Νησιά Σπράτλι: Έξι μνηστήρες με το δάχτυλο στη σκανδάλη για τα «Βαλκάνια των θαλασσών»

Σύμφωνα με μια πρόχειρη καταμέτρηση, περίπου το 80% των κρατών της υφηλίου έχουν τουλάχιστον ένα ζήτημα αμφισβήτησης, χερσαίας ή νησιώτικης, με κάποιον γείτονα.

Οι αμφισβητήσεις αυτές, βέβαια, έχουν συνήθως δύο πρωταγωνιστές. Ή τρεις, σε πολύ λιγότερες περιπτώσεις. Στην περίπτωση των νησιών Σπράτλι, όμως, οι αμφισβητίες είναι πολύ περισσότεροι: Έξι. Στην κυριολεξία, κάθε κράτος με αξιώσεις στην ευαίσθητη (από κάθε άποψη) περιοχή της θάλασσας της Νότιας Κίνας ονειρεύεται να ασκήσει κυριαρχία πάνω σ’ αυτά τα λιλιπούτεια, άγονα και κατά κανόνα ακατοίκητα βράχια.

Γιατί; Δεν χρειάζεται παρά μια ματιά στο χάρτη για να αντιληφθεί κανείς το λόγο. Όποιος ελέγχει τα νησιά αυτά, ελέγχει όχι μόνο την είσοδο και την έξοδο προς τα μεγαλύτερα κινέζικα λιμάνια, αλλά και την πρόσβαση στα μαλαισιανά στενά, απ’ όπου διακινείται το 10% της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου και το 18% των εμπορευματοκιβωτίων.

Αν το όνομα «νησιά Σπράτλι» σας φαίνεται άγνωστο, δεν θα σας κατηγορήσει κανείς για αμάθεια. Εκτός ότι πρόκειται για ελαχιστότατες κουκίδες στον παγκόσμιο χάρτη, η γεωπολιτική τους σημασία αυξήθηκε κατακόρυφα τα τελευταία χρόνια, όταν η Κίνα εγκατέλειψε την εσωστρέφειά της και αποφάσισε να εξελιχθεί σε παγκόσμια δύναμη. Τα επόμενα χρόνια, όμως, είναι σίγουρο ότι θα ακούμε όλο και πιο συχνά γι’ αυτά. Κατά τους ειδικούς γεωπολιτικούς αναλυτές, αποτελούν ήδη ένα από τα πιο καυτά σημεία του πλανήτη. Οι μνηστήρες είναι πολλοί και τα συμφέροντα μεγάλα.

Οι κουκίδες και ο εγωιστής καπετάνιος

Τα νησιά Σπράτλι είναι περίπου 100, αλλά η έκτασή τους είναι απειροελάχιστη. Στην ουσία πρόκειται για νησίδες, βραχονησίδες, σκοπέλους, μέχρι και… υφάλους, δηλαδή βραχώδεις ή κοραλλιογενείς αποφύσεις του πυθμένα της θάλασσας, οι οποίοι δεν εξέχουν της επιφάνειας. Μόνο 18 από αυτά έχουν έκταση πάνω από ένα στρέμμα. Η συνολική τους έκταση είναι μόλις 2 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Τα τελευταία χρόνια δε η έκτασή τους αυξήθηκε «τεχνητά» κατά 6 στρέμματα, με την προσθήκη άμμου ή πλωτών εξεδρών, κυρίως σε υφάλους, φυσικά για στρατιωτικούς σκοπούς.

Αν κάποιος απορήσει γιατί γίνεται τόση φασαρία για τόσο μικρή έκταση, το μυστικό κρύβεται στη διασπορά. Τα νησιά είναι απλωμένα σε μια τεράστια έκταση σχεδόν 425.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, μαζί με τα χορικά ύδατα που ελέγχουν, δηλαδή μια έκταση που ισούται με τρεις Ελλάδες και κάτι παραπάνω. Ένα νησί, όσο μικρό κι αν είναι, μπορεί να γίνει κλειδί ακόμα και στην παγκόσμια γεωπολιτική σκηνή αν βρίσκεται σε κατάλληλο μέρος.

