Υπό τη σκιά της πατρικής σιωπής…

Κανείς δεν είναι προφήτης στη χώρα του. Πολλοί αλγερινοί συγγραφείς, ενώ αναγνωρίζονται και απολαμβάνουν προνομίων και τιμών σε όλο τον κόσμο, παραμένουν άγνωστοι στην ίδια τους την χώρα. Η Αλγερία είναι επίσης η μόνη γαλλόφωνη χώρα στον κόσμο, με σημαντική γαλλόφωνη λογοτεχνική παραγωγή, που δεν εντάχθηκε στην οικογένεια του Διεθνούς Οργανισμού της Γαλλοφωνίας.

Συγγραφείς μεταξύ των οποίων οι Μοχάμεντ Ντιμπ (1920-2003), Κατέμπ Γιασίν (1929-1989), Ασιά Ντζεμπάρ (1936-2015) και Ρασίντ Μπουζεντρά (1941-) θεωρούνται λογοτεχνικοί γίγαντες εκτός της Αλγερίας αλλά παραμυθάδες περιορισμένης εμβέλειας στην χώρα τους. Στην ίδια κατηγορία εντάσσoνται πολλοί άλλοι σύγχρονοι γαλλόφωνοι αλγερινοί συγγραφείς – Καμέλ Νταούντ (1970), Σαλίμ Μπασί (1971-), Γιασμινά Χάντρα (1955-), Μαϊσά Μπέϊ (1950-), Αμπντελκαντέρ Ντζεμαί (1948-), Μωρίς Αττιά (1949-) και άλλοι – καθώς και ο Μπουαλέμ Σανσάλ (1949-), ο οποίος εκδηλώνει ιδιαίτερη ευαισθησία σε ζητήματα Ιστορίας, ενοχικού τραύματος και αναζήτησης-συγκρότησης ταυτότητας.

Η διήμερη παρουσία του συγγραφέα στη Θεσσαλονίκη τον Ιανουάριο στο Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, όχι μόνο δεν πέρασε απαρατήρητη, αλλά επανέφερε στο προσκήνιο το επίκαιρο θέμα του φονταμενταλισμού, όπως καταγράφεται στην τραγική ιστορία μιας οικογένειας, μέσα στο ιστορικό πλαίσιο του Ολοκαυτώματος, του Εμφυλίου της Αλγερίας, και της φυλετικής, θρησκευτικής και κοινωνικής έντασης που υπολανθάνει σε ορισμένα προάστια της γαλλικής πρωτεύουσας.

Στο «σύγχρονο» μυθιστόρημα μαθητείας – όρο που δανείστηκα από τον καθηγητή Jean Bessière στο έργο του Το σύγχρονο μυθιστόρημα ή Η Προβληματική του κόσμου (2010) - Ο Γερμανός μουντζαχεντίν ή το ημερολόγιο των αδελφών Σίλλερ (εκδ. Πόλις), ο συγγραφέας επινοεί μία ιστορία με πολλαπλά και βαθιά μηνύματα.

Η αλήθεια του ανθρώπου βρίσκεται κυρίως σ’ αυτό που κρύβει μέσα του (Αντρέ Μαλρώ).

Μυθιστορηματικά, όλα περιστρέφονται γύρω από έναν πατέρα χημικό στο επάγγελμα, πρώην συνειδητό εγκληματία πολέμου των στρατοπέδων συγκέντρωσης, ο οποίος ασπάστηκε το ισλάμ, παντρεύτηκε αλγερινή, έκανε δύο παιδιά και έγινε αρχηγός του χωριού Άιν Ντεμπ της βορειοανατολικής Αλγερίας. Πέρα από την πρωτότυπη αφήγηση που έγκειται στα διαδοχικά παραθέματα των ημερολογίων που κρατούν τα δύο αδέλφια μεταξύ 1994 και 1997, - ένα βιβλίο, δύο διαφορετικές ιστορίες που εξελίσσονται παράλληλα στο παρόν και στο μακρινό παρελθόν, με τους πρωταγωνιστές της να παλεύουν μέχρι το τέλος για να κατανοήσουν, να επιβιώσουν και να δικαιωθούν οι ζωές τους και οι ψυχές των νεκρών - εκείνο που παρουσιάζει ενδιαφέρον στην αφήγηση και αποδεικνύει, άλλωστε, τη δυναμική του έργου είναι η σιωπή των γονέων και η συμπεριφορά των δύο αδελφών όταν ανακαλύπτουν, μετά το θάνατο των γονιών τους, την πραγματική ταυτότητα του πατέρα και συνειδητοποιούν ότι είναι παιδιά εγκληματία πολέμου. Αναζητώντας την αλήθεια γύρω από τη ζωή και το παρελθόν της οικογένειάς τους, τι ερωτήματα θέτουν, πώς αντιδρούν;

