιόγλαρος (Larus audouinii), ο θαλασσοκόρακας (Phalacrocorax aristotelis) και το αγριοκάτσικο των Γιούρων (Capra aegagrus) είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά σπάνια είδη που απαντώνται στη περιοχή», λέει ο κ. Μητσόπουλος.

Ποιοι παράγοντες όμως απειλούν τη ζωή στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου και πώς μπορεί να αποφευχθεί η καταστροφή του;

Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη του Προϊστάμενου της Γενικής Διεύθυνσης του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.)
κ. Iωάννη Δ. Μητσόπουλου στο Act For Earth στο CNN Greece.

Το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου, είναι το μεγαλύτερο της Μεσογείου και ανήκει στο δίκτυο Natura 2000. Ποιος είναι ο σκοπός της δημιουργίας του; Πόσο σημαντική είναι η ύπαρξή του για την ανάπτυξη της βιοποικιλότητας και των θαλάσσιων ειδών στην περιοχή;

Tο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων, είναι το πρώτο Θαλάσσιο Πάρκο της Ελλάδας, και η μεγαλύτερη προστατευμένη θαλάσσια περιοχή στην Ευρώπη με έκταση περίπου 2,220 km². Εκτός από τη θαλάσσια περιοχή, το Πάρκο περιλαμβάνει τη νήσο Αλόννησο, 6 μικρότερα νησιά (Περιστέρα, Κυρά Παναγιά, Ψαθούρα, Πιπέρι, Σκάτζουρα και Γιούρα) καθώς και 22 βραχονησίδες. Η γεωγραφική απομόνωση της νησιωτικής περιοχής του Πάρκου και η περιορισμένη ανθρώπινη παρέμβαση δημιούργησε τις συνθήκες για τη διατήρηση πλούσιας χλωρίδας και πανίδας με αρκετά ενδημικά είδη.

Η καταγραφή και η παρουσία της μεσογειακής φώκιας Monachus monachus, ενός εμβληματικού είδους, ήταν η αφορμή που ανέδειξε την περιοχή τόσο σε πανευρωπαϊκό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Το Πάρκο φιλοξενεί τον σημαντικότερο πληθυσμό της Μεσογείου, ενώ το νησί Πιπέρι είναι η πιο σπουδαία περιοχή αναπαραγωγής της μεσογειακής φώκιας, αποτελεί τον πυρήνα του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου και προστατεύεται και από τη Σύμβαση της Βαρκελώνης.

Η περιοχή είναι επίσης σημαντικός βιότοπος για πολλά είδη ψαριών (περίπου 300), πουλιών (περισσότερα από 80 είδη), ερπετών και επίσης θηλαστικών. Το κόκκινο κοράλι (Coralium rubrum), ο μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), ο αιγαιόγλαρος (Larus audouinii), ο θαλασσοκόρακας (Phalacrocorax aristotelis) και το αγριοκάτσικο των Γιούρων (Capra aegagrus) είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά σπάνια είδη που απαντώνται στη περιοχή.

Επιπλέον, η περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερο επιστημονικό, εκπαιδευτικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον. Στην ευρύτερη περιοχή του Πάρκου υπάρχουν ευρήματα από την Προϊστορική, την Κλασσική και τη Βυζαντινή περίοδο (ναυάγια, παλιά μοναστήρια και εκκλησίες) ενώ από το 2020 λειτουργεί και το μοναδικό επισκέψιμο υποθαλάσσιο και υποβρύχιο μουσείο στη χώρα. Η δημιουργία του Πάρκου και το θεσμικό πλαίσιο που απορρέει από τις διατάξεις της Κοινής Υπουργικής Απόφασης χαρακτηρισμού του, αποσκοπεί να συμβάλει όχι μόνο στην προστασία του αλλά και στη βιώσιμη ανάπτυξη και ανάδειξη της περιοχής. Η εν εξέλιξη διαδικασία για την κατάρτιση του Προεδρικού Διατάγματος και του Σχεδίου Διαχείρισης για την περιοχή θα συμβάλει ουσιαστικά στην περαιτέρω προστασία του και ανάδειξη του.

Ποιες είναι οι πιθανές «απειλές» που υπάρχουν στην περιοχή του Πάρκου;

Η συνεχής αυξανόμενη αύξηση του τουρισμού χωρίς βιώσιμο σχεδιασμό που έχει ως επακόλουθο την αύξηση της ανθρώπινης παρουσίας (τουριστικές υποδομές, ρύπανση, ανεξέλεγκτη αγκυροβολία, παράνομη ερασιτεχνική αλιεία), αλλά και η μη ύπαρξη θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού που να λαμβάνει υπόψη τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, μπορεί να οδηγήσουν σταδιακά στην υποβάθμιση των οικοτόπων και των ενδιαιτημάτων πολλών ειδών μερικά από τα οποία είναι κρισίμως κινδυνεύοντα ή υπό εξαφάνιση.

