Τα ανοιχτά μέτωπα της Ευρώπης: Γιατί το Brexit αποτελεί το μικρότερο «κακό» για την ΕΕ

Υπάρχει μία κόπωση στον κύκλο διπλωματών και αξιωματούχων των Βρυξελλών που εμπλέκονται άμεσα στις εν εξελίξει διαπραγματεύσεις για την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ιδιαιτέρως τη χαρακτηρίζουν «κούραση τού Brexit» (“Brexit fatigue”) – αποτέλεσμα μιας χαοτικής κατάστασης στο Γουεστμίνστερ εδώ και δύο χρόνια – καθώς εργάστηκαν καθ’όλη τη διάρκεια του θέρους μετά από αξίωση του υπουργού Brexit, Ντομινίκ Ράαμπ για τις συνεχιζόμενες διαπραγματεύσεις. Οι συγκεκριμένοι αξιωματούχοι από τις 27 χώρες μέλη της Ε.Ε επιλέχθηκαν ως οι λαμπρότεροι και καλύτεροι να διαχειριστούν την υπαρξιακή κρίση των καιρών μας, όμως η σκληρή αλήθεια είναι πως για αυτούς τους φιλόδοξους ανθρώπους, η εν λόγω κρίση δεν είναι πια το Brexit.

Από το μεταναστευτικό στην οικονομία: Η σύγκρουση Ιταλίας – Ε.Ε πυροδοτεί έναν επικίνδυνο «εμφύλιο»

«Μπορείς να το διαπιστώσεις αυτό, αν επισκεφτείς τις πρωτεύουσες, κανείς δε μιλάει για το Brexit πια…» επιβεβαιώνει ο Fabian Zuleeg, γενικός διευθυντής του ευρωπαϊκής δεξαμενής σκέψης European Policy Centre. Όπως το έθεσε πιο απλά ο Ισπανός πρωθυπουργός, Πέδρο Σάντσεζ, μιλώντας στο κοινοβούλιο μετά την επιστροφή του από την πρόσφατη Σύνοδο Κορυφής στις Βρυξέλλες: «Οι Βρετανοί ξοδεύουν 24 ώρες την ημέρα σκεπτόμενοι το Brexit ενώ οι Ευρωπαίοι τέσσερα λεπτά ανά τρίμηνο». Κι ενώ η χαοτική αποχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας έχει εξελιχθεί σε μία θλιβερή διαδικασία, η Ευρωπαϊκή Ένωση δέχεται ισχυρά πλήγματα από αλλού – από κρίσεις που πραγματικά έχουν τη δυναμική να διαλύσουν το μπλοκ μαζί με πολλές καριέρες.

Η ρήξη Ρώμης - Βρυξελλών

Στην κορυφή της λίστας των προβληματικών ζωνών βρίσκεται, αυτή τη στιγμή, η Ιταλία. «Τίποτα και κανείς δε θα μας κάνει να υποχωρήσουμε», τόνισε στους οπαδούς του ο αντιπρόεδρος της ιταλικής κυβέρνησης και ηγέτης της ακροδεξιάς Λέγκας, Ματέο Σαλβίνι, σε βίντεο μαγνητοσκοπημένο στο γραφείο του στη Ρώμη: «Η Ιταλία δεν θα είναι πια δούλος, δε θα γονατίζει πια».

Τον περασμένο μήνα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έκανε ένα πρωτοφανές και υψηλού ρίσκου βήμα, απορρίπτοντας το προσχέδιο του προϋπολογισμού της τρίτης μεγαλύτερης οικονομίας της ευρωζώνης. Κίνηση που στόχο είχε στόχο να εξαναγκάσει τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση να περιορίσει τις δαπάνες της.

Με χρέος 130% του ΑΕΠ, δεύτερη στην Ε.Ε μετά την Ελλάδα, η Ιταλία θεωρείται κίνδυνος στην οικονομική σταθερότητα της Ευρώπης. Οι Ευρωπαίοι προέτρεψαν την κυβέρνησή της να επιστρέψει με αναθεωρημένο οικονομικό σχέδιο έως τις 13 Νοεμβρίου, ειδάλλως θα βρεθεί αντιμέτωπη με τεράστια πρόστιμα.

