Η αδιανόητη ιστορία του Ενρίκ Μάρκο – Πώς και γιατί ένα έθνος θέλησε να ξεγελαστεί από έναν άνθρωπο

Στην Ελλάδα λέμε -και όχι άδικα- πως «ό,τι δηλώσεις είσαι».

Μπορεί να είμαστε ποσοτικά πρωταθλητές στην προσποίηση, αλλά αυτοί που έχουν ποιοτικά την πρωτιά είναι, χωρίς αμφιβολία, οι Ισπανοί. Ένας από τους δικούς τους πιο σημαντικούς εθνικούς ήρωες, ο Ενρίκ Μάρκο, δεν είναι παρά μια μεγάλη, πολύ καλοστημένη απάτη.

Ο Ενρίκ Μάρκο για πολλά χρόνια ήταν κάτι παραπάνω από εθνικός ήρωας στην Ισπανία. Ήταν ο άνθρωπος που εσάρκωνε όλα όσα θα ήθελε να είναι ο μέσος Ισπανός. Σε μια χώρα που απέτυχε να εμποδίσει την επικράτηση του φασισμού, σε μια χώρα που μετατράπηκε από σύμβολο της αντίστασης σε ένα βούρκο συμβιβασμού, δοσίλογων και φόβου, ο Μάρκο ήταν το αντίβαρο που χρειάζονταν οι Ισπανοί για να αντισταθμίσουν τις ενοχές και τις τύψεις τους.

Αφορμή για μένα να μάθω για την ιστορία αποτέλεσε το βιβλίο «ο Απατεώνας», του Χαβιέ Θέρκας, το οποίο μου δάνεισε -σπάνια χειρονομία αυτή- ένας φίλος. Ο Θέρκας έπαθε ακριβώς το ίδιο πράγμα με μένα όταν έμαθε για τον Μάρκο, απιστευτότητα λέγεται, και αποφάσισε να περάσει μερικά χρόνια από τη ζωή του γράφοντας την πραγματική ιστορία του.

Δεν ήταν εύκολο

Κι αυτό διότι η ζωή του Ενρίκ Μάρκο είναι -ζει ακόμη, αν και υπέργηρος- ένα ατελείωτο πλέγμα από ψέματα και κατασκευές.

Ο Μάρκο έγινε εθνικός ήρωας για τους Ισπανούς με πολλές ιδιότητες:

Αρχικά ως ένας αναρχικός που πήρε ενεργά μέρος ως έφηβος στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, όπου υποτίθεται ότι τραυματίστηκε. Κατα δεύτερον ως επιζήσας του Μαουτχάουζεν. Του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης στη βόρεια Αυστρία, στο οποίο κατέληξαν -μεταφορικά και κυριολεκτικά- περισσότεροι από 9.000 Ισπανοί. Από αυτούς, επέζησαν οι 2,335. Ανάμεσα σ' αυτούς υποτίθεται ότι ήταν και ο Μάρκο.

Άσχετο που κανείς από τους άλλους επιζήσαντες δεν τον θυμόταν.

Ο Μάρκο επί μια δεκαετία διατέλεσε πρόεδρος της ένωσης των Ισπανών που επέζησαν από το Μαουτχάουζεν, του Amical de Mauthausen. Έδινε συνεντεύξεις, έγραψε δύο αυτοβιογραφίες, φιλοξενήθηκε σε εφημερίδες και περιοδικά και πήρε πολλά βραβεία.

Όλα αυτά μέχρι το 2002, όταν ένας επίμονος και πιθανώς ψυχαναγκαστικός ιστορικός, ο Μπενίτο Μπαρμέχο, παρατήρησε κάποιες ανακολουθίες στην ιστορία του Μάρκο.

Το 2001 ο Μάρκο (δεξιά) έλαβε το βραβείο Creu de Sant Jordi. Μετά τις αποκαλύψεις, αναγκάστηκε να το δώσει πίσω.

Ο Μπαρμέχο συνάντησε τον Μάρκο σε ένα συνέδριο και η λεπτομέρεια που του κέντρισε το ενδιαφέρον ήταν ο ισχυρισμός του Μάρκο ότι πέρασε από το Φλόσενμπουργκ, ένα στρατόπεδο στη Βαυαρία, από το οποίο δεν είχε περάσει στην πραγματικότητα κανένας Ισπανός.