Πώς προστατεύεται η μεσογειακή φώκια που εκτείνεται στη θαλάσσια περιοχή; Ποιος είναι ο σημερινός πληθυσμός της; Υπάρχουν παράγοντες που μπορεί να συμβάλλουν στην εξαφάνισή της;

Από την ίδρυση του Πάρκου (Π.Δ. 519/1992) και με την Κοινή Υπουργική Απόφαση 23537/2003 έχουν θεσπιστεί ειδικές ρυθμίσεις ανά ζώνη και μέτρα προστασίας αναφορικά με την αλιεία, την κτηνοτροφία, τη γεωργία, τη θήρα, την προσέγγιση, την αγκυροβολία, τις υποδομές, τις μεταφορές και τις λοιπές επαγγελματικές δραστηριότητες και δραστηριότητες αναψυχής.

Η νησίδα Πιπέρι όπου βρίσκονται τα πιο σημαντικά αναπαραγωγικά καταφύγια της μεσογειακής φώκιας τελεί υπό καθεστώς αυστηρής προστασίας όπου επιτρέπεται μόνο η επιστημονική έρευνα και οι διαχειριστικές δράσεις.

Ο σημερινός πληθυσμός της μεσογειακής φώκιας στην περιοχή εκτιμάται σε 60 άτομα ενώ ο μέσος όρος των γεννήσεων που έχει οριστεί και ως στόχος διατήρησης είναι 9 άτομα το χρόνο.

Γενικά, υπολογίζεται ότι επιβιώνουν σήμερα περίπου 500 άτομα και επιστήμονες υποστηρίζουν ότι στην Ελλάδα βρίσκονται τα 2/3 του συνολικού πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας. Η κατάρρευση των ιχθυοαποθεμάτων και η υποβάθμιση των αναπαραγωγικών καταφυγίων κυρίως από φυσικά αίτια (κατολισθήσεις) αλλά και η αναμενόμενη άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι οι πιο βασικές αιτίες που μπορεί να επηρεάσουν την επιβίωση του είδους. Υπάρχουν όμως και ανθρωπογενείς αιτίες κυρίως από πνιγμό, όταν το είδος μπορεί να εμπλακεί στα στατικά δίχτυα των αλιέων.

Το είδος θεωρείται συχνά φυσικός ανταγωνιστής του ψαρά και προκαλεί μερικές φορές ζημιές στα δίχτυα για να «κλέψει» την τροφή της λόγω της μείωσης των αλιευτικών αποθεμάτων από την υπεραλίευση.

Παλιότερα οι φώκιες γεννούσαν σε αμμώδεις παραλίες και μεγάλες σπηλιές. Τα τελευταία χρόνια εξαιτίας ανθρώπινων δραστηριοτήτων (τουρισμός, σκάφη αναψυχής, λιμάνια, δρόμοι κ.λπ.), οι φώκιες αναγκάστηκαν να γεννούν μέσα σε ακατάλληλες για αυτό το σκοπό σπηλιές.

Το ποσοστό θνησιμότητας νεογνών σε τέτοιες σπηλιές είναι αρκετά υψηλό, επειδή είναι άπειρα στην κολύμβηση κατά τις πρώτες εβδομάδες της ζωής τους και μπορούν εύκολα να τραυματιστούν ή να πνιγούν, από τον έντονο κυματισμό κατά τη διάρκεια κακοκαιρίας.

Από το 2020 η επίσκεψη στην Α΄ζώνη του Πάρκου γίνεται ελεγχόμενα και με έκδοση εισιτηρίου, τα έσοδα του οποίου χρησιμοποιούνται για τη χρηματοδότηση δράσεων διατήρησης της βιοποικιλότητας στην περιοχή.

Παρατηρείται μία μεγάλη ποικιλία των θαλάσσιων οικοτόπων στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου. Πού οφείλεται η ανάπτυξη αυτή; Ποια είδη θαλάσσιων ειδών έχουν καταγραφεί;

Τα εκτεταμένα λιβάδια ποσειδωνίας (οικότοπος 1120), οι κοραλλιογενείς ύφαλοι (οικότοπος 1170) και τα θαλάσσια σπήλαια (οικότοπος 8330) αποτελούν τους βασικούς και σημαντικούς, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, θαλάσσιους φυσικούς τύπους οικοτόπων, οι οποίοι φιλοξενούν περίπου 300 διαφορετικά είδη ψαριών αλλά και δελφίνια καθώς και μερικά είδη φαλαινών. Τα πιο συνηθισμένα είδη δελφινιών και φαλαινών είναι το κοινό δελφίνι (Delphinus delphis), το ζωνοδέλφινο (Stenella coeruleoalba), το ρινοδέλφινο (Tursiops truncatus), o φυσητήρας (Physeter macrocephalus) και ο ζιφιός (Ziphius cavirostris).