Το ιταλικό ζήτημα αποτυπώνει με ακρίβεια το βασικό και ενδεχομένως μοιραίο πρόβλημα της Ευρώπης, πως τα κράτη μέλη και οι Βρυξέλλες επανειλημμένως απέτυχαν να ασχοληθούν με οποιονδήποτε τρόπο, είτε από πολιτική δειλία είτε από έλλειψη θέλησης…

Δύο μέτρα και δύο σταθμά

Όταν Ιρλανδία, Ελλάδα, Πορτογαλία βυθίζονταν σε σοβαρή κρίση λόγω της παγκόσμιας ύφεσης, ενώ θα μπορούσαν να αλλάξουν τα επιτόκια ή να υποτιμήσουν το νόμισμά τους ώστε να ορθοποδήσουν, οι κυβερνήσεις τους απλώς εξαναγκάστηκαν να παρακολουθούν τους νέους τους να φεύγουν στο εξωτερικό.

Επειδή ήταν χώρες της ευρωζώνης, είχαν χάσει τους κρίσιμους δημοσιονομικούς μοχλούς τους. Οι Βρυξέλλες τις έβαλαν σε μία ‘δίαιτα’ λιτότητας με αντάλλαγμα δάνεια και τους είπαν να τακτοποιήσουν τα δημοσιονομικά τους με βάρβαρο τίμημα.

Και παρ’ όλες τις όψιμες ομολογίες πως ήταν σφάλμα της ίδιας της Ευρώπης να επιτρέψει τέτοιες αποκλίσεις στις ευρωπαϊκές οικονομίες, ελάχιστη προσπάθεια έγινε έκτοτε για να δημιουργηθούν οι θεσμικές δομές που θα προωθούσαν την ανάπτυξη στα φτωχότερα μέρη της Ευρώπης ή θα αντιμετώπιζαν μελλοντικές οικονομικές κρίσεις.

«Δεν υπάρχει αρκετή Ευρώπη σ’αυτήν την Ένωση. Και ούτε αρκετή Ένωση σ’αυτήν την Ένωση» είχε διαπιστώσει στην πρώτη του ομιλία ενώπιον Ευρωκοινοβουλίου στο Στρασβούργο ο Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, κάτι που, τρία χρόνια αργότερα, φαίνεται να έχει αλλάξει μόνο προς το χείρον. Ο απερχόμενος πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στο ταξίδι του στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, κατάφερε να επιτύχει μία προσωρινή αναστολή του εμπορικού πολέμου που θα έβαζε σε περαιτέρω μπελάδες την Ευρώπη - EPA/JIM LO SCALZO

Ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, πρόεδρος της Κομισιόν, πρότεινε τη θέσπιση υπουργού Οικονομικών της Ευρωζώνης. Έχουν υπάρξει δε, επανειλημμένες εκκλήσεις για την ολοκλήρωση της τραπεζικής ένωσης, η οποία θα εξασφαλίζει σε καιρούς κρίσης τις καταθέσεις των αποταμιευτών, όπου κι αν βρίσκονται. Όμως, ενώ η στρεψοδικία κυριαρχεί, η ανισότητα πλούτου μεταξύ βορά και νότου της ευρωζώνης, βαθαίνει.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, το ΑΕΠ της Γερμανίας αυξήθηκε κατά 19% το 2016 από τα επίπεδα του 2010 και κατά 14% σε Ολλανδία και Γαλλία.

Στις χώρες του Νότου, όπου το ΑΕΠ ήταν ήδη χαμηλό, αυξήθηκε με πολύ πιο αργούς ρυθμούς, στην Ιταλία μόλις 6%, στην Πορτογαλία 10% - ενώ στην Ελλάδα έπεσε στο 7% την ίδια περίοδο.

Η οικονομία της Ευρώπης βάλλεται από παντού: Τι απειλεί την ανάπτυξη της ευρωζώνης

Υπάρχει, εν τω μεταξύ, το κακό προηγούμενο των δύο μέτρων και δύο σταθμών στην εφαρμογή του συμφώνου ανάπτυξης και σταθερότητας, βάσει του οποίου οι κυβερνήσεις υποχρεούνται, από το 1997, να διασφαλίζουν πως τα δημοσιονομικά ελλείμματα δεν θα ξεπερνούν το 3% του ΑΕΠ και πως τα εθνικά χρέη θα είναι κάτω τού 60% του ΑΕΠ.

