Φάτε σαρδελόγαυρο, κάνει καλό στην υγεία και στο περιβάλλον - Βιολόγος εξηγεί

Πάνω από 1.000 ξενικά είδη έχουν «μετακομίσει» από πιο ζεστές θάλασσες στη Μεσόγειο - τα περισσότερα μέσω του Σουέζ. Από αυτά, τα 650 έχουν βιώσιμους πληθυσμούς και 100 είναι εισβολικά και απειλούν τη θαλάσσια βιοποικιλότητα. Τα πάντα αλλάζουν και καλούμαστε να μάθουμε να ζούμε στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται.

Στα ελληνικά πελάγη έχουν καταγραφεί περισσότερα από 240 ξενικά είδη, τα οποία εξαπλώνονται δυναμικά, προκαλώντας προβλήματα τόσο στην θαλάσσια χλωρίδα και πανίδα όσο και σε υπηρεσίες του οικοσυστήματος όπως η αλιεία αλλά και ο τουρισμός. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να αναφέρεται κάθε εντοπισμός ξενικού ή εισβολικού είδους που μπορεί να γίνει από όλους μας στην κατάδυση, στο ψάρεμα ή στο κολύμπι.

Ηδη από το 2014 η Ευρωπαϊκή Ένωση εξέδωσε την πρώτη οδηγία για μέτρα εξάλειψης, όπου μπορεί αυτό να συμβεί, και αντιμετώπισης ή αξιοποίησης των ξενικών ειδών που διαταράσσουν το περιβάλλον και την ισορροπία του οικοσυστήματος.

Με δεδομένο πως τα ελληνικά νερά «υποδέχονται» γρήγορα τα ξενικά είδη που έρχονται μέσω του Σουέζ, η χώρα μας δεν έμεινε πίσω στην έρευνα.
Πρόσφατα ολοκληρώθηκε το μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα με το ακρωνύμιο «4ΑLIEN» που υπό τον συντονισμό του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) και σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και το WWF Ελλάς.

Το «4ΑLIEN» εστίασε σε τέσσερα συγκεκριμένα ξενικά είδη, την αγριόσαλπα, τον γερμανό, το λεοντόψαρο και τον σαρδελόγαυρο, τα οποία εμφανίζουν ολοένα και πιο δυναμική εξάπλωση, μελετώντας τον πληθυσμό, την συμπεριφορά αλλά και τη διατροφική αξία τους, ώστε να μπορέσουν να εισαχθούν με ασφάλεια στη διατροφική αλυσίδα.

Το CNN Greece μίλησε με την βιολόγο-ιχθυολόγο Παρασκευή Καραχλέ, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων του ΕΛΚΕΘΕ που συντονίζει το πρόγραμμα «4ΑLIEN», η οποία απαριθμεί τα οφέλη:

«Τα ξενικά είδη έχουν έρθει στις θάλασσές μας. Ