Νερό: Κίνδυνοι, ελλείψεις και απειλές πολέμων για το πιο πολύτιμο αγαθό

Η Παγκόσμια Ημέρα Νερού, που έχει καθιερωθεί να γιορτάζεται στις 22 Μαρτίου, έδωσε την ευκαιρία στους ειδικούς να μας κατακλύσουν με μια σειρά δυσοίωνων στοιχείων για το άμεσο μέλλον μας και να έχει μεταβληθεί σε ημέρα περισυλλογής από ημέρα γιορτής. Αλλά και στην οριοθετημένη ελληνική επικαιρότητα, το νομοσχέδιο του υπουργείου Περιβάλλοντος, πέρα από τις επιμέρους διατάξεις του, μας υπενθύμισε πάνω απ’ όλα ότι το νερό είναι δημόσιο αγαθό.

Αποτελεί, πλέον, εφιαλτικό κλισέ των τελευταίων δεκαετιών ότι «ο επόμενος παγκόσμιος πόλεμος θα γίνει για το νερό». Το επαναλαμβάνουμε τις περισσότερες φορές χωρίς να έχουμε συναίσθηση του τι ακριβώς λέμε. Ανοίγουμε τη βρύση του νιπτήρα ή του νεροχύτη, στεκόμαστε κάτω από το ντους, πλένουμε τα μπαλκόνια μας, ποτίζουμε τα λουλούδια και τα φυτά μας, χρησιμοποιούμε το καζανάκι της τουαλέτας και βλέπουμε το πολύτιμο νερό να τρέχει, να είναι εκεί, να μην μας λείπει. Από νερό, άλλωστε, αποτελείται σε ποσοστό 70% και το ίδιο μας το σώμα.

Τα στοιχεία μας βοηθούν να αξιολογήσουμε την κατάσταση. Η οποία για εμάς, τη δική μας συντριπτική πλειοψηφία, περιλαμβάνει το νερό σαν κάτι δεδομένο. Αλλά δεν είναι έτσι. Πολλά καμπανάκια έχουν αρχίσει να χτυπούν ταυτόχρονα και καλύτερα να λάβουμε τα μέτρα μας. Κοινώς, να προσέχουμε για να έχουμε.

Μια «τρισδιάστατη» Αίγυπτος κάθε χρόνο

Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει προσπάθεια να υπολογιστεί περίπου πόσο νερό καταναλώνουν οι άνθρωποι κάθε χρόνο. Όχι μόνο για να σβήσουν τη δίψα τους, αλλά και για την καθαριότητά τους, την άρδευση των χωραφιών τους και άλλες επαγγελματικές χρήσεις. Το συμπέρασμα που βγήκε από μελέτες που κάλυψαν μια 30ετία (1961-90) είναι ότι οι παγκόσμιες ανάγκες σε νερό κάθε χρόνο υπερβαίνουν για λίγο το 1.000.000 κυβικά χιλιόμετρα.

Πόσο είναι αυτό, αν θέλετε να το οπτικοποιήσετε; Πάρτε την Αίγυπτο (βολεύει και το σχήμα, είναι περίπου τετράγωνη), φανταστείτε την σε τρισδιάστατο σχήμα (σαν κύβο δηλαδή) και μπροστά σας έχετε όλο το νερό που χρειαζόμαστε ετησίως.

Στην απεραντοσύνη της θάλασσας, κάτι τέτοιο μοιάζει λίγο. Έχετε, όμως, υπ’ όψιν σας ότι απ’ όλο το νερό που υπάρχει στον πλανήτη, το 97% είναι θαλασσινό (ακατάλληλο, δηλαδή, για χρήση από τον άνθρωπο χωρίς επεξεργασία) και μόνο το 3% είναι φρέσκο. Σ’ αυτό το μόλις 3% συμπεριλαμβάνεται όλο το νερό που υπάρχει σε στερεά μορφή στους δύο πόλους και κυρίως στην Ανταρκτική, καθώς και όλο το νερό που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της Γης και δεν υπάρχει πρόσβαση σ’ αυτό. Για να ακριβολογούμε, λοιπόν, η ανθρωπότητα μπορεί να χρησιμοποιήσει μόλις το 1% του συνολικού νερού που βρίσκεται πάνω στον πλανήτη.