Τα κενά και οι εξαιρέσεις παραδοσιακά κυριάρχησαν. «Η Γαλλία είναι Γαλλία» είχε πει ο Γιούνκερ το 2016, κάνοντας τα «στραβά μάτια» για το ύψος του χρέους που είχαν συσσωρεύει οι κατά καιρούς ένοικοι του Μεγάρου των Ηλυσίων.

Δεν είναι να απορεί κανείς, λοιπόν, γιατί ο νέος ιταλικός συνασπισμός των λαϊκιστών Πεντάστερων και της ακροδεξιάς Λέγκας αντιδρά στην επιβολή ασφυκτικού οικονομικού ελέγχου στην Ιταλία. Και δίνει θάρρος και σε άλλους.

H δυσαρέσκεια (και) των Ιταλών απέναντι στις ευρωπαϊκές πολιτικές, ενίσχυσε τη δυναμική των αντισυστημικών, ξενοφοβικών, αντιευρωπαϊκών κομμάτων και έφερε στην εξουσία τον συνασπισμό των λαϊκιστών Πεντάστερων υπό τον Ντι Μάιο και της ακροδεξιάς Λέγκας υπό τον Σαλβίνι (στα δεξιά, εδώ με τον πρωθυπουργό Τζουζέπε Κόντε). Σύμφωνα με δημοσιογράφους και αναλυτές, η αντιπαράθεση Ιταλίας – Βρυξελλών ίσως πυροδοτήσει μία γενικευμένη πολιτική «σύρραξη» που ενδεχομένως κοστίσει ακριβά στην «ενωμένη» Ευρώπη - REUTERS/Remo Casilli

Ο Φάμπιο Μάσιμο Καστάλδο, βουλευτής του κινήματος των Πέντε Αστέρων και εις εκ των αντιπροέδρων του Ευρωκοινοβουλίου, τόνισε στον Observer: «Εμάς μας απειλούν για περικοπή της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης, ωστόσο το 2016 οι Ευρωπαίοι έδωσαν χάρη σε Ισπανία και Πορτογαλία για τον προϋπολογισμό τους».

«Αυτό θα έπρεπε να λειτουργεί ως ‘δεδικασμένο’ στην Ιταλία. Είναι ένας δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουμε για να ξεκαθαρίσουμε τα προβλήματα με την Ε.Ε. Κάποιοι Ευρωπαίοι επίτροποι δε, πρέπει να συνειδητοποιήσουν πως η κυβέρνησή μας είναι αυτή που τυγχάνει μεγαλύτερου σεβασμού αυτή τη στιγμή μεταξύ των μεγάλων χωρών της Ευρώπης. Τα ποσοστά δημοτικότητας του πρωθυπουργού Κόντε ξεπέρασαν το 60% μεταξύ των πολιτών. Προφανώς και δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τον Μακρόν ή τη Μέρκελ».

Ο Γκούντραμ Βολφ, διευθυντής της δεξαμενής σκέψης Bruegel των Βρυξελλών, σημείωσε πως επρόκειτο για μία δυσοίωνη στιγμή που υποδεικνύει τη, δυνητικά μοιραία, αντίφαση στην καρδιά αυτής της κάθε άλλο παρά τέλειας ένωσης. Όπως είπε, «αυτό που βλέπουμε τώρα είναι μία ένταση μεταξύ δημοσιονομικής κυριαρχίας σε εθνικό επίπεδο – το ιταλικό κοινοβούλιο μπορεί και πρέπει να αποφασίσει για τη δική του δημοσιονομική πολιτική – και των όρων και δημοσιονομικών κανόνων που απορρέουν για κάθε εθνικά κυρίαρχη χώρα από τις συμφωνίες που έχει υπογράψει ως μέλος της νομισματικής ένωσης».

Λαϊκισμός και ακροδεξιά σε άνοδο

Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι πιο κακή. Η Ευρώπη πηγαίνει στις κάλπες τον προσεχή Μάιο για την εκλογή των μελών του ευρωκοινοβουλίου. Το ευρωπαϊκό δράμα εξυπηρετεί ιδανικά τους οπαδούς του Στιβ Μπάνον, του πρώην ειδικού συμβούλου σε θέματα διακυβέρνησης και στρατηγικής του Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος επιδιώκει να εκμεταλλευτεί την περίσταση για μία επανάσταση των λαϊκιστών, με τη στήριξη Σαλβίνι.