Τα κυριότερα νησιά, φυσικά, έχουν διάφορες ονομασίες. Ανάλογα με το κράτος που ασκεί έλεγχο πάνω τους ή προσπαθεί να τα διεκδικήσει. Κυριολεκτικά χάνεται κανείς προσπαθώντας να συγκρίνει χάρτες από διαφορετικές χώρες, καθώς υπάρχει βραχονησίδα με επτά (!) διαφορετικά ονόματα, ένα για κάθε κράτος που την διεκδικεί. Στην παγκόσμια χαρτογραφία, όμως, αναφέρθηκαν πρώτη φορά ως νησιά Σπράτλι, από το όνομα του πρώτου καπετάνιου που τα ανέφερε.

O Ρίτσαρντ Σπράτλι (1802-1870) ήταν ένας από τους εκατοντάδες καπετάνιους φαλαινοθηρικών στις δύσκολες θάλασσες του Ειρηνικού. Είναι, όμως, προφανές ότι δεν θα άφηνε τέτοιο αποτύπωμα στην παγκόσμια ιστορία αν δεν είχε την έμπνευση να καταγράψει και να στείλει στα Ναυτιλιακά Χρονικά, την βρετανική ναυτική επιθεώρηση, την περιγραφή μιας νησίδας που είχε ανακαλύψει στις 29 Μαρτίου 1843.

Τότε οι θαλασσοπόροι-εξερευνητές έδιναν μόνοι τους ονόματα σε νησιά και νησίδες, συνήθως από τόπους της πατρίδας τους ή ονόματα βασιλιάδων, αυλικών και αξιωματούχων. Το Ναυαρχείο, που ήταν υπεύθυνο για τους χάρτες, συνήθως υιοθετούσε τα νέα ονόματα χωρίς συζήτηση. Ο Σπράτλι δεν αντιστάθηκε στον πειρασμό να ονομάσει το μεγαλύτερο νησί απ’ αυτά που ανακάλυψε με το δικό του όνομα.

Όπως αποδείχτηκε αργότερα, υπήρχε κι άλλη καταγραφή των νησιών νωρίτερα, από τον Σκωτσέζο υδρογράφο Τζέιμς Χόρσμπουργκ. Και ως τότε το μεγαλύτερο νησί αναφερόταν ως «νησί Χόρσμπουργκ», προς τιμή του. Το Ναυαρχείο, όμως, δέχτηκε την αναφορά του Σπράτλι ως «πιο περιγραφική» και αποφάσισε να αλλάξει όνομα στα νησιά. Όλα αυτά για τους Βρετανούς, βέβαια, οι καπετάνιοι από τις τοπικές φυλές ονόμαζαν τα νησιά όπως είχαν συνηθίσει από πολύ παλιότερα.

Χαμένοι στη μετάφραση και στις συντεταγμένες

Από τα τέλη του 19^ου αιώνα στην υφήλιο υπήρξε μια μανία κυριότητας. Δεν έμεινε ούτε μια σπιθαμή γης που να μην ανήκει σε κάποιον, τουλάχιστον κατ’ όνομα. Αρχίζοντας από τις μεγαλύτερες εκτάσεις και νησιά, οι ευρωπαϊκές αποικιοκρατικές δυνάμεις επέκτειναν την ισχύ τους και στις πιο μικρές κουκίδες. Πώς έγινε και ξέφυγαν, λοιπόν, τα νησιά Σπράτλι από αυτόν τον κανόνα;

Η απάντηση κρύβεται στη μετάφραση. Ή μάλλον στη φράση «χαμένοι στη μετάφραση», που εδώ ταιριάζει γάντι.

Ένας κινέζικος χάρτης που χρονολογείται από το μακρινό 1724 πράγματι περιλαμβάνει ως κινέζικη επικράτεια (μάλιστα ως εξαρτώμενη από την νησιώτικη επαρχία Χαϊνάν) κάποια νησιά στην περιοχή με το εξωτικό όνομα Γουανλί Σιτάνγκ, που σημαίνει «Δέκα Χιλιάδες Λι από βράχους και άμμο». Λι είναι η παραδοσιακή μονάδα μέτρησης της απόστασης, γνωστό στους Βρετανούς ως «κινέζικο μίλι».