Έχει αποδειχθεί από πρόσφατες ερευνητικές προσπάθειες ότι η νησιωτική βιοποικιλότητα διαφέρει εξελικτικά από τη χερσαία και χαρακτηρίζεται από έντονη κατανομή και δυναμική των διαφόρων ειδών με αποτέλεσμα να παρουσιάζει πλούσια βιοποικιλότητα και ποικιλία οικοσυστημάτων.

Πως επιτυγχάνεται η προστασία του περιβάλλοντος στην ευρύτερη περιοχή; Μέτρα και δράσεις.

Η προστασία του περιβάλλοντος στην ευρύτερη περιοχή επιτυγχάνεται τόσο με την εφαρμογή των διατάξεων της περιβαλλοντικής νομοθεσίας όσα και με εξειδικευμένα μέτρα για τη διατήρηση των ειδών και των φυσικών τύπων οικοτόπων της περιοχής. Η επαρκής εποπτεία και φύλαξη της περιοχής είτε με τα υφιστάμενα παραδοσιακά μέσα (σκάφη περιπολίας) είτε με νέες τεχνολογίες (drones, κάμερες, ρανταρ) για τον έλεγχο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και με προγράμματα επιστημονικής έρευνας για την καταγραφή της κατάστασης του περιβάλλοντος και την αξιολόγηση των μέτρων προστασίας αποτελούν πρωταρχικές δράσεις για την προστασία του Πάρκου. Η συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων μερών (stakeholders) και ο συντονισμός των συναρμόδιων φορέων (Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, λιμενικές αρχές, δασική υπηρεσία) είναι από τα κρισιμότερα θέματα.

Ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.), που είναι ο εθνικά αρμόδιος φορέας διαχείρισης του Πάρκου, έχει ήδη προχωρήσει στην υπογραφή Μνημονίου Συνεργασίας για την προστασία της Μεσογειακής φώκιας με το Ίδρυμα Prince Albert II of Monaco, εκ μέρους της Συμμαχίας για τη Μεσογειακή Φώκια, ενώ σε συνεργασία με το ίδρυμα Thalassa προχώρησε πρόσφατα στην πρόσληψη δύο εξειδικευμένων οδηγών ταχυπλόου (με συμβάσεις ορισμένου χρόνου), οι οποίοι θα υποστηρίξουν το προσωπικό της Μονάδας Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου στις καθημερινές περιπολίες για την εποπτεία και τη φύλαξή του.

Επίσης, το 2022 υπεγράφη μεταξύ του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, του Υπουργείου Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής, του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α., του Ιδρύματος Thalassa, και της Οργάνωσης «ΜΟm» – Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας μνημόνιο συνεργασίας για την εγκατάσταση συστημάτων εποπτείας και επιτήρησης υψηλής τεχνολογίας σε επιλεγμένα σημεία του Πάρκου.

Ο Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. μέσω χρηματοδότησης από το Ταμείο Ανάπτυξης και Ανθεκτικότητας θα εγκαταστήσει τέτοιες νέες τεχνολογίες επόπτευσης και φύλαξης στην περιοχή, ενώ σχεδιάζεται στην περιοχή του Γέρακα Αλοννήσου από την Περιφέρεια Θεσσαλίας η δημιουργία ενός πρότυπου για τη Μεσόγειο, Κέντρου Παρακολούθησης της θαλάσσιας βιοποικιλότητας.

Τι θα δουν οι επισκέπτες στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου. Πώς ενθαρρύνεται η υπεύθυνη συμπεριφορά τους;

Η περιήγηση στο Πάρκο προσφέρει στους επισκέπτες μια μοναδική εικόνα φυσικού κάλλους που δίνει την ευκαιρία να προσεγγίσουν και αισθανθούν και αυτοί ως μέρη του συνολικού οικοσυστήματος κάτι που από μόνο του δημιουργεί την αίσθηση ότι πρόκειται για κάτι άθικτο και ευαίσθητο που από μόνο του υποδεικνύει ότι θα πρέπει να δείξουν τον αντίστοιχο σεβασμό και προσοχή. Οι επισκέπτες σίγουρα θα δουν πολλά από τα είδη της περιοχής όπως θαλασσοπούλια, φώκιες, δελφίνια. Επιπρόσθετα οι ενέργειες ενημέρωσης- ευαισθητοποίησης που πραγματοποιούνται από τον Ο.ΦΥ.ΠΕΚ.Α. σε συνεργασία με Περιβαλλοντικές Οργανώσεις και εθελοντικές ομάδες της περιοχής αναδεικνύει ακόμα περισσότερο αυτήν την ανάγκη για τήρηση υπεύθυνης συμπεριφοράς.