Στα άκρα οι σχέσεις ΕΕ-Ουγγαρίας μετά την επιβολή κυρώσεων

«Η διακυβέρνηση και η ολοκλήρωση της οικονομικής νομισματικής ένωσης είναι σημαντική, ωστόσο το ζήτημα είναι βαθύτερο», εξηγεί ο Βολφ για την κόντρα με την Ιταλία. «Το ζήτημα είναι ο κατακερματισμός και η άνοδος κυβερνήσεων λαϊκιστών σε κάποιες χώρες που χρησιμοποιούν τη διαδικασία αυτή ως εργαλείο για να αποδείξουν στους ψηφοφόρους πως μπορούν να αντεπεξέλθουν καλύτερα και επιπλέον να αμφισβητήσουν την Ε.Ε».

«Ίσως, από μία οικονομική προοπτική, να υπάρχει η αποδοχή πως αφήνεις τις αγορές να κάνουν τη δουλειά τους. Οι αγορές θα τιμωρήσουν την Ιταλία και όποια άλλη χώρα βαδίζει αυτόν τον δρόμο. Ωστόσο, η πραγματική πρόκληση είναι η πολιτική διαχείριση της κατάστασης. Πώς θα αντιμετωπίσουμε το χάος που θα προκύψει μετά τις ευρωεκλογές και την ανάδειξη ενός μεγάλου μπλοκ αντιευρωπαϊκών, αντιδημοκρατικών κομμάτων, για να το θέσουμε πιο ωμά;»

Η Πολωνία και η Ουγγαρία, που κυβερνώνται από το δεξιό κόμμα «Νόμος και Δικαιοσύνη» τού Ντούντα και το Fidesz του Όρμπαν, αντιστοίχως, πιέζουν να αποκομίσουν τα μέγιστα οφέλη από την προπαγάνδα κατά της Κομισιόν, μετά την απόφαση να κινήσει πειθαρχικές διαδικασίες κατά των δύο χωρών, για κατάφωρη παραβίαση των δημοκρατικών κανόνων. Γνωρίζουν πως είναι ασφαλείς από την ύστατη κύρωση της απώλειας του εκλογικού τους δικαιώματος, καθώς κάθε έθνος έχει δεσμευτεί να μπλοκάρει με βέτο κάθε τέτοια κίνηση.

Η Μέρκελ φεύγει. Ο Μακρόν έρχεται; Ο Γάλλος πρόεδρος που προαλείφεται ως ο νέος ηγέτης Ευρώπης, μετά την αποχώρηση Μέρκελ, είδε τη δημοτικότητά του να κατρακυλά σε νέα… βάθη - REUTERS/Murad Sezer

Η Ευρώπη κραυγάζει για ηγεσία. Και, ίσως όταν ο Γάλλος πρόεδρος, Εμανουέλ Μακρόν – η δημοτικότητα του οποίου προσφάτως δέχτηκε νέο πλήγμα κατρακυλώντας στο 26% – επιστρέψει από την τετραήμερη άδεια που κρίθηκε αναγκαία λόγω εξάντλησης, καταφέρει να ανταποκριθεί. Αν όχι, η Γερμανίδα Καγκελάριος, Άνγκελα Μέρκελ – που την περασμένη εβδομάδα και μετά από μία σειρά εκλογικών πανωλεθριών, ανακοίνωσε την απόφασή της να μην βάλει ξανά υποψηφιότητα για την προεδρία το 2021 – δεν αναμένεται να διατηρήσει για πολύ ακόμα το ρόλο αυτό…

Η Μέρκελ φεύγει, ο Μακρόν έρχεται; Τα σενάρια διαδοχής και τα εμπόδια

«Οι λαϊκιστές φιλοδοξούν να ενισχύσουν του χρόνου τον αριθμό τους στο ευρωκοινοβούλιο και να χρησιμοποιήσουν τη δυναμική τους για να επηρεάσουν τόσο τις επιλογές σε πρόσωπα όσο και την πολιτική της Ευρώπης, για τα επόμενα πέντε χρόνια», λέει ο Μουτζτάμπα Ραχμάν, επικεφαλής του τομέα Ευρώπης, της εταιρείας παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών Eurasia Group. «Με τη Μέρκελ τώρα στη ζώνη του λυκόφωτος, θεωρούν τον επόμενο χρόνο ως μία ευκαιρία μοναδική για να αλλάξουν θεμελιωδώς τους κανόνες του παιχνιδιού στις Βρυξέλλες».

