Πόλεμος στην Ουκρανία και Τουρκία: Η Συνθήκη του Μοντρέ για τα Στενά και πάλι στο επίκεντρο

«Ζητάμε να κλείσουν ο εναέριος χώρος, ο Βόσπορος και τα Δαρδανέλια. Μεταφέραμε το σχετικό αίτημα στην τουρκική πλευρά. Παράλληλα θέλουμε να επιβληθούν κυρώσεις στη ρωσική πλευρά», δήλωσε ο πρεσβευτής της Ουκρανίας, Βασίλ Μπόντναρ, στην Άγκυρα.

Μπορεί όμως η Τουρκία να κλείσει τα Στενά και αν το πράξει ποιες θα είναι οι επιπτώσεις; Πρόκειται για ένα καίριο ερώτημα όχι μόνο για την Τουρκία, αλλά για μία σειρά από χώρες που λειτουργούν αυτή τη στιγμή ως δρώντες, έμμεσα ή άμεσα, στις εξελίξεις γύρω από τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Τι προβλέπει η Συνθήκη του Μοντρέ για το καθεστώς των Στενών

Το νομικό καθεστώς των Στενών καθορίζεται από τη Συνθήκη του Μοντρέ ή αλλιώς η Συνθήκη για το καθεστώς των Στενών του 1936, που κατοχυρώνει την πλήρη κυριαρχία της Τουρκίας στο μοναδικό και στρατηγικής σημασίας θαλάσσιο πέρασμα προς τη Μαύρη Θάλασσα, επιβάλλει όμως καθεστώς ελεύθερης ναυσιπλοΐας.

Η Συνθήκη αυτή σε συνδυασμό με εκείνη της Λωζάννης θεωρούνται οι διεθνείς ιδρυτικές πράξεις της Τουρκικής Δημοκρατίας και οι συνθήκες με τις οποίες κατοχυρώθηκε η πλήρης ανεξαρτησία της χώρας, συμπεριλαμβανομένης και της πλήρους κυριαρχίας του τουρκικού κράτους στα Στενά.

H Συνθήκη του Μοντρέ αφορά επίσης άμεσα και την Ελλάδα, καθώς επηεράζει και το καθεστώς των ελληνικών νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου και είναι συμβαλλόμενο μέρος αυτής. Επίσης, η Ελλάδα, ως ναυτική δύναμη με τον τεράστιο εμπορικό της στόλο, έχει κάθε όφελος από την πιστή εφαρμογή της πρόνοιας της Συνθήκης για ελεύθερη ναυσιπλοΐα.

Η Συνθήκη για το καθεστώς των Τουρκικών Στενών υπογράφηκε στις 20 Ιουλίου 1936 στην ελβετική πόλη Μοντρέ. Με τη συνθήκη παραχωρήθηκε στην Τουρκία ο πλήρης έλεγχος επί των Στενών, της δόθηκε το δικαίωμα να διατηρεί σε αυτά στρατιωτικές δυναμείς, καταργώντας τους σχετικούς περιορισμούς της προγενέστερης Συνθήκης της Λωζάννης του 1923.

Εξασφαλίζει παράλληλα την ελεύθερη ναυσιπλοΐα από τα μη στρατιωτικά πλοία σε καιρό ειρήνης. Επιτρέπει επίσης τη διέλευση πολεμικών πλοίων των παρευξείνιων χωρών με ειδοποίηση μιας εβδομάδας και υπό κάποιους όρους όσον αφορά στο εκτόπισμα, το μέγεθος και τον οπλισμό.

Περιορίζει, ωστόσο, σημαντικά τη διέλευση των πολεμικών πλοίων που δεν ανήκουν στα Παρευξείνια Κράτη, θέτοντας μικρότερα όρια στο εκτόπισμά τους και τον οπλισμό που φέρουν και επιβάλλει επίσης έγκαιρη προειδοποίηση διέλευσης.

Συμβαλλόμενα μέρη της Συνθήκης είναι η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Σοβιετική Ένωση, η Τουρκία, η Αυστραλία, η Γαλλία, η Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γιουγκοσλαβία.