Ανάλογες κουκίδες υπήρχαν και σε παλαιότερους χάρτες που κατά καιρούς έφτιαχναν στο νότιο μέρος του Βιετνάμ, στα νότια νησιά των Φιλιππίνων και στη Μαλαισία. Κουκίδες με διάφορα ονόματα, άλλες μικρότερες κι άλλες μεγαλύτερες, χωρίς απόλυτες συντεταγμένες και με χαρτογράφηση… στο περίπου. Όπως φτιάχνονταν, δηλαδή, όλοι οι χάρτες πριν εισέλθει η απόλυτη δορυφορική τεχνολογία, που καταγράφει πλέον με ακρίβεια εκατοστού του μέτρου.

Τα νησιά, όπως αναφέρθηκε, είναι και μικρά και άγονα και (λόγω έλλειψης πόσιμου νερού) ακατοίκητα, εκτός από κάποιες οικογένειες ψαράδων που τα χρησιμοποιούσαν για καταφύγιο σε κάποιες περιόδους. Ποιος να τα καταγράψει αναλυτικά και γιατί; Ξέχωρα από την γεωστρατηγική τους σημασία, την οποία όλοι αναγνώριζαν, όλες οι μεγάλες δυνάμεις της περιοχής είχαν βολευτεί μ’ αυτές τις διπλοεγγραφές και τριπλοεγγραφές: Η καθεμιά θεωρούσε ότι το νησί που κατέγραφε στο χάρτη της ανήκε και δεν καθόταν να ψάξει αν π.χ. στους κινέζικους χάρτες ήταν το ίδιο νησί ή άλλο που καταγραφόταν ότι ανήκε σε άλλη δύναμη.

Οι πρώτοι που μυρίστηκαν μπέρδεμα και προσπάθησαν να παρέμβουν για ίδιον όφελος ήταν οι Γερμανοί! Τελευταίοι στο κυνήγι των αποικιών, έφτασαν να διεκδικήσουν μόνο όσα είχαν αφήσει οι άλλοι και είχαν, μάλιστα, ειδικό τμήμα στο υπουργείο των ναυτικών τους, που ασχολούταν με τέτοια διαφιλονικούμενα εδάφη. Η πρώτη απόπειρα απόλυτης καταγραφής αυτών των νησιών ξεκίνησε το 1883, αλλά σταμάτησε άδοξα. Η Γερμανία δέχτηκε επίσημη διαμαρτυρία από την δυναστεία των Κινγκ (τη σημερινή Κίνα) και σταμάτησε την έρευνα.

Όποιος πρόλαβε άρπαξε νησίδες και υφάλους

Πρώτη αναφορά στα νησιά Σπράτλι υπήρξε το 1887, στην συνθήκη που υπέγραψαν η Γαλλία και η Κίνα μετά τον μεταξύ τους πόλεμο στην περιοχή. Σ’ αυτή τη συνθήκη καθορίστηκαν τα σύνορα του σημερινού Βιετνάμ (το οποίο τότε βρισκόταν, όπως και όλη η Ινδοκίνα, υπό γαλλική διοίκηση) με την Κίνα και αναφέρεται ρητά ότι «η Κίνα είναι η κυρίαρχη χώρα στα νησιά Σπράτλι».

Η Γαλλία, βέβαια, το 1933 μόνη της αποφάσισε να επαναφέρει τις διεκδικήσεις της σε ορισμένα από τα νησιά. Με δικαιολογία που είχε πάλι να κάνει με τη μετάφραση. Οι Γάλλοι ισχυρίστηκαν ότι στη σινο-γαλλική συνθήκη του 1877 παραδέχονταν την κινέζικη κυριαρχία επί ΤΟΥ νησιού Σπράτλι (δηλαδή του ενός από τα δεκάδες διάσπαρτα) και όχι επί ΤΩΝ νησιών Σπράτλι… Οι Γάλλοι κατέλαβαν, μάλιστα, μερικά από τα νησιά που βρίσκονταν πιο κοντά στο σημερινό Βιετνάμ κι έδιωξαν τους Κινέζους ψαράδες που βρίσκονταν εκεί.

Από το 1939 ως το 1945 τα νησιά καταλήφθηκαν από την Ιαπωνία, στο πλαίσιο των επιχειρήσεων εξάπλωσής της στην Ινδοκίνα. Δεν σημειώθηκε καμία μάχη, σύμφωνα με τα αρχεία. Η αρχή των σύγχρονων διεκδικήσεων βρίσκεται ακριβώς στο χρονικό σημείο που οι Ιάπωνες εγκατέλειψαν τα νησιά και παρέδωσαν την κυριαρχία τους.

Σε ποιον; Ακόμα και η συνήθως ακριβέστατη διπλωματική γλώσσα δεν έχει απάντηση. Στη συνθήκη αποποίησης των κτήσεών της κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που υπέγραψε στο Σαν Φρανσίσκο το 1951, η Ιαπωνία απλώς παραδέχεται ότι «δεν έχει την παραμικρή κυριαρχία επί των νησιών Παρασέλ, Σπράτλι, Πράτας και άλλων βραχονησίδων στη θάλασσα της Νότιας Κίνας». Το ποιος έχει την κυριαρχία άφησε άλλους να το βρουν.

Η Ταϊβάν, που βρισκόταν υπό την κυριαρχία της εθνικιστικής «Δημοκρατίας της Κίνας», αμέσως έσπευσε να βάλει χέρι στα μεγαλύτερα νησιά, ως η προηγούμενη κάτοχος. Οι Γάλλοι και αργότερα οι Βιετναμέζοι κράτησαν τα νησιά που είχαν από παλαιότερα στον έλεγχό τους. Τότε άρπαξαν την ευκαιρία και οι Φιλιππίνες (παραδοσιακός σύμμαχος των ΗΠΑ) και το τότε βρετανικό έδαφος Σαμπάχ στο νησί Βόρνεο (που αργότερα ενσωματώθηκε στη Μαλαισία) να προβάλλουν τις δικές τους διεκδικήσεις και να καταλάβουν νησίδες και υφάλους κοντά στα χορικά τους ύδατα. Μέχρι και το μικρούλι και ζάμπλουτο κρατίδιο του Μπρουνέι (βρετανικό ως το 1984) αποφάσισε να συμπεριλάβει μια από τις νησίδες ως μέρος της αποκλειστικής οικονομικής του ζώνης.

Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας έφτασε τελευταία στην περιοχή, όταν αποφάσισε να ανοίξει τα εμπορικά της φτερά προς τον έξω κόσμο. Διαπίστωσε ότι η περιοχή αυτή, στρατηγική για τα πλοία της (εμπορικά και στρατιωτικά) μπορούσε να της προκαλέσει ασφυξία. Τι έκανε, λοιπόν; Κατ’ αρχάς, αναγνώρισε ως έδαφός της όποιον ύφαλο υπήρχε στην περιοχή! Όπου ύφαλος, επαναλαμβάνουμε, μια μορφή γης (βραχώδης ή κοραλλιογενής) που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Κι όμως… Ειδικά τα τελευταία χρόνια οι Κινέζοι κουβαλάνε μέχρι και άμμο με ειδικά πλοία για να μετατρέψουν συγκεκριμένους υφάλους σε νησίδες. Κι όταν δεν τα καταφέρνουν, στήνουν πλωτές εξέδρες (ξύλινες ή σιδερένιες) με στρατιωτικά φυλάκια και σκοπιές.

Συνεργάτες Κίνα και Ταϊβάν στο «Βασίλειο της Ανθρωπιάς»

Τα νησιά αυτά είναι το μοναδικό πεδίο στο οποίο η Κίνα έχει επισήμως ενδιαφερθεί να… συνεργαστεί με την κυβέρνηση της Ταϊβάν! Αφού οι Ταϊβανέζοι έχουν προλάβει να θέσουν στην κατοχή τους τα μεγαλύτερα νησιά, οι Κινέζοι θεωρούν ότι είναι εν δυνάμει κυρίαρχοι (καθώς σύμφωνα με το δόγμα τους η Ταϊβάν αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της επικράτειάς τους και θα επιστρέψει, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην κυριαρχία τους). Προσφέρθηκαν, λοιπόν, να βοηθήσουν την Ταϊβάν σε οποιαδήποτε νομική ή και στρατιωτική ακόμα διαμάχη με τρίτες χώρες.