Η δαμόκλειος σπάθη του εμπορικού πολέμου

Με μία τέτοια ζοφερή προοπτική, ίσως οι Γιούνκερ και Τουσκ (πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου) θα ήθελαν να αποστρέψουν το βλέμμα από την ήπειρο για μια στιγμή. Όμως, μάλλον δε θέλουν να κοιτάξουν προς την Αμερική καθώς πάνω από την Ευρώπη επικρέμαται ένας επαπειλούμενος εμπορικός πόλεμος που θα μπορούσε να κάνει το μπλοκ ένα πολύ φτωχότερο μέρος.

Τον περασμένο Ιούλιο, ο Γιούνκερ επισκέφτηκε τον Αμερικανό πρόεδρο στο Λευκό Οίκο και επέστρεψε έχοντας διασφαλίσει μία προσωρινή αναστολή του εμπορικού πολέμου που ξεκίνησε με την επιβολή δασμών στις ευρωπαϊκές εξαγωγές χάλυβα και αλουμινίου και απείλησε να πλήξει στην ευρωπαϊκή αυτοκινητοβιομηχανία – ιδίως εκείνη της Γερμανίας.

Επιτεύχθηκε μία απρόθυμη εκεχειρία πριν τις ενδιάμεσες εκλογές, οπότε και ο Γιούνκερ δεσμεύτηκε να μιλήσει για το άνοιγμα της Ευρώπης στις αμερικανικές εισαγωγές, κάνοντας, μάλιστα, την εξωφρενική πρόταση να αγοράζει η Ε.Ε περισσότερη σόγια από τους Αμερικανούς αγρότες των μεσοδυτικών πολιτειών – ζώνη εκλογικά κρίσιμη για τον Τραμπ. Οι Ευρωπαίοι αγρότες ήδη αγοράζουν σόγια από τις ΗΠΑ επειδή είναι πιο ανταγωνιστική λόγω του εμπορικού πολέμου μεταξύ ΗΠΑ – Κίνας. Ωστόσο, η στρατηγική της «σόγιας» μοιάζει να έχει στερέψει.

Κι ενώ παλεύει να μην αναστατώσει τον Τραμπ στο πεδίο του εμπορίου, η Ευρώπη έχει τοποθετηθεί κατά του Λευκού Οίκου μετά την αποχώρηση των ΗΠΑ από το λεγόμενο κοινό ολοκληρωμένο σχέδιο δράσης (ΚΟΣΔ) – που όριζε άρση των οικονομικών κυρώσεων κατά του Ιράν, με αντάλλαγμα τον περιορισμό των πυρηνικών φιλοδοξιών της Τεχεράνης.

Η ΕΕ εξέφρασε την πρόθεσή της να προστατεύσει τις ευρωπαϊκές εταιρείες από τις κυρώσεις, κάτι που ο Αμερικανός πρέσβης στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, Ντένις Σία χαρακτήρισε «βαθιά απογοητευτικό». «Θα προτρέπαμε τις ευρωπαϊκές χώρες να σκεφτούν προσεκτικά τα ευρύτερα συμφέροντάς τους, οικονομικά, πολιτικά και ασφάλειας», φέρεται να προειδοποίησε ο ίδιος.

Τα κυριότερα σημεία της συμφωνίας ΗΠΑ - ΕΕ για την αποκλιμάκωση του εμπορικού πολέμου

Αυτήν την εβδομάδα οι ΗΠΑ θα επαναφέρουν κατά του Ιράν όλες τις κυρώσεις που είχαν αρθεί από τη διοίκηση Ομπάμα, μετά τη συμφωνία του 2015 για τα πυρηνικά. Οι ενδιάμεσες εκλογές, εν τω μεταξύ, διεξάγονται την Τρίτη, με τον Τζέρεμι Σαπίρο, διευθυντή έρευνας του συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ να προβλέπει πως ένα καλό αποτέλεσμα θα «απελευθερώσει» τον Τραμπ από τα ‘σοφά’ κεφάλια της αμερικανικής διοίκησης ενώ ένα κακό θα τον αφήσει μετέωρο.

Παρά το στενό τετ-α-τετ, για τον Ντόναλντ Τουσκ, τα προβλήματα των Βρετανών λόγω της επερχόμενης εξόδου του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση μοιάζουν ήσσονος σημασίας - REUTERS/Yves Herman

Η Ρόζα Μπαλφούρ, κύρια συνεργάτης στη δεξαμενή σκέψης The German Marshall Fund of the United States, υπογραμμίζει τον κίνδυνο έκθεσης τού πόσο εύθραυστη είναι η ευρωπαϊκή ενότητα στις εξωτερικές υποθέσεις, κάτι που αποτυπώθηκε και στην αντιφατική στάση των Ευρωπαίων μετά τη δολοφονία του Τζαμάλ Κασόγκι. «Η Γερμανία ανέστειλε το εμπόριο όπλων ενώ η Γαλλία όχι. Και στο ζήτημα τού Ιράν πρέπει να δούμε αν τα κράτη μέλη θα μείνουν πιστά στις δεσμεύσεις τους», εξηγεί η ίδια.

«Κατ’εμέ, το ζήτημα του εμπορίου και του Ιράν συνδέονται. Και τα δύο παράλληλα δεν θα ήταν έξυπνη τακτική από την Ευρώπη, αν δεν θέλει να εξοργίσει τον Τραμπ».

Ένας από τους «πατέρες» της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο Ζαν Μονέ είχε προβλέψει κιόλας από το 1978 πως «η Ευρώπη θα σφυρηλατηθεί μέσα από κρίσεις». Προέβλεψε πως το μπλοκ θα καταλήξει να είναι «το σύνολο των λύσεων που υιοθετήθηκαν για αυτές τις κρίσεις».

Εν όψει μιας συνόδου την επόμενη άνοιξη στο Σιμπίου της Τρανσυλβανίας, στην κεντρική Ρουμανία, ο Γιούνκερ έχει καλέσει τους ηγέτες των 27 κρατών μελών να ανανεώσουν τη «δέσμευσή τους σε μία Ευρωπαϊκή Ένωση που ανταποκρίνεται στα ζητήματα που αφορούν τους λαούς».

Και στο βάθος... Brexit

Ο Άντριου Νταφ, πρώην βουλευτής, συγγραφέας, πρόεδρος της φεντεραλιστικής ομάδας Σπινέλι εκφράζει τις αμφιβολίες τους περί ενός μεγάλου βήματος της Ε.Ε. Ωστόσο, πιστεύει πως οι ηγέτες, θα έπρεπε – παρά την κατά καιρούς αδιαφορία τους απέναντι στη διαδικασία του Brexit – να υπολογίσουν τη Μεγάλη Βρετανία, την πέμπτη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου.

«Μπορείς να κατηγορείς τους Βρετανούς, κι όλοι θα το κάνουν αυτό, όμως το γεγονός πως η Ε.Ε εμφανίζεται τόσο άστατη και εριστική και εσωτερικά διχασμένη για ένα τεράστιο φάσμα θεμάτων, από το μεταναστευτικό ως τον Πούτιν και τον Τραμπ, δεν αποτελεί ένα λαμπρό θέαμα», λέει ο Νταφ: «Και οι Βρετανοί δεν μπορούν να κατηγορηθούν πως υπό αυτές τις συνθήκες ξε-ερωτεύτηκαν την Ευρώπη».

Ο Νταφ προσθέτει πως η ΕΕ πρέπει να αναλογιστεί το σενάριο «οι Βρετανοί να αλλάξουν γνώμη. Κι αν μπορείς να βρεις κάτι που λειτουργεί σωστά, ενισχύει τις οικονομίες των κρατών μελών και εξασφαλίζει εσωτερική και εξωτερική ασφάλεια, τα οποία είναι και το ζητούμενο, υπάρχει μία περίπτωση οι Βρετανοί να αλλάξουν γνώμη. Ιδίως αν το μέλλον δεν είναι και τόσο ένδοξο όσο ευαγγελίζονταν οι οπαδοί του Brexit».

Το Brexit ίσως να μην βρίσκεται ψηλά στην ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης σήμερα. Ωστόσο, η οικοδόμηση μίας Ευρώπης στην οποία οι Βρετανοί θα ήθελαν να ξαναγίνουν μέλη, θα έπρεπε να είναι στις προτεραιότητές της.