Μόλυνση και κλιματική αλλαγή

Το γλυκό νερό που υπάρχει σε λίμνες και ποτάμια είναι αυτό που χρησιμοποιούν κατά κύριο λόγο οι άνθρωποι. Η Βραζιλία, η Ρωσία και ο Καναδάς είναι τα τρία κράτη με τα μεγαλύτερα αποθέματα νερού. Εκτός από τα λεγόμενα «τρεχούμενα», νερό υπάρχει στους παγετώνες, καθώς και εγκλωβισμένο στο εσωτερικό της Γης (απ’ όπου ένα ελάχιστο μέρος ανακτάται από γεωτρήσεις, πηγάδια κτλ.).

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του οργανισμού FAO του ΟΗΕ, η μέση κατανάλωση νερού που έχει ανάγκη ένας άνθρωπος καθημερινά βρίσκεται κοντά στα 50 λίτρα. Από αυτά τα 5 είναι πόσιμα, τα 20 χρειάζονται για την προσωπική υγεινή, τα 15 για μπάνιο και τα 10 για πλύσιμο τροφών και μαγειρική χρήση. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, η μίνιμουμ ποσότητα νερού που χρειάζεται κάποιος καθημερινά για να είναι καλυμμένος είναι 32 λίτρα. Αυτά περιορίζονται μόνο στην ανθρώπινη χρήση, όχι στις καλλιέργειες ή τη βιομηχανική χρήση.

Ο Νο1 εχθρός του νερού αυτή τη στιγμή δεν είναι η μόλυνση, όπως ήταν πριν 30 χρόνια, αλλά η κλιματική αλλαγή.

Σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις, κάθε χρόνο λόγω έλλειψης νερού ερημοποιούνται εκτάσεις με συνολική έκταση όσο η πολιτεία της Καλιφόρνια, δηλαδή πάνω από τρεις φορές η έκταση της Ελλάδας. Η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη έχει μειώσει τόσο τα αποθέματα νερού, όσο και τις βροχοπτώσεις, που είναι η κύρια πηγή γλυκού νερού από τότε που εμφανίστηκε ζωή στη Γη.

Περιορισμός κατανάλωσης και αφαλάτωση

Οι προσπάθειες των διεθνών οργανισμών πλέον έχουν επικεντρωθεί στη μείωση της σπατάλης του νερού από τον άνθρωπο, καθώς φαίνεται ότι το ποσοστό της μόλυνσης του πόσιμου νερού έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια. Στις ΗΠΑ και ειδικά σε πολιτείες που βρίσκονται στη δύση και το νότο τρέχουν ήδη κρατικές καμπάνιες που προτρέπουν τους ανθρώπους να προσπαθήσουν να μειώσουν την κατανάλωσή τους τουλάχιστον κατά 20%. Αυτό το ποσοστό, μάλιστα, εκτιμάται ότι δεν είναι απολύτως χρειαζούμενο, αλλά η ποσότητα του νερού που προκύπτει από τη σπατάλη. Για παράδειγμα, το νερό που τρέχει από τη βρύση κατά τη διάρκεια του ξυρίσματος ή το νερό που κυλάει από το λάστιχο πριν ξεκινήσει το πότισμα συγκεκριμένων φυτών ή αφού σταματήσει.

Η σημαντικότερη προσπάθεια, βέβαια, έχει να κάνει με τις βιομηχανίες και την διαδικασία «ανακύκλωσης» του νερού, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για άλλες χρήσεις και όχι για κατανάλωση από άνθρωπο. Για παράδειγμα, τα απόβλητα νερού ορισμένων βιομηχανιών θα μπορούσαν, με κατάλληλη επεξεργασία, να χρησιμοποιούνται για άρδευση. Για την ώρα οι βιομηχανίες που εμπλέκονται σε τέτοια πρότζεκτ αποτελούν μια ισχνή μειοψηφία (λιγότερο από το 2% παγκοσμίως, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΟΗΕ το 2021). Μέσα στην επόμενη δεκαετία αυτό το ποσοστό μπορεί να γίνει διψήφιο, ενδεχομένως και να πλησιάσει το 25%, που είναι ο απώτερος στόχος για το 2050.

Ιδιαίτερο κεφάλαιο είναι η αφαλάτωση. Η διαδικασία διαχωρισμού του θαλασσινού νερού από τα άλατα που το καθιστούν ακατάλληλο για χρήση από τον άνθρωπο έχει προωθηθεί σε παραθαλάσσιες χώρες, χωρίς όμως να έχει φτάσει ακόμα σε επίπεδα που να αντικαθιστά τη φυσική παραγωγή. Η αφαλάτωση μπορεί να χρησιμεύσει και στην ανθρώπινη κατανάλωση, κυρίως όμως στην χρήση του νερού για προσωπική υγιεινή, μαγείρεμα, ακόμα και την άρδευση.

