Κορωνοϊός: Ο περιορισμός, η φαντασίωση και ο «άλλος» μέσα από τα μάτια μιας Ελληνίδας ψυχιάτρου

Απέναντι στην οθόνη του skype, μερικές χιλιάδες μίλια μακριά, σε ένα αλλιώτικο Λονδίνο που χτυπιέται αλύπητα από την πανδημία του COVID-19, με εκατοντάδες θύματα καθημερινά και με τον πρωθυπουργό της Βρετανίας να νοσηλεύεται, να υποφέρει από τον ιό και ταυτόχρονα να… διδάσκεται από την ανοσία της αγέλης, αντικρίζω μία λαμπρή Ελληνίδα επιστήμονα, που τιμά την ελληνικότητα στο εξωτερικό.

Την ακούω με προσοχή και ανυπομονώ για την επόμενη φράση. Η κυρία Τζέλικα Ζουμπούλη, βρίσκεται στο τελευταίο έτος υποειδίκευσής της στην Ψυχιατρική Ενηλίκων και την Ιατρική Ψυχοθεραπεία (Medical Psychotherapy) και εργάζεται στο Maudsley Hospital στο South London and Maudsley NHS Foundation Trust.

Το Maudsley Hospital είναι ψυχιατρικό νοσοκομείο και αποτελεί το μεγαλύτερο κέντρο εξειδίκευσης της Ψυχιατρικής της Βρετανίας. Περιλαμβάνει το Ινστιτούτο Ψυχιατρικής που αποτελεί το μεγαλύτερο κέντρο έρευνας Ψυχιατρικής της Ευρώπης. Η κυρία Ζουμπούλη, εργάζεται στο Ψυχοθεραπευτικό κέντρο του Maudsley.

Είναι μία συζήτηση όμορφη και απλή, όπως η ίδια, μία συζήτηση, που επιχειρεί να τρυπώσει στις πιο βαθιές χαραμάδες της ψυχής μας, που έχει ανοίξει αυτή η πανδημία.

Κυρία Ζουμπούλη, πώς αντιλαμβάνεται μία νέα Ελληνίδα επιστήμονας που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο την πανδημία του COVID -19 που βιώνει όλος ο πλανήτης αλλά και το αποτύπωμα της κοινωνικής απομόνωσης;

Απ. Η πανδημία του κορoνοϊού αλλά και οι συνέπειές της, όπως τα μέτρα κατ’οίκον περιορισμών, μας βρίσκουν όλους σε διαφορετικά σημεία. Μας βρίσκουν σε διαφορετικές φάσεις ζωής και με διαφορετικούς τρόπους χειρισμού του άγχους και της αβεβαιότητας. Κάποιοι από εμάς είμαστε θυμωμένοι με τις συνέπειες που ο κορονοϊός έχει στη ζωή μας, κάποιοι ανησυχούμε ή στενοχωριόμαστε βαθιά για τους εαυτούς μας και για τους αγαπημένους μας. Κάποιοι είμαστε ακόμα σε άρνηση για τις αρνητικές συνέπειες της νέας κατάστασης, ή ελαχιστοποιούμε τις πιθανές αρνητικές συνέπειες του κορονοϊού. Κάποιοι από εμάς μανιωδώς προσπαθούμε να βοηθήσουμε όσους μπορούμε, και να συμμετάσχουμε σε όσες περισσότερες δραστηριότητες μπορούμε, διαδικτυακά. Και για κάποιους που ανέκαθεν βρίσκονταν σε μια συνεχή κατάσταση στρες, η κατάσταση αυτή λειτουργεί μάλλον παραδόξως, ανακουφιστικά. Όλοι μας πιθανώς περνάμε από πολλές από αυτές τις φάσεις, συνεχώς.

Σε όλους μας αγγίζονται βαθιά άγχη υπαρξιακής αγωνίας, που εκδηλώνονται διαφορετικά. Ίσως αρχίζουμε ξαφνικά να ανησυχούμε για πράγματα που θεωρούσαμε δεδομένα, όπως η υγεία η δική μας και των αγαπημένων μας. Αρχίζουμε να βλέπουμε το σώμα μας διαφορετικά, άλλοτε ως ευάλωτο καράβι και άλλοτε ως λουλούδι που θέλει φροντίδα. Αρχίζουμε να ανησυχούμε για το μέλλον, για τις εργασίες και τις οικογένειές μας.