Η Συνθήκη του Μοντρέ ήταν ένα σημαντικό εργαλείο για την Τουρκία στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, προκειμένου να αποκρούσει τις πιέσεις γα κλείσιμο των Στενών -είτε για τους Συμμάχους, είτε για τα πλοία του Άξονα- γεγονός που επέτρεψε στην Άγκυρα να αποφύγει τη συμμετοχή της στον πόλεμο.

Οι προθέσεις του Ερντογάν

Τα τελευταία χρόνια, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν άνοιξε τη συζήτηση σε σχέση με τη Συνθήκη του Μοντρέ, καθώς το σχέδιο του για τη διάνοιξη της Διώρυγας της Κωνσταντινούπολης (Kanal Istanbul), τουλάχιστον αποδυναμώνει, ή ακόμη και ανοίγει το δρόμο για κατάργηση της Συνθήκης.

Το Kanal Istanbul είναι ένα το φαραωνικό έργο που οραματίζεται τα τελευταία χρόνια ο κ. Ερντογάν με την ολοκλήρωση του οποίου σχεδιάζει να μεταβάλει την γεωστρατηγική των Στενών, παρακάμπτοντας τον Βόσπορο με τη διάνοιξη μια διώρυγας στα δυτικά της Κωνσταντινούπολης, μεταξύ της Προποντίδας και της Μαύρης Θάλασσας.

Τον Δεκέμβριο του 2019 και με αφορμή την προαναγγελία για την κατασκευή της Διώρυγας της Κωνσταντινούπολης από την τουρκική προεδρία εκδόθηκε ανακοίνωση στην οποία επιβεβαιώνονταν οι ανησυχίες για το μέλλον της Συνθήκης: «Στα Στενά με την Συνθήκη του Μοντρέ δεν έχουμε κανένα δικαίωμα και τα πλοία περνούν όπως θέλουν. Σκεφτείτε ότι χρησιμοποιούν τα Στενά και δεν κερδίζουμε τίποτα. Όμως με το Kanal Istanbul θα υπάρχουν δικαιώματα όπως συμβαίνει και στη Διώρυγα του Σουέζ, Εμείς θα προχωρήσουμε το σχέδιο αυτό».

Οι επικριτές του σχεδίου υποστηρίζουν ότι εάν η Τουρκία καταργήσει τη Συνθήκη του Μοντρέ θα βρει απέναντί της τη Συνθήκη των Σεβρών του 1920 (διαχρονικός «εφιάλτης» της Τουρκίας, καθώς ξυπνά τους φόβους για διαμελισμό της χώρας). Υποστηρίζουν επίσης ότι αν καταργηθούν οι πρόνοιες της Συνθήκης του Μοντρέ ο αμερικανικός στόλος θα θα έχει μόνιμη παρουσία στην Μαύρη Θάλασσα χωρίς κανέναν περιορισμό στο εκτόπισμα των πολεμικών πλοίων και τον εξοπλισμό τους και η Τουρκία θα βρεθεί αντιμέτωπη με τη Ρωσία.

Έτσι μετά τις εξελίξεις στην Ουκρανία, δεν αποκλείεται η Τουρκία να «ξεχάσει», έστω και προσωρινά τη Διώρυγα της Κωνσταντινούπολης (έργο για το οποίο ούτως ή αλλιώς δεν έχει αυτή τη στιγμή τους οικονομικούς πόρους να υλοποιήσει) και να επικαλεστεί πάλι τη Συνθήκη του Μοντρέ (όπως έκανε και στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο), προκειμένου να μην βρεθεί ανάμεσα σε διασταυρούμενα πυρά, γεγονός που προφανώς εξυπηρετεί τα ελληνικά συμφέροντα, που ταυτίζονται με τη διατήρηση «ζωντανής» της Συνθήκης.

LIVEBLOG - Σε πλήρη εξέλιξη η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία - Εκρήξεις σε αρκετές πόλεις