Καλίνινγκραντ: Γιατί έχουν οι Ρώσοι έναν βαριά εξοπλισμένο θύλακα στη μέση της Ευρώπης;

Ακόμη περισσότερο θα έπρεπε να ανησυχεί την Ευρώπη το ίδιο το γεγονός ότι η Ρωσία συνεχίζει να διατηρεί έναν ολόκληρο θύλακα στην καρδιά της και μάλιστα σε ένα ιδιαίτερα στρατηγικό σημείο, στις ακτές της Βαλτικής, σφηνωμένο ανάμεσα στην Πολωνία και τη Λιθουανία και χωρίς χερσαία σύνορα με την ίδια τη Ρωσία.

Πώς βρέθηκε, όμως, αυτό το αποκομμένο τμήμα της Ρωσίας, μόνο του μέσα στην Ευρώπη και το ΝΑΤΟ;

Η διοικητική περιφέρεια (όμπλαστ) του Καλίνινγκραντ έχει εμβαδό 223 km² και περίπου 450.000 κατοίκους, κυρίως Ρώσους αλλά και αρκετούς Πολωνούς. Πρωτεύουσά της είναι η ομώνυμη πόλη, η οποία έχει μακριά και πλούσια ιστορία, με άλλο όνομα όμως.

Η γεωγραφική θέση του Καλίνινγκραντ στο χάρτη

Στο μεγαλύτερο μέρος αυτής της ιστορίας, η πόλη ονομαζόταν Κένινγκσμπεργκ (η πόλη του βασιλιά) και κατοικείτο από Πρώσους, Γερμανούς δηλαδή. Οι Πολωνοί την αποκαλούν Κρουλόβιετς, που επίσης σημαίνει Βασιλούπολη.

Οι Τεύτονες ιππότες και η Χανσεατική Ένωση

Το Κένινγκσμπεργκ δεν ήταν ακριβώς μέρος της ίδιας της Γερμανίας. Ήταν ένα κομμάτι του ιστού των γερμανικών και κυρίως πρωσικών οικισμών που απλώνονταν στα ανατολικά μέχρι και τον ποταμό Βόλγα στη Ρωσία. Οι οικισμοί αυτοί ήταν κατά βάση εμπορικοί και τα λιμάνια, όπως το Κένινγκσμπεργκ, αποτέλεσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα μέρος της Χανσεατικής Ένωσης, ενός εμπορικού συνασπισμού των πόλεων της Βαλτικής, που τα κατέστησε πολύ πλούσια και πολύ ισχυρά.

Το Κένινγκσμπεργκ ιδρύθηκε το 1255 από τους Τεύτονες ιππότες, που λυμαίνονταν εκεινη την εποχή τις νοτιοανατολικές ακτές της Βαλτικής θάλασσας και όχι μόνο. Τη συγκεκριμένη περιοχή, στις εκβολές του ποταμού Πρεγκόλια, κατοικούσαν Πρώσοι, Πολωνοί και Λιθουανοί. Σύντομα η σημασία της θέσης του, γιγάντωσε το Κένινγκσμπεργκ, το οποίο έγινε μέλος της Χανσεατικής Ένωσης και ένας από τους μεγαλύτερους πρωσικούς οικισμούς.

Το 1525 έγινε πρωτευουσα του Δουκάτου της Πρωσίας, το οποίο εκείνη την εποχή υπαγόταν στο βασίλειο της Πολωνίας. Οι Πρώσοι σταδιακά άρχισαν να μεθοδεύουν την απεξάρτησή τους από τους Πολωνούς και το 1701 ενώθηκαν με το Βραδεμβούργο και έγιναν ανεξάρτητο βασίλειο, με το Κένινγκσμπεργκ να παραμένει πρωτεύουσα.

Η πόλη έπεσε για πρώτη φορά στα χέρια των Ρώσων το 1758, κατά τη διάρκεια του επταετούς πολέμου, αλλά οι Πρώσοι το επανακατέλαβαν το 1762.

Καθώς τα γερμανικά βασίλεια ετοιμάζονταν για πρώτη φορά στην ιστορία τους να ενωθούν σε ένα ενιαίο κράτος, η Πρωσία ισχυροποιούσε τη θέση της και ήταν αυτή που τελικά οδήγησε στη δημιουργία της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, το 1871. Το Κένινγκσμπεργκ ευημερούσε υπό το γερμανικό στέμμα και ο πληθυσμός του είχε φτάσει τους 250.000 ανθρώπους.