Τα όρια, οι αποστάσεις και η εγγύτητα

Εκτιμάτε φαντάζομαι ότι ο κάθε άνθρωπος και η κάθε ψυχοσύνθεση βιώνει διαφορετικά αυτήν την πρωτόγνωρη κατάσταση;

Απ. Βιώνουμε μία πολύ σοβαρή υγειονομική κρίση, με μεγάλες οικονομικές, πολιτικές και ψυχολογικές συνέπειες, που ίσως διαρκέσουν για πολύ μετά το πέρας της κρίσης αυτής. Και βεβαίως οι άνθρωποι με προδιάθεση ή ευαισθησία λόγω τραυμάτων στο παρελθόν, είναι ακόμα πιο ευάλωτοι σε αυτή την υπαρξιακή αγωνία, αλλά και στις αλλαγές που έχουν επέλθει στη φυσική απόσταση μεταξύ των ανθρώπων.

Επιπροσθέτως, τα διαφορετικά στυλ δεσμών (ή προσκόλλησης) -attachment styles- υπαγορεύουν διαφορετικές αποκρίσεις στη νέα κατάσταση (Van Buren et al, 2002). Για κάποιους αυτή η φυσική απόσταση από τους άλλους είναι δύσκολη. Ψάχνουν την επαφή, την εγγύτητα και την επικοινωνία. Για κάποιους είναι ανακουφιστική. Καλύπτεται η επιθυμία τους για χώρο και αυτονομία. Για κάποιους η κατάσταση φέρνει ανάμικτα συναισθήματα ή είναι αναποφάσιστοι / μπερδεμένοι για το πώς αισθάνονται, ώρα με την ώρα, μέρα με τη μέρα. Και από την άλλη, η νέα κατάσταση έχει φέρει μια άλλου είδους εγγύτητα με τους συγκατοίκους ή με τους/ τις συζύγους μας. Μας ζητείται να επαναδιαπραγματευτούμε τα όρια και τις αποστάσεις.

Ποιος κρατάει τα παιδιά παραπάνω ώστε να δουλέψει ο άλλος; Ποιος βάζει προτεραιότητα στην καθημερινή φυσική του άσκηση; Ποιος κάνει τα ψώνια; Πώς μπορεί κανείς να αυξήσει το χρόνο που περνάει με τον άλλον χωρίς να εκνευρίζονται και οι δυο; Για κάποιους η κατάσταση αυτή σηματοδοτεί μια ευκαιρία να καλυφθεί η επιθυμία ή η ανάγκη να περνούν περισσότερες ώρες στο σπίτι και μαζί, για κάποιους είναι μια επίφοβη εγγύτητα και οικειότητα που τους αναγκάζει να αντιμετωπίσουν παλιούς και μεγάλους φόβους.

Και βέβαια η κατάσταση αυτή ορίζει ξανά τον «άλλον».

Ο «άλλος» ως αγάπη αλλά και ως…πηγή μετάδοσης του ιού

Εννοείται ότι αυτός ο «άλλος», (είτε σύντροφος, είτε παιδιά, είτε γονιός, είτε φίλος) μπορεί να είναι η σωτηρία μας, ή η καταστροφή μας;

Ο «άλλος», δεν είναι απλώς μια πιθανή πηγή αλληλοκατανόησης και αγάπης, αλλά γίνεται μια πιθανή πηγή λοίμωξης και μετάδοσης του Ιού. Το ίδιο και ο Εαυτός. Όταν συναντιόμαστε με τους γείτονες στην καθημερινή μας βόλτα και κρατάμε τις αποστάσεις, δεν ξέρει κανείς ποιος προστατεύει ποιον. Όταν δυσανασχετούμε που κάποιοι αψηφούν τα περιοριστικά μέτρα και μας πλησιάζουν, το βιώνουμε σαν κάτι παρεμβατικό και παραβατικό. Αλλά και στο ίδιο μας το σπίτι, ο Άλλος (σύζυγος) γίνεται η πηγή ευερεθιστότητας και αποστέρησης της ελευθερίας.

