Μητριά πατρίδα: δύο ταινίες για το Ιράν

Τυχαίοι επισκέπτες, φτωχοδιάβολοι και λαθρέμποροι DVD, υπερασπιστές των ανθρώπινων δικαιωμάτων, εκκολαπτόμενοι κινηματογραφιστές, ετοιμοθάνατοι και ανιψιές. Ο χώρος της κινηματογράφησης παραμένει σταθερά το εσωτερικό του ταξί ενώ το όχημα μετακινείται τυχαία από δρόμο σε δρόμο. Ο θεατής έρχεται σε επαφή με το σύγχρονο Ιράν με τρόπο αποσπασματικό, με εικόνες καδραρισμένες από τα παράθυρα του αυτοκινήτου, μέσα από τυχαίες κουβέντες στη βιαστική συναναστροφή, στον διακεκομμένο διάλογο, στην τυχαία συνάντηση. Οι επιβάτες δεν ονομάζονται. Αποτελούν το ανώνυμο πλήθος της καθημερινότητας, τους φορείς του συλλογικού βιώματος, τις ψηφίδες μιας τυχαίας μέρας που είναι ταυτόχρονα όλες οι μέρες και όλοι οι άνθρωποι.

Η ταινία σχοινοβατεί ανάμεσα στο φιξιόν και την πραγματικότητα. Ο σκηνοθέτης υποδύεται ή απλώς είναι ο εαυτός του (κατονομάζεται απλώς ως ‘’κύριος Παναχί’’). Οι επισκέπτες ξαφνιάζονται που πετυχαίνουν έναν διάσημο σκηνοθέτη στη θέση του οδηγού, αλληλεπιδρούν, συνομιλούν και καταγράφονται από τρεις ψηφιακές μικροκάμερες. Και κάπου πίσω από τις εικόνες υπάρχει το μυστικό της ταινίας, το γεγονός που προσδιορίζει τον τρόπο της, τον λόγο ύπαρξής της και την αισθητική υφή της.

Ο Τζαφάρ Παναχί είναι ένας από τους διασημότερους σκηνοθέτες του Ιρανικού κινηματογράφου. Οι ταινίες του έχουν βραβευθεί στις Κάνες, τη Βενετία, το Λοκάρνο, το Βερολίνο. Το 2010 συνελήφθη μαζί με τη γυναίκα την κόρη του και 15 φίλους του με κατηγορία της προπαγάνδας ενάντια στο καθεστώς. Ο Παναχί έχει καταδικαστεί από το ιρανικό καθεστώς σε 20ετή αποχή από την κινηματογραφική δημιουργία, του έχει απαγορευτεί η μετακίνηση και έχει απειληθεί με φυλάκιση. Παραδόξως αυτή είναι η τρίτη ταινία που γυρίζει μετά την απαγόρευση. Όλη η ταινία υπάρχει σαν ένα κρυφό, παράνομο βλέμμα, σαν μια ματιά μέσα από τις χαραμάδες ενός τοίχου απαγόρευσης, σαν ένα μήνυμα αντίστασης πίσω από τους τοίχους της φυλακής. Η ταινία κέρδισε τη Χρυσή Άρκτο στο περσινό φεστιβάλ Βερολίνου.

Το μεγαλείο της ταινίας βρίσκεται ακριβώς στον τρόπο με τον οποίο ο περιορισμός λειτουργεί απελευθερωτικά. Αναγκάζει τον δημιουργό στην εφευρετικότητα, στην εστίαση στην ελάχιστη λεπτομέρεια που ξαφνικά παίρνει διάσταση αφήγησης και γίνεται τρυφερός τρόπος απέναντι στους ανθρώπους, μέσα στο σκληρό κάδρο της συνθήκης.

Η πραγματικότητα είναι ο αληθινός ενοικιαστής του οχήματος. Και το αποτέλεσμα δεν καταγγέλλει, δεν επιτίθεται, απλά υπάρχει με υπερθετική απλότητα, παρουσιάζοντας μια φέτα πραγματικότητας, με τρόπο που μοιάζει σχεδόν τυχαίος. Κι όμως η απλότητα και η τυχαιότητα υπογραμμίζουν με τόσο εμφατικό τρόπο ώστε ό,τι ακούγεται να μιλά εκκωφαντικά.

Πέρα από αυτοτελής ταινία, το ‘’Ταξί στην Τεχεράνη’’ αποτελεί μια γενναία πράξη. Επαναπροσδιορίζει τη σημασία της τέχνης και του κινηματογράφου, ορίζοντας την ανάγκη για δημιουργία, έκφραση και ελευθερία ως ανάγκη όμοια με την αναπνοή, ανεξάρτητα από το οποιοδήποτε κόστος. Γίνεται αντικείμενο χειραφέτησης, πράξη αντίστασης απέναντι στο καθεστώς, στιγμή ανάτασης για οποιονδήποτε έρχεται σε επαφή μαζί της. Και όλα αυτά μέσα από ένα μεγάλο κινηματογραφικό χαμόγελο.