Ο Μπαρμέχο, ειδικός στην ιστορία των Ισπανών εκτοπισμένων, ξεκίνησε να «σκαλίζει» την ιστορία του Μάρκο, λίγο πριν ο δεύτερος παραβρεθεί σε βράβευση στο Μαουτχάουζεν μαζί με τον τότε Ισπανό πρωθυπουργό, Χοσέ Λουίς Ροντρίγκες Θαπατέρο.

«Στην αρχή ήταν η περιέργεια που με έσπρωξε, μετά το ενδιαφέρον και μετά μπλέχτηκα», έχει πει ο Μπαρμέχο.

Όταν πήρε συνέντευξη από τον Μάρκο, παρατήρησε ότι κάθε φορά που εκείνος του μιλούσε για τα γεγονότα, η εκδοχή άλλαζε. Επίσης ο Μάρκο δεν ήθελε να μιλήσει κατ' ιδίαν με λεπτομέρειες για την παραμονή του στο στρατόπεδο.

Αντιθέτως, στις δημόσιες ομιλίες του, ήταν τόσο παραστατικός για τον τρόμο του Φλόσενμπουργκ, που το 2005 πολλά μέλη του ισπανικού Κοινοβουλίου έβαλαν τα κλάματα κατά τη διάρκεια μιας ομιλίας του...

Ο επίμονος Μπαρμέχο άρχισε να πιάνει το νήμα από την αρχή. Από ένα γράμμα της υπηρεσίας στράτευσης της Καταλονίας, που αναζητούσε τον Μάρκο το 1943 για να καταταγεί. Ο Μάρκο δεν παρουσιάστηκε και αποδείχθηκε ότι εργαζόταν εκείνη την εποχή σε ένα ναυπηγείο στο Κίελο της Γερμανίας, στο οποίο είχε πάει εθελοντικά.

Όπως κατεφάνη, όχι μόνο δεν πολεμούσε παράνομα το φασισμό, όπως ο ίδιος είχε πει, αλλά αποτελούσε και μέρος της συμφωνίας των Ναζί με τους Ισπανούς να στείλουν οι δεύτεροι 20.000 εργάτες στη Γερμανία ως αντιστάθμισμα της βοήθειας που είχε δώσει ο Χίτλερ στον Φράνκο κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου.

«Συνεπώς τώρα ξέραμε ότι όχι μόνο δεν ήταν εκτοπισμένος, αλλά πήγε στη Γερμανία εθελοντικά», είπε ο Μπαρμέχο στο BBC. «Κάτι δεν πήγαινε καλά σε όλη αυτήν την ιστορία»...

Όντως.

Η αποκάλυψη

Ο Μάρκο φυλακίστηκε πράγματι στο Κίελο για ένα πολύ μικρό διάστημα, αλλά δεν πέρασε ούτε απ' έξω από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Μπαρμέχο το ανακάλυψε, το έθεσε στις ισπανικές αρχές, λίγο πριν από την 60η επέτειο της απελευθέρωσης του Μαουτχάουζεν, κατά την οποία ο Μάρκο θα βραβευόταν για μια ακόμη φορά. Και περίμενε. Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει εξάλλου;

Τελικά, υπό την πίεση των αποκαλύψεων ο Μάρκο αναγκάστηκε να πει την αλήθεια: Δεν βρέθηκε ποτέ σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Και όχι μονο αυτό, αλλά ήταν και ένας εθελοντής εργάτης στην υπηρεσία των Ναζί.

Οι αποκαλύψεις δεν σταμάτησαν εκεί. Την περίοδο του Εμφυλίου, ο Μάρκο πράγματι φαίνεται ότι πολέμησε, αλλά ούτε τραυματίστηκε, ούτε κρύφτηκε, ούτε μετά προσχώρησε στην αντίσταση κατά του καθεστώτος του Φράνκο. Η ιστορία του αποδείχθηκε ότι δεν είχε απλώς «κενά», αλλά ολόκληρες μαύρες τρύπες. Τις οποίες ο ίδιος αρνήθηκε πεισματικά -στις εκατοντάδες ώρες συνεντεύξεων που έχει δώσει- να καλύψει. Αντιφάσεις και κόντρα αντιφάσεις είναι το modus operandi του.