Υπάρχουν ωστόσο άνθρωποι που βιώνουν αυτήν την πρωτόγνωρη κατάσταση και ως μία εσωτερική και πνευματική αναζήτηση αλλά και ως παιχνίδι…

Πράγματι, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που βλέπουν τη νέα κατάσταση ως μια ευκαιρία, σχεδόν ως μια πνευματική επίκληση που μας φέρνει σε επαφή με αυτό που πραγματικά έχει σημασία. Επενδύουμε πιο πολλή ώρα σε δραστηριότητες όπως το μαγείρεμα και το φαγητό. Η ζωή μας έχει απλοποιηθεί ως προς τη εύρεση τρόπων διασκέδασης και παιχνιδιών για τα παιδιά. Έχουν όλες μας οι δραστηριότητες αντικατασταθεί από διαδικτυακές συναντήσεις που μας συνδέουν με τους άλλους εικονικά. Αλλά επίσης διαδικτυακά οργανωνόμαστε σε διάφορες ομάδες: ομάδες στήριξης, ομάδες φίλων, ομάδες σχολικών επαφών, ομάδες γονέων, ομάδες συναδέλφων κλπ. Φαίνεται ένα μέρος αυτού να έχει να κάνει με την ανάγκη επαφής με τους άλλους, την ανάγκη του ανήκειν, που κατά βάση αποτελεί την ανάγκη εύρεσης και ελέγχου μιας ταυτότητας, σε αυτή την κρίσιμη εποχή που το ποιοι είμαστε δείχνει να απειλείται. Και ένα άλλο μέρος φαίνεται να είναι η ανάγκη να συνεχιστεί η ζωή όσο το δυνατό ομαλότερα. Να μην διαταραχθούν και σταματήσουν όλα. Να συνεχιστεί η ροή της ρουτίνας μας.

Γίναμε υποστηρικτικοί και ψάχνουμε την ελπίδα

Μια άλλη παρατήρηση είναι ότι έχουμε γίνει πιο υποστηρικτικοί ο ένας με τον άλλον. Σα να έχουμε έρθει σε επαφή με μια βαθιά μας ευαλωτότητα και φροντίζοντας τον άλλον, προβάλλουμε τις δικές μας ανάγκες αλλά και επιζητούμε την ίδια φροντίδα για εμάς. Επίσης έχουμε κινήσει ουρανό και γη για να βρούμε την ελπίδα. Κρυμμένη ή μη. Στη γειτονιά μου και σε άλλες γειτονιές στα παράθυρα βλέπεις ζωγραφιές παιδιών με ουράνια τόξα.

Η φαντασίωση ως μηχανισμός άμυνας

Τι αξίζει να κρατήσουμε μέσα μας αυτήν την περίοδο και που να επενδύσουμε κυρία Ζουμπούλη;

Θα πρέπει να επενδύσουμε σε δύο έννοιες που θεωρώ σημαντικές και βοηθητικές σε αυτές τις δύσκολες ώρες. Η μία είναι η Φαντασίωση. Νομίζω υπάρχει κάτι πολύ απελευθερωτικό και δημιουργικό στη φαντασίωση. Είναι το μόνο πράγμα που κανείς δεν μπορεί να μας στερήσει. Ακόμα και στις φυλακές, οι άνθρωποι μπορούν ακόμα να ονειρεύονται, να υποκρίνονται και να φαντασιώνονται.

Όπως λέει και ένα αγαπημένο τραγούδι: “Ο νους μας είναι αληταριό, που όλο θα δραπετεύει” (Θ. Παπακωνσταντίνου). Ο Φρόυντ τόνισε τη σημασία της ονειροπόλησης (daydream) και της φαντασίωσης (Φρόυντ, 1908). Υποστήριξε ότι αυτά βοηθούν ένα παιδί να καταλάβει και να δεχτεί την πραγματικότητα. Κατ’ αυτόν, μέσω του παιχνιδιού, το παιδί δημιουργεί ένα δικό του κόσμο και επαναδιευθετεί τον κόσμο με έναν τρόπο που να το εξυπηρετεί. Αυτό το κάνουν και όσοι ασχολούνται με το δημιουργικό γράψιμο: χρησιμοποιούν τη φαντασίωση ώστε να δημιουργήσουν ένα δικό τους κόσμο, με έναν τρόπο που τον βιώνουν «με το πετσί τους», αλλά παράλληλα αναγνωρίζουν ότι δεν είναι αληθινός.