Τη δεκαετία του 1950 το νησί Ίτου Άμπα, το μεγαλύτερο σε έκταση, έγινε γνωστό στις ΗΠΑ όταν μια ομάδα ιδιωτών αποφάσισε να εγκατασταθεί εκεί και να προσπαθήσει να φτιάξει ένα μικρο-κράτος. Οι απόγονοι του καπετάνιου Μόρτον Μιντς, του Βρετανού καπετάνιου που κατέγραψε πρώτος το νησί, αποφάσισαν να το διεκδικήσουν και νομικά. Το 1971 ανακοίνωσαν επίσημα ότι δημιούργησαν το Βασίλειο της Ανθρωπιάς (Kingdom of Humanity). Ένα χρόνο αργότερα, ένας τυφώνας σάρωσε τον μοναδικό οικισμό του νησιού, αποτελούμενο από πρόχειρες καλύβες, και οι περισσότεροι κάτοικοι πέθαναν. Το μικρο-κράτος είχε άδοξο τέλος.

Οι αψιμαχίες στα νησιά είναι διαχρονικό φαινόμενο, αλλά προς το παρόν έχουν τη μορφή περιφερειακών επεισοδίων και όχι γενικευμένης σύρραξης. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ξεκίνησαν τα επεισόδια, κυρίως ανάμεσα σε ναυτικές δυνάμεις του Βιετνάμ και της Κίνας.

Η σπίθα, πάντως, που αναμένεται να φουντώσει τη φωτιά δεν είναι τόσο το γεωστρατηγικό, που είναι γνωστό εδώ και αιώνες, αλλά ο υποθαλάσσιος πλούτος. Πρώτη απ’ όλες έκανε έρευνες για πετρέλαιο η Μαλαισία, χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα για την ίδια, αλλά ήταν σα να έδωσε το σύνθημα για τις υπόλοιπες. Το Βιετνάμ δεν έχει αφήσει νησίδα για νησίδα χωρίς να εγκαταστήσει πλατφόρμες με γεωτρύπανα, οι οποίες βέβαια για την ώρα παίζουν διακοσμητικό ρόλο. Η Κίνα κάνει εμπεριστατωμένες έρευνες εδώ και χρόνια, τα αποτελέσματα των οποίων κρατούνται μυστικά. Πού και πού δημοσιεύονται πληροφορίες για μεγάλα κοιτάσματα τόσο σε πετρέλαιο, όσο και σε φυσικό αέριο, αλλά για την ώρα δεν υπάρχει επίσημη εκτίμηση συγκεκριμένης εταιρίας ή φορά, για να καταγραφεί.

Αυτή την στιγμή η κυριότερη ασχολία των κατοίκων είναι παραδοσιακά η αλιεία. Σε αρκετές νησίδες έχει γίνει εδώ και δεκαετίες εξόρυξη γκουανό, όπως διεθνώς έχει επικρατήσει να αποκαλείται το μείγμα αποσυντεθειμένων περιττωμάτων και πτωμάτων θαλασσίων πουλιών, που χρησίμευε παλαιότερα ως λίπασμα.

Όσο υπάρχουν, πάντως, τόσες ένοπλες ναυτικές δυνάμεις που συνωστίζονται ανάμεσα στις νησίδες για να έχουν ασφαλή διέλευση (όχι άδικα η περιοχή ονομαζόταν από παλιά Επικίνδυνο Τρίγωνο στη ναυτική αργκό), η επικινδυνότητα αυξάνεται. Η Κίνα έχει μεγαλώσει τόσο πια που δεν δέχεται κάποιος να κρατάει το εμπόριό της από το λαιμό, πόσο μάλλον κράτη που θεωρεί συμμάχους της. Η Ταϊβάν δεν δέχεται αντιρρήσεις στην κυριαρχία της, οι υπόλοιποι δεν έχουν καμία διάθεση να αποσυρθούν.

Διεθνής διαιτησία για την ώρα δεν έχει προσφερθεί από πουθενά. Η περιοχή αποτελεί στην ουσία έναν διπλωματικό γόρδιο δεσμό, κάποιοι την αποκαλούν χαρακτηριστικά «τα Βαλκάνια της θάλασσας». Η όποια λύση θα δοθεί, αν δοθεί, με τα όπλα, όταν η κατάσταση φτάσει στο μη παρέκει.