Το Κένινγκσμπεργκ το 1906.

Μπορεί η πρωτεύουσα της Πρωσίας και μετά του γερμανικού κράτους να μεταφέρθηκε στο Βερολίνο, όμως το Κένινγκσμπεργκ παρέμεινε η εθυμοτυπική πρωτεύουσα και οι βασιλείς στέφονταν εκεί. Με τη γέννηση της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, η πόλη έγινε πρωτεύουσα της Ανατολικής Πρωσίας.

Από τη Βαϊμάρη ως τον όλεθρο

Μετά την πολύ ταπεινωτική ήττα της Γερμανίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, η βασιλεία καταργήθηκε και τη θέση της πήρε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Εκείνη τη χρονική στιγμή, το Κένινγκσμπεργκ αποκόπηκε από τη χώρα του για πρώτη φορά. Μόνο που τότε χώρα του ήταν η Γερμανία.

Η συνθήκη των Βερσαλιών έδωσε στην Πολωνία τον περίφημο «πολωνικό διάδρομο», μια διέξοδο στη Βαλτική θάλασσα η οποία απέκοπτε την Ανατολική Πρωσία από την υπόλοιπη Γερμανία. Ταυτόχρονα, το πολύ σημαντικό λιμάνι του Ντάντζιγκ (σημερινό Γκντανσκ) πέρασε στον έλεγχο της Κοινωνίας των Εθνών.

Ο «πολωνικός διάδρομος» αποτέλεσε και την αφορμή για να επιτεθεί μερικά χρόνια αργότερα η Γερμανία στην Πολωνία, καθώς τον θεωρούσε παράνομη κατοχή γερμανικών εδαφών.

Η κατάρρευση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης οδήγησε εν πολλοίς στην άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία και η Ανατολική Πρωσία ήταν ένα από τα τμήματα της Γερμανίας τα οποία τον στήριξαν πολύ, καθώς επιθυμούσαν τη φυσική επανένωση με τη μαμά πατρίδα.

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε αρχικά αυτήν την επανένωση και ακολούθως τον απόλυτο όλεθρο και τον πλήρη αφανισμό για την Ανατολική Πρωσία, η οποία βρέθηκε στο δρόμο του Κόκκινου Στρατού κατά την προέλασή του προς το Βερολίνο.

Οι Ρώσοι ανταπέδωσαν τις φρικαλεότητες που είχαν κάνει οι Γερμανοί κατά τη δική τους προέλαση προς ανατολάς. Οι κάτοικοι της Ανατολικής Πρωσίας έφυγαν κατά εκατοντάδες χιλιάδες προς τη Γερμανία και ο πολύ εύπορος τόπος ερήμωσε και λεηλατήθηκε με μεγάλη αγριότητα.

Στις 6 Απριλίου 1945 ο σοβιετικος στρατός έφτασε στο Κένινγκσμπεργκ, το οποίο πολιόρκησε και κατέλαβε στις 9 του ίδιου μήνα. Η πόλη κυριολεκτικά ισοπεδώθηκε.

Ένα βίντεο με σπάνιο υλικό από την πόλη μετά το τέλος του πολέμου, δείχνει το μέγεθος της καταστροφής που υπέστη.

Η εκδίκηση του Στάλιν

Όταν η Γερμανία ηττήθηκε, οι τέσσερις νικητήριες δυνάμεις συναντήθηκαν στο Πότσνταμ, ένα προάστιο του Βερολίνου, για να κάνουν τη μοιρασιά.

Ο Στάλιν πέρα από επικράτηση ήθελε και εκδίκηση. Οι δυτικοί σύμμαχοι ήθελαν να βάλουν τέλος στο γερμανικό μιλιταρισμό. Και δέχτηκαν να δώσουν στους Ρώσους το ελεύθερο να διαχειριστούν όπως ήθελαν τις περιοχές που είχαν καταλάβει.

Το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Πρωσίας πήγε στην Πολωνία και η Γερμανία περιορίστηκε δυτικά του Όντερ, 200 χιλιόμετρα από το Κένινγκσμπεργκ.

Πέντε χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έδιωξαν όλους τους Γερμανους που ζούσαν στα εδάφη τους. Δώδεκα εκατομμύρια άνθρωποι έφυγαν από τα μέρη τους και πήγαν στη Γερμανία.