Ο ελεύθερος χρόνος με τους εαυτούς μας μπορεί να επιφέρει μεγαλύτερη επίγνωση των φαντασιώσεων και των ονειροπολήσεών μας, αν το επιτρέψουμε. Υπό αυτή την έννοια, καλούμαστε να επιτρέψουμε στους εαυτούς μας να μάθουμε πολλά από τα παιδιά. Τα παιδιά μπορούν να απορροφηθούν στο παιχνίδι τους για ώρες. Μπορούμε να επιλέξουμε να χρησιμοποιήσουμε τη φαντασία μας παίζοντας, γράφοντας, ζωγραφίζοντας, μαγειρεύοντας κάτι καινούριο, ακόμα και με τον τρόπο που βλέπουμε τους κήπους και τα σπίτια μας. Με το να αφεθούμε στην αγαπημένη μας μουσική ή ένα καλό βιβλίο. Οι εσωτερικοί μας κόσμο είναι γεμάτη φαντασία και ζωή. Χρειάζονται “τροφή” και έκφραση. Αλλά με έναν τρόπο που δεν μας αποσπά από την πραγματικότητα και τον πραγματικό Άλλο. Ίσα ίσα, με έναν τρόπο που να μπορούμε να δούμε και να αντιμετωπίζουμε την πραγματικότητα.

Αυτό μας φέρνει στη δεύτερη έννοια: την προσέγγιση του σημαντικού Άλλου, εσωτερικά και εξωτερικά. Αυτές οι νέες εμπειρίες που μας φέρνουν αντιμέτωπους με τα όρια μας σε πολλά επίπεδα, μπορεί να είναι μια καλή ευκαιρία να αναρωτηθούμε και να ανακαλύψουμε ποιοι είναι οι σημαντικοί άνθρωποι για εμάς, εντός και εκτός. Αυτή η διαδικασία μπορεί να μας βοηθήσει να επαναπροσδιορίσουμε τους εαυτούς μας και τις σχέσεις μας, το οποίο προϋποθέτει την αντιμετώπιση δύσκολων αληθειών. Όλοι μας έχουμε εσωτερικές αναπαραστάσεις των ανθρώπων στη ζωή μας, οι πιο πολλές εκ των οποίων συνδέονται με ανάμικτα συναισθήματα. Αλλά νομίζω οι νέες συνθήκες συμπεριλαμβανομένης της φυσικής απόστασης, αποκαλύπτει ποιοι είναι οι άνθρωποι που αισθανόμαστε ψυχικά κοντά και ποιο είναι οι άνθρωποι που αισθανόμαστε πιο μακριά. Νομίζω η διαδικασία αυτή θα συνεχίσει να μας αποκαλύπτει πολλά, μέρα με τη μέρα που περνάει, αν το επιτρέψουμε και είμαστε δεκτικοί σε αυτά τα μηνύματα.

Κάποιες πρώτες αποκαλύψεις μπορεί να είναι μια μέρος μια ψυχολογικής άμυνας, κάποιες άλλες ίσως αποτελέσουν εφαλτήριο βαθύτερων συνειδητοποιήσεων. Ο χρόνος θα δείξει.

Επίσης, μια σημαντική μεριά της εύρεσης του σημαντικού «άλλου», μπορεί παραδόξως να μην περιλαμβάνει άλλους ανθρώπους. Μπορεί να είναι υπό τη μορφή αξιών, παλιών αποφθεγμάτων, συναισθημάτων και τρόπους χειρισμού δύσκολων καταστάσεων που σημαντικοί άνθρωποι αντιπροσωπεύουν μέσα μας. Ή μπορεί να είναι υπό τη μορφή ξαφνικών μνημών που μας έρχονται αίφνης από αγαπημένους μας ανθρώπους, που τους έχουμε χάσει. Μπορεί να είναι υπό τη μορφή ενός χιουμοριστικού ακούσματος που ένας παλιός μας φίλος συνήθιζε να λέει, ή μπορεί να είναι υπό τη μορφή μιας ανάμνησης δικών μας ανθεκτικών πλευρών και πώς θα αντιμετώπιζαν αυτή την κατάσταση. Οι εσωτερικές μας ζωές είναι γεμάτες από πολύπλοκες εκφράσεις των εαυτών μας και των άλλων. Οι αγχογόνες καταστάσεις όπως αυτή που βιώνουμε μπορεί να ενεργοποιήσουν ή να επανεργοποιήσουν εσωτερικές και εξωτερικές σχεσιακές συγκρούσεις αλλά μπορούμε και να ψάξουμε για πιο βοηθητικά μοντέλα αυτών, μέσα μας.