Παράλληλα με το ‘’Ταξί στην Τεχεράνη’’ προβλήθηκε σε επανάληψη στις κινηματογραφικές αίθουσες και μια άλλη ιρανική ταινία, κατά ένα χρόνο γηραιότερη:

Ένα Κορίτσι Γυρίζει Σπίτι Μόνο του τη Νύχτα, της Άννα Λίλι Αμιρπούρ, 2014

Η νύχτα πέφτει στην ‘’κακή πόλη’’. Μια μικρή πόλη σε κάποιο Ιράν με κατοίκους αποκλειστικά πόρνες, πρεζάκια, ντίλερ, εγκληματίες. Η νύχτα πέφτει στην ασπρόμαυρη πόλη και οι σκιές παραμονεύουν κριμένες στο μαύρο κάπου ανάμεσα στη βία και την απελπισία. Ανάμεσα τους ένα κορίτσι με τσαντόρ που θα σκορπίσει θάνατο στους άντρες που εκμεταλλεύονται τις πόρνες, στους μυς που στραγγαλίζουν και στις τσέπες που αγοράζουν, που θα ερωτευτεί μονάχα έναν, αυτόν που δεν θα καταφέρει να σκοτώσει. Τον πρωταγωνιστή της ταινίας Αράς που δεν γνωρίζει. Που δεν γνωρίζει πως το άγνωστο κορίτσι είναι βρικόλακας και σκορπίζει θάνατο.

Πιο πολύ αισθητική και λιγότερο αφήγηση το ‘‘Ένα Κορίτσι Γυρίζει Σπίτι Μόνο του τη Νύχτα’’ αποτελεί μια εξαίσια ποπ παραβολή για την καταπίεση της γυναίκας στο Ιράν, αλλά ταυτόχρονα μια ιστορία σύγχρονης μοναξιάς χωρίς πατρίδα, μια ερωτική ιστορία των απόκληρων και ένα αισθητικό επίτευγμα κινηματογραφικού συγκρητισμού.

Το Ένα Κορίτσι Γυρίζει Σπίτι Μόνο του τη Νύχτα αποτελεί σκηνοθετικό ντεμπούτο της Ιρανοαμερικανής Άννα Λίλι Αμιρπούρ. Η ίδια περιγράφει την ταινία ως ‘’Ιρανικό σπαγγέτι γουέστερν με βαμπίρ’’. Η ταινία δανείζεται στοιχεία από τον αμερικανικό ανεξάρτητο κινηματογράφο, την κουλτούρα των αμερικανικών 50’s, την pop των 80s και τα αναμειγνύει με καθημερινά ιρανικά στοιχεία και ιρανική μουσική. Το αποτέλεσμα που προκύπτει, συμπαγές και παράδοξο ταυτόχρονο δημιουργεί ένα ξεχωριστό αποτέλεσμα. Ελεγειακή, με υπνωτιστικό ρυθμό και ποιητικές συμμετρίες, απειλητικό σαν χάδι και τρυφερό σαν δάγκωμα. Η ταινία γυρισμένη εξ ολοκλήρου στην Αμερική με αμερικανοιρανούς ηθοποιούς και αποκλειστικά σε ιρανική γλώσσα αποτυπώνει το τραύμα του υιοθετημένου πολίτη δεύτερης γενιάς. Την μετανάστευση της μητρικής γλώσσας σε ένα τελείως νέο περιβάλλον, το σύνθετο της αφήγησης μέσω μιας δάνειας αισθητικής, στην πραγματικότητα όμως πολύ πιο οικείας από οποιαδήποτε άλλη, την ανάγκη να μιλήσεις ταυτόχρονα για τη διπλή σου ταυτότητα, να μεταγράψεις την μία πραγματικότητα στην άλλη χωρίς να προδίδεις καμία από τις δύο, να δημιουργήσεις συμφιλιώνοντας αντιθέσεις, μπλέκοντας πεδία, γεννώντας μια δική σου αισθητική μέσα από δύο διαφορετικές κουλτούρες.

Επίλογος

Βλέποντας κανείς ταυτόχρονα τις δύο ταινίες ίσως να μην εντοπίζει κοινά χαρακτηριστικά. Από το guerilla cinema του Παναχί, μέχρι την ποιητική pop βιαιότητα της Αμιρπούρ η απόσταση μοιάζει μεγάλη. Αν όμως κάποιος ξύσει την επιφάνεια της αισθητικής αποτύπωσης θα συναντήσει το κουκούτσι της ίδιας αφήγησης: Ένα βίαιο τραγούδι αγάπης προς μια προβληματική μητριά πατρίδα που πληγώνει και την ανάγκη να βρεθούν τρόποι αυτή η σχέση να τραγουδηθεί.