Σύμφωνα με έρευνα του 2018, στον κόσμο λειτουργούσαν 18.246 εγκαταστάσεις αφαλάτωσης σε περισσότερες από 150 χώρες του κόσμου. Αυτές παρήγαγαν περίπου 87 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού (δηλαδή λιγότερο από το 10% της παγκόσμιας κατανάλωσης), τα οποία καταναλώθηκαν από σχεδόν 300.000.000 ανθρώπους. Αυτή τη στιγμή η μεγαλύτερη εγκατάσταση αφαλάτωσης στη γη λειτουργεί στη Σαουδική Αραβία, με δυνητική παραγωγή σχεδόν 1,4 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού την ημέρα.

Όλα αυτά φαίνονται ενδιαφέροντα και αισιόδοξα, ωστόσο δεν καλύπτουν τις ανάγκες για νερό, ειδικά σε συγκεκριμένες περιοχές της Γης.

Υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 20 εκατομμύρια άνθρωποι κάθε χρόνο αποφασίζουν να εγκαταλείψουν την πατρογονική τους εστία, επειδή δεν μπορούν να ζήσουν πια εκεί λόγω της έλλειψης πόσιμου νερού. Αν δεν αλλάξει άρδην η κατάσταση, μέχρι το 2050 παραπάνω από 700 εκατομμύρια άνθρωποι θα έχουν μετακινηθεί.

Αυτό είναι σχεδόν το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού. Πρόκειται να ζήσουμε, δηλαδή, τη μεγαλύτερη μετακίνηση ανθρώπων στην παγκόσμια ιστορία. Έχουν άδικο μετά οι ειδικοί του νερού να χτυπάνε καμπανάκια ότι η έλλειψη νερού μπορεί να γίνει πιο επικίνδυνη για τον άνθρωπο από τα όπλα μαζικής καταστροφής;

Ακόμα πιο αδιανόητα για τις προηγμένες ευρωπαϊκές κοινωνίες, όπως η δική μας, είναι τα στοιχεία που δίνει κάθε χρόνο ο ΟΗΕ για την αδυναμία πρόσβασης σε πόσιμο νερό. Υπολογίζεται ότι ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που δυσκολεύονται να βρουν νερό σε μικρή απόσταση από την κατοικία τους υπερβαίνει το ένα δισεκατομμύριο! Οι περιοχές που έχουν το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι οι χώρες του αφρικανικού Σαχέλ, καθώς και αυτές της νοτιοανατολικής Ασίας. Όπου το νερό μπορεί να φαίνεται πολύ, αλλά δεν είναι τέτοιας ποιότητας που να θεωρείται κατάλληλο για τον ανθρώπινο οργανισμό.

Τα τέσσερα καυτά σημεία του πλανήτη

Η έλλειψη νερού και η εκμετάλλευσή του το κάνει πιο πολύτιμο, άρα και ωθεί περισσότερους να το διεκδικούν. Αυτή τη στιγμή οι ειδικοί εστιάζουν σε τέσσερα σημεία του πλανήτη, τα οποία θεωρούν τα πιο καυτά όσον αφορά τη διαχείριση του νερού.

Μεσοποταμία

Από το 1960 έχει ξεκινήσει η διαμάχη ανάμεσα στην Τουρκία, τη Συρία και το Ιράκ. Η Τουρκία, στην επικράτεια της οποίας βρίσκονται τα βουνά, απ’ όπου πηγάζουν τα δύο εμβληματικά ποτάμια, έχει εξαγγείλει το υδροηλεκτρικό φράγμα της Νοτιοανατολικής Ανατολίας, το οποίο θα αλλάξει τη μορφή της περιοχής. Βεβαίως το όλο πρότζεκτ αφορούσε τις επαρχίες που βρέθηκαν στο επίκεντρο των καταστροφικών σεισμών πριν δύο μήνες, γι’ αυτό οπωσδήποτε θα έλθει στην επιφάνεια στο άμεσο μέλλον, ως κίνητρο για την επιστροφή στην περιοχή των εκατομμυρίων κατοίκων που την εγκατέλειψαν το τελευταίο δίμηνο.

Η κατασκευή αυτού του φράγματος μπορεί να αλλάξει όντως το στάτους της περιοχής, ωστόσο η Συρία και το Ιράκ ανησυχούν ότι θα μειώσει σε μεγάλο βαθμό τη ροή του νερού για τα δύο ποτάμια, με καταστροφικά αποτελέσματα για τη δική τους οικονομία. Οι περιφερειακές προσπάθειες συνεννόησης δεν έχουν αποδώσει. Όταν η Τουρκία βάλει μπρος το φράγμα και αρχίσουν να μπλοκάρουν τα νερά, οι νότιες αραβικές γειτόνισσες αναμένεται να αντιδράσουν δυναμικά.

Λεκάνη του ποταμού Μεκόνγκ

Ίδια γεύση και στη νοτιοανατολική Ασία. Η Κίνα, που ελέγχει τη ροή των νερών προς το τεράστιο ποτάμι, το οποίο ρέει στις περισσότερες χώρες της περιοχής, έχει ήδη ολοκληρώσει τέσσερα υδροηλεκτρικά φράγματα. Αυτό αφήνει το Βιετνάμ, το Λάος, την Καμπότζη και τις ανατολικές επαρχίες της Ταϊλάνδης με λιγότερο νερό.

Πώς θα αντιδράσουν οι χώρες αυτές, οι οποίες προσπαθούν να διατηρήσουν καλές σχέσεις με την Κίνα, αλλά βλέπουν και την αγροτική τους παραγωγή να κινδυνεύει; Ειδικά στις πιο ευάλωτες οικονομίες του Λάος και της Καμπότζης οι ορυζώνες που αρδεύονται από τα νερά του Μεκόνγκ είναι ζωτικής σημασίας για την βασική διατροφή των κατοίκων. Αν λείψει το νερό, θα λείψει και το φαγητό.

Αίγυπτος και Αιθιοπία

Οι δύο χώρες δεν συνορεύουν (παρεμβάλλονται ανάμεσά τους το Σουδάν και η Ερυθραία), όμως τις συνδέει ο Νείλος, ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Αφρικής κι ένας από τους μεγαλύτερους του κόσμου. Από το 1979 ο τότε Αιγύπτιος πρόεδρος Ανουάρ Σαντάτ είχε δηλώσει ότι αν η χώρα του επρόκειτο να πολεμήσει ξανά, ο λόγος θα ήταν το νερό. Ήταν μια προειδοποίηση προς την Αιθιοπία να αφήσει κατά μέρος τα σχέδια για ένα μεγάλο υδροηλεκτρικό φράγμα, το οποίο θα επηρέαζε τον ρου του ποταμού και τον όγκο νερού που θα κατέληγε στις αιγυπτιακές πεδιάδες.

Το 2020 η νέα κυβέρνηση της Αιθιοπίας επανέφερε το σχέδιο για την κατασκευή του φράγματος, το οποίο μάλιστα ονόμασε Μεγάλο Φράγμα της Αιθιοπικής Αναγέννησης. Ο πρωθυπουργός Αμπίι Αχμέντ δήλωσε πως τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει τη χώρα του από αυτή την απόφαση. Η Αίγυπτος επικαλείται ιστορικά δικαιώματα στο ποτάμι και φέρνει στο επίπεδο του casus belli οποιαδήποτε ανθρώπινη παρέμβαση που θα επηρεάσει τις υπάρχουσες συνθήκες (ρους και όγκος νερού).

Θάλασσα Αράλη

Εδώ το έγκλημα έχει ήδη συντελεστεί. Η υπερ-άρδευση του ποταμού Αμού Ντάρια, τα νερά του οποίου ήταν ο κύριος πάροχος νερού για την μεγάλη αυτή λίμνη, έφεραν την καταστροφή. Το σοβιετικό καθεστώς με τεράστια αρδευτικά έργα αφαιρούσε όγκο νερού από το ποτάμι για να ποτίσει τις φυτείες βαμβακιού στο Ουζμπεκιστάν και τελικά αυτό που πέτυχε ήταν να στερέψει σχεδόν ολοκληρωτικά το ποτάμι και να εξαφανιστεί μια λίμνη που είχε έκταση σχεδόν όσο η μισή Ελλάδα! Από τα 68.000 τ.χλμ. το 1960 δεν έχουν μείνει παρά 3.500 τ.χλμ. υγρασίας, η οποία αποξηραίνεται με γοργούς ρυθμούς. Οι χώρες της περιοχής (Τουρκμενιστάν, Τατζικιστάν, Ουζμπεκιστάν και Αφγανιστάν) έχουν ζητήσει αποζημιώσεις από τη Ρωσία, το κράτος-διάδοχο της ΕΣΣΔ, για την καταστροφή. Το καθεστώς Πούτιν κωφεύει.