Ο Μάρκο δεν εδειξε καμία μετάνοια μετά την αποκάλυψη: «Το έκανα για να κρατήσω ζωντανή τη μνήμη των θυμάτων του ναζισμού», είπε.

Και επιμένει σε αυτήν τη στάση ακόμη και σήμερα, στα 100 του χρόνια.

«Ποιος θα με είχε ακούσει αν δεν είχα δημιουργήσει αυτήν την περσόνα;», είπε στην πιο πρόσφατη συνέντευξή του. Οι πραγματικοί επιζώντες δεν συμμερίστηκαν καθόλου την «αυτοθυσία» του. Αν ο ήρωας του Μαουτχάουζεν ήταν απατεώνας, ποιος θα πίστευε ότι δεν ήταν όλοι τους απατεώνες;

Για τους επιζώντες των στρατοπέδων ισχύει κάτι που οι περισσότεροι δεν μπορούμε να καταλάβουμε: Δεν είναι αντιμέτωποι μόνο με τη φρίκη όσων έζησαν, αλλά με τη μεγαλύτερη ακόμη φρίκη εκείνων που προσπαθούν να ακυρώσουν όσα τους συνέβησαν.

Όσο κι αν σε μας –τους συγκεκριμένους εμάς- φαίνεται αυτονόητο ότι το Ολοκαύτωμα ήταν μια πραγματικότητα, η συλλογική μνήμη υπόκειται σε μια διαρκή καταναγκαστική νευροπλαστικότητα η οποία θέλει να διαγράψει το συμβάν από αυτήν. Στις ΗΠΑ ιδιαίτερα, όπου η επίθεση κατά της πραγματικότητας είναι πιο δυναμική από οπουδήποτε αλλού, γίνεται μια ψυχοφθόρα και χρηματοβόρα προσπάθεια από τους επιφανείς Εβραίους να διασωθεί η μνήμη. Η αλήθεια.

Γιατί, όμως;

Ο Χαβιέ Θέρκας δεν είχε άδικο που έγραψε ολόκληρο βιβλίο πάνω στη απάτη του Μάρκο, όσο καλοπροαίρετη κι αν ήταν αυτή.

Ο ίδιος ο συγγραφέας, εξάλλου, κάθε λίγο στο βιβλίο του δηλώνει ξεκάθαρα την αμηχανία του μπροστά στις αποκαλύψεις για το μέγεθος της απάτης. Ιδιαίτερα μετά από κάθε συνάντησή του με τον ίδιον τον Μάρκο.

Κανείς δεν πρόκειται να μάθει ποτέ αν τα κίνητρα του Μάρκο ήταν αυθεντικά -αν έλεγε αλήθεια ότι ήθελε να προστατεύσει τη μνήμη- ή αν πρόκειται για την κορυφαία ναρκισσιστική απάτη όλων των εποχών.

Η ιστορία του Μάρκο βρήκε, σε κάθε περίπτωση τεράστια απήχηση στην Ισπανία. Κανείς δεν κοίταξε τις «τρύπες» της διήγησης. Κανείς δεν έδωσε σημασία στις ανακολουθίες.

Όλοι ήθελαν να πιστέψουν. Ήταν το άλλοθί τους για όσα συνέβησαν στη χώρα μετά την ήττα της Δημοκρατίας, για ό,τι απέγιναν οι άλλοτε τελευταίοι μαχητές της ελευθερίας, για τον απόλυτο συμβιβασμό μιας ολόκληρης χώρας και των κατοίκων της, για τη γονυκλισία στο φασισμό.

Μέσα από τον Μάρκο, οι Ισπανοί έζησαν τη συλλογική τους εξιλέωση, το συλλογικό τους ψέμα.

Σήμερα, στα 100 του, ο άνθρωπος που δεν πήγε ποτέ στο Μαουτχάουζεν είναι ο τελευταίος «επιζών» του Ολοκαυτώματος στην Ισπανία.

Ο άνθρωπος που δεν έζησε ποτέ την αλήθεια, τη φυλάει. Παραμένει σύμβολό της. Έστω και ως «Απατεώνας».

Κι αυτό μάλλον λέει πολλά για όλους μας.