Το Κένινγκμπεργκ, στις αρχές του πολέμου είχε 360.000 κατοίκους. Όταν τελείωσε ο πόλεμος, είχε μολις 72.000.

Ο Στάλιν απαίτησε το βόρειο μέρος της Ανατολικής Πρωσίας, μαζί με την πόλη, και το πήρε, αφήνοντας το νότιο μέρος της στους Πολωνούς, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς ήταν τότε κράτος-δορυφόρος της ΕΣΣΔ.

Το 1946, το Κένινγκσμπεργκ μετονομάστηκε σε Καλίνινγκραντ, προς τιμήν του Μιχαήλ Καλίνιν, ενός επιφανους Μπολσεβίκου και πρωτεργάτη της Ρωσικής Επανάστασης.

Και μπορεί τότε η περιφέρεια του Καλίνινγκραντ να μην συνόρευε με τη Ρωσία, συνόρευε όμως με τη Σοβιετική Ένωση, μέσω της Σοβιετικής Δημοκρατίας της Λιθουανίας. Μέχρι το 1950, 400.000 Ρώσοι πολίτες μεταφέρθηκαν στο Καλίνινγκραντ, ισχυροποιώντας το σοβιετικό έλεγχο.

Το «ρωσικό Χονγκ Κονγκ»

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, το Καλινινγκραντ αποδείχθηκε παραπάνω από πολύτιμο για την ΕΣΣΔ, βάση του στόλου της Βαλτικής και ένα από τα λίγα «ζεστά» λιμάνια που υπήρχαν στη χώρα· τα νερά του δεν πάγωναν το χειμώνα και είναι προστατευμένο από την Κουρονική Αμμολωρίδα.

Το 1991, με τη διάλυση της ΕΣΣΔ, η περιφέρεια του Καλίνινγκραντ έχασε τη χερσαία σύνδεσή της με τη Ρωσία, καθώς Λιθουανία και Πολωνία έφυγαν από τη σφαίρα επιρροής της δεύτερης. Όπως κάποτε το Κένινγκσμπεργκ ήταν γερμανικός θύλακας, τώρα το Καλίνινγκραντ έγινε ρωσικός.

Το λιμάνι παραμένει η βάση του στόλου της Βαλτικής, κάτι που πλέον το κάνει ακομη πιο σημαντικό για τους Ρώσους, όπως και το γεγονός ότι οι πύραυλοι που έχει εκει, μπορούν να πλήξουν τις χώρες του ΝΑΤΟ στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη.

Το Ομπλάστ του Καλίνινγκραντ είναι η πλέον στρατιωτικοποιημένη περιοχή της Ρωσικής Ομοσπονδίας, ενώ η πυκνότητα των στρατιωτικών εγκαταστάσεων σε αυτό είναι η υψηλότερη στην Ευρώπη. Τη σοβιετική περίοδο υπήρχαν πάνω από 100.000 ένοπλοι μόνιμα σταθμευμένοι στο Καλίνιγκραντ, ενώ μερικές εκτιμήσεις ανεβάζουν τον αριθμό τους στις 300.000. Η Σοβιετική Ένωση διατηρούσε επίσης στην περιοχή πυρηνικά όπλα. Σήμερα είναι άγνωστη η ακριβής δύναμη πυρός που είναι συγκεντρωμένη εκεί.

Το εντυπωσιακό είναι ότι καμία από τις δυνητικά ενδιαφερόμενες χώρες, Πολωνία, Λιθουανία (για λόγους συνόρων) και Γερμανία (για ιστορικούς λόγους) δεν προσπάθησε ποτέ να εγείρει θέμα για το Καλίνινγκραντ. Μάλιστα, όταν ενώθηκε ξανά, η Γερμανία αποκήρυξε επίσημα κάθε ιστορική διεκδίκηση στην περιοχή.

Παρά το γεγονός ότι η ύπαρξη του Καλίνινγκραντ αποτελεί μεγάλη πρόκληση -αν όχι πονοκέφαλο- για το ΝΑΤΟ, δεν υπάρχει κανένας τροπος να κουνηθούν οι Ρώσοι από εκεί. Με συστηματικό και επίμονο τρόπο, η περιοχή έγινε απόλυτα ρωσική: Περίπου το 90% των κατοικων είναι Ρώσοι.