Ασφαλώς με τα παραπάνω δεν αρνούμαι τις πιθανές δύσκολες ψυχολογικές επιπτώσεις που τα περιοριστικά μέτρα μπορούν να επιφέρουν, περιλαμβανομένης της κατάθλιψης, αγχωδών διαταραχών και φοβιών, ακόμα και τη μετατραυματική διαταραχή στρες (Brooks et al, 2020). Μερικές φορές ίσως φαντάζει δύσκολο ακόμα και το να κάνουμε τα παραπάνω, ειδικά όταν έχουμε μια πολύ επαναληπτική και βαρετή ρουτίνα, μέσα στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού μας. Επίσης, η έλλειψη ηρεμίας ή χώρου όπου μπορεί κανείς να είναι με τον εαυτό του μπορεί να επιφέρει ή να αυξήσει τον εκνευρισμό, αλλά και μια αίσθηση ”κλειστοφοβίας” και έλλειψης ελευθερίας. Επίσης φαντάζομαι τους γονείς που με διαβάζουν να χαμογελούν ειρωνικά, σκεπτόμενοι την πραγματικότητα του να είναι κανείς με παιδιά στο σπίτι 24 ώρες το 24ωρο, προσπαθώντας να δουλέψει. Δε θα μπορούσα να συμπάσχω περισσότερο. Αυτό που έχω παρατηρήσει είναι ότι υπάρχουν ώρες μες στη μέρα που η ικανότητά μου να είμαι δεκτική και προσληπτική στα θετικά ερεθίσματα και με παιχνιδιάρικη διάθεση εξαρτάται άμεσα από τη διάρκεια των ωρών που έχω ήδη περάσει με το γιο μου μες στη μέρα.

Οι πρωινές ώρες (μετά από 1-2 καφέδες!) ή οι ώρες μετά από ένα “διάλειμμα” μακριά από τα παιδιά, μπορεί να είναι οι καλύτερες ώστε να μπορεί κανείς να είναι ανοιχτός και δεκτικός στο φαντασιωσικό παιχνίδι και την αμοιβαία εμπλούτιση και μάθηση. Παρόλ’ αυτά, καλείται ο καθένας μας να βρει ένα μοναδικό τρόπο να επεξεργαστεί τα παραπάνω και να τα χρησιμοποιήσει όπως θέλει, μπορεί και χωράει στη ζωή του. Αυτή η διαδικασία είναι μακρά και σε καμία περίπτωση απλή.

Έλα στο χορό, αλλά μην με αγγίζεις…

Το μόνο που προαπαιτείται είναι η αποδοχή των ονειροπολήσεών μας αλλά και το ότι είναι δυνατό κάτι καλό να βρεθεί εντός μας και εκτός μας.

Είναι ένα τραγούδι, του Σαββόπουλου, που ο γιος μου τραγουδάει περίπου 100 φορές τη μέρα. Λέει:

«Ε-ε έλα στο χορό. Μόνο να σε βλέπω, μόνο αυτό μπορώ»

Νομίζω βιώνουμε μια κατάσταση που πρέπει να αρκεστούμε στην οπτική και ακουστική επαφή με τον άλλον. Μπορούμε μόνο “να βλέπουμε και να ακούμε”. Λείπουν από πολλές αλληλεπιδράσεις μας δυο βασικές αισθήσεις: το άγγιγμα και η όσφρηση, αισθήσεις βασικές για την επιβίωσή μας και τη δημιουργία δεσμών (βλ. για παράδειγμα Bowlby, 1958). Υπάρχει ένα όριο που το φαντασιωσικό πεδίο και η εσωτερική μας ανασκόπηση από μόνα τους αδυνατούν να αναπληρώσουν την πραγματική φυσική επαφή.

Ελπίζω να καταφέρουμε σύντομα να ξαναβρεθούμε στο πραγματικό «χορό», μαζί. Υπάρχει κάτι στο χορό, τον ενωτικό χορό, που είναι αναντικατάστατο.

Μέχρι να το καταφέρουμε αυτό, ας συναντιόμαστε όσο μπορούμε στους «χορούς» της φαντασίας μας.

Και τελικά κυρία Ζουπούλη, τι σας δίδαξε η μοναχική εκείνη ασθενής που επισκέφθηκε αγχωμένη τα Επείγοντα Περιστατικά;

Απ. Με τη γυναίκα εκείνη, μπορεί να μην είπαμε πολλά, όμως σε ένα άλλο επίπεδο -μη λεκτικό- επικοινωνήσαμε αποτελεσματικά. Νομίζω αυτό συνέβη όταν αποφάσισα να την δω περισσότερο ως άνθρωπο και λιγότερο ως πιθανό φορέα του ιού, δίνοντάς της χρόνο. Έφυγε από τα επείγοντα ανακουφισμένη και με ανανεωμένο αίσθημα ελπίδας. Το ίδιο και εγώ.