Η σιωπή των γονέων παραμένει για τα δύο αδέρφια – τα οποία μεγαλώνουν στη Γαλλία, μακριά από τους γονείς τους και ακολουθούν διαφορετική πορεία ζωής, λόγω ηλικιακών και κοινωνικών διαφορών - ειδεχθής, και είναι αυτή που τραυματίζει βαθειά και ανεπανόρθωτα τους νέους :

Τα πράγματα δεν θα έπρεπε να είναι έτσι, τα έβαζα μαζί τους που ζούσαν μες στη σιωπή, που τη διατηρούσαν πάση θυσία, σαν μια ιερή φωτιά, ένα τείχος που το ενισχύουν ενάντια στον ίδιο τους τον εαυτό, και που κάνουν λες και η αλήθεια, η ζωή, είναι αγαθά που πρέπει να τα κρύβει κανείς, να τα κουκουλώνει, και ν΄ αφήνει τα παιδιά του να μεγαλώνουν μες στο ψέμα, την προσποίηση, την άγνοια, τη λήθη. Εγώ αυτό το τίμημα πληρώνω (σελ. 198-199).

Η ενδοοικογενειακή σιωπή, στην οποία αναφέρεται ο εικοσάχρονος Μάλριχ, τους στερεί από τη σωστή πληροφόρηση της ταυτότητας του πατέρα και τη γνώση γεγονότων που έχουν στιγματίσει την Ιστορία και κατ΄ επέκταση τη ζωή τους, τους προβληματίζει και τους φοβίζει. Τα δύο αδέρφια, Μάλριχ και Ρασέλ, δύο όψεις της ανθρώπινης ψυχής, νιώθουν ανίσχυρα και οδηγούνται σε ακραίες συμπεριφορές.

Ο τριαντάχρονος Ρασέλ, τεχνικό και επιτυχημένο στέλεχος διεθνούς επιχείρησης, νιώθει ότι κουβαλά τα χρωμοσώματα του εγκληματία πατέρα, ότι είναι κληρονόμος των πράξεων του πατέρα του, ο οποίος ωστόσο – Θεία Δίκη; – σφαγιάζεται από ομάδα φονταμενταλιστών κατά την περίοδο του εμφυλίου στην Αλγερία. Βιώνοντας την υπαρξιακή παράνοια σαν άλλος Άμλετ, επωμίζεται την ευθύνη, εγκαταλείπει τη δουλειά του και τη γυναίκα του και επιλέγει να εξιλεωθεί για τα εγκλήματα του πατέρα του, αυτοκτονώντας στο γκαράζ του σπιτιού του, εισπνέοντας τα καυσαέρια του αυτοκινήτου του, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που ο πατέρας του εξολόθρευε τα θύματά του. Η διαύγεια του Ρασέλ και ο πολιτικός ρεαλισμός που διατρέχει τις σκέψεις του, καταδεικνύει την απογοήτευσή του ως προς τη στάση της Αλγερίας και της γαλλικής διακυβέρνησης και του στερεί την ικανότητα να ενεργήσει στον κόσμο. Ο θάνατός του αποτελεί την μήτρα της διαφορετικής πορείας που θα επιλέξει ο μικρός αδελφός.

Αυτός άλλωστε είναι ο λόγος που ο Μπουαλέμ Σανσάλ, αρχίζει την αφήγηση του μυθιστορήματος με το θάνατο του Ρασέλ, όταν ο νεαρός Μάλριχ κληρονομεί το ημερολόγιο του μεγάλου του αδελφού, ένα ημερολόγιο το οποίο προοριζόταν για τον ίδιο. Όπως το δηλώνει ο Bessière, η «Αρχαιολογία του σύγχρονού μας κόσμου » (σ. 136) είναι μια διαδικασία κατανόησης και με την ανάγνωση του ημερολογίου του Ρασέλ, ο Μάλριχ καταλαβαίνει ότι ο αδελφός του τού έχει κληροδοτήσει αυτό το μυστικό: «την αφήγηση της χρονικής διαμεσολάβησης στο παρόν » (Jean Bessière, σ. 136) της δικής τους ιστορίας και σημειώνει στο δικό του ημερολόγιο :

Μετά από μία εβδομάδα κατάλαβα, η ιστορία του αδελφού μου είναι και δική μου ιστορία, η δική μας ιστορία. Είναι το παρελθόν του μπαμπά. Έπρεπε με τη σειρά μου να το ζήσω, να ακολουθήσω την ίδια πορεία, να θέσω στον εαυτό μου τα ίδια ερωτήματα, και εκεί όπου ο πατέρας μου και ο Ρασέλ απέτυχαν, να προσπαθήσω να επιβιώσω.

Αυτή η αναγνωστική προσέγγιση που επιχειρεί ο Μάλριχ δεν είναι ακίνδυνη και δεν συνεπάγεται παθητική λήψη.
Το σοκ-αποκάλυψη της ανάγνωσης θα είναι μια ευκαιρία για αυτόν, ύστερα από υπαρξιακές κρίσεις, απογοητεύσεις και μεταπτώσεις, να ξεκινήσει τη δική του αναζήτηση της αλήθειας, στα χνάρια του αδελφού του. Ένα ταξίδι που καθοδηγείται από τον ίδιο τον μεγάλο αδερφό μετά το θάνατό του, και, ξεπερνώντας την επιλογή να σκοτωθεί ή να σκοτώσει τους άλλους από εκδίκηση, αποφασίζει να δράσει και να ζήσει. Πατρίδα άλλωστε των δύο αδελφών ηρώων δεν είναι μόνον ο τόπος όπου κείτονται οι τάφοι των γονιών τους, αλλά και το πεδίο μάχης όπου θα πολεμήσουν για την ταυτότητά τους και το νόημα της ζωής τους.

Ενεργοποιώντας το παρελθόν σε παρόν, ο Σανσάλ κατορθώνει αφενός μεν να αναγάγει την ευρωπαϊκή ιστορία του Ολοκαυτώματος και του Β΄ παγκοσμίου πολέμου σε παγκόσμια κλίμακα και αφετέρου δε να φωτίσει τη δυσκολία-ανυπαρξία των οικογενειακών σχέσεων, οι οποίες βυθίζονται στη σιωπή και στην άγνοια και τα ποικίλα χαρακτηριστικά της υβριδικής ταυτότητας, συνεχώς εξελισσόμενης και δυναμικής. Μέσω της γνώσης, της αλήθειας και της συνεχούς συζήτησης οικοδομείται η ανθρώπινη σχέση.

Το παραπάνω μήνυμα, εσωκλείεται αναμφίβολα στη συμπεριφορά του μικρού Μάλριχ: η ελπίδα γεννιέται από τον αγώνα και η αλήθεια πρέπει να αποκαλύπτεται και να κοινοποιείται. Αγωνιζόμαστε γιατί επαναστατούμε, αλλά δεν γνωρίζουμε την έκβαση. Αγωνιζόμαστε, αλλά υπάρχει πάντοτε το ενδεχόμενο του θανάτου ή της διάπραξης λάθους. Η αλήθεια διεκδικείται με αγώνα.