Το 1996, το Καλίνινγκραντ έγινε Ειδική Οικονομική Ζώνη. Οι επιχειρήσεις στην περιοχή απολαμβάνουν μειωμένους φόρους και τελωνειακούς δασμούς. Παράλληλα έχει και ενα από τα υψηλοτερα ποσοστά οικονομικής εγκληματικότητας και διαφθοράς στην Ευρώπη. Οι σημαντικότεροι τομείς της οικονομίας του Καλίνινγκραντ είναι επισήμως η βιομηχανία, η ναυτιλία, η αλιεία και η εξόρυξη κεχριμπαριού.

Ανεπισήμως, είναι το λαθρεμπόριο, ο τζόγος και διάφορες ακόμη παράνομες δραστηριότητες μεγάλης κλίμακας.

Η Μόσχα, πάντως, έχει δηλώσει ότι απώτερος σκοπός της είναι η περιοχή να γίνει «το ρωσικό Χονγκ Κονγκ», αν και πιο πολύ θυμίζει το πρώην πορτογαλικό Μακαό, την πρωτεύουσα των καζίνο και του λαθρεμπορίου της Ασίας.

Σε κάθε περίπτωση, η περιοχή έχει διαχρονικά τρελό ρυθμό ανάπτυξης, εφάμιλο ή και μεγαλύτερο συχνά από τον αντίστοιχο χωρών της ΕΕ. Όλα αυτά, φυσικά, μέχρι τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Ο Καντ και ένας μαθηματικος γρίφος

Πέρα από όλα τα άλλα, το Κένινγκσμπεργκ-Καλίνινγκραντ είναι γνωστό και ως η πατρίδα του κορυφαίου Γερμανού φιλοσόφου Ιμάνιουελ Καντ, ο οποίος είναι θαμμένος εκεί. Ο Καντ γεννήθηκε στο Κένιγκσμπεργκ το 1724 και παρέμεινε στην πόλη έως τον θάνατό του το 1804, παράγοντας τεράστια σε μέγεθος αλλά και αξία φιλοσοφική σκέψη.

Μετά την πτώση της ΕΣΣΔ έγιναν διάφορες κουβέντες για να μετονομαστεί η πόλη, ώστε να μην θυμίζει το σοβιετικό της παρελθόν και μια από τις προτάσεις ήταν να ονομαστεί Κάντγκραντ, προς τιμήν του διάσημου τέκνου της.

Το Καλίνινγκραντ έχει σπουδαία ακαδημαϊκή παράδοση και σε αυτό λειτουργούν περισσότερες από 20 ανώτατες σχολές, με σημαντικότερο το Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο της Βαλτικής Ιμμάνιουελ Καντ, το οποίο στεγάζεται στα παλιά κτήρια του Πανεπιστημίου Αλμπερτίνα, που είχε ιδρυθεί το 1554.

Το άγαλμα του Καντ στο Καλίνινγκραντ.

Στην πόλη οφείλεται και μια σπουδαία μαθηματική ανακάλυψη:

Οι «Επτά Γέφυρες του Κένινγκσμπεργκ» είναι ένα ιστορικό πρόβλημα στα μαθηματικά, που αναλύθηκε από τον Ελβετό Λέοναρντ Όιλερ το 1736, βάζοντας τα θεμέλια της θεωρίας των γραφημάτων.

Η πόλη είναι χτισμένη στις δύο όχθες του ποταμού Πρεγκόλια και περιλαμβάνει δύο μεγάλα νησιά τα οποία συνδέονταν μεταξύ τους ή με τα δύο ηπειρωτικά τμήματα της πόλης, με επτά γέφυρες. Το πρόβλημα ήταν να βρεθεί ένας περίπατος στην πόλη που θα διέσχιζε κάθε μία από αυτές τις γέφυρες μία και μόνο μία φορά.

Ο Όιλερ απέδειξε ότι το πρόβλημα δεν έχει λύση, με έναν τρόπο που άλλαξε τρόπον τινά τη μαθηματική σκέψη.

Σχεδόν τριακόσια χρόνια αργότερα, το Καλίνινγκραντ παραμένει ένας πολύ σύνθετος γρίφος, γεωπολιτικής και στρατηγικής, που όπως τότε ο Ελβετός μαθηματικός, οι Ευρωπαίοι φαίνονται παντελώς ανίκανοι να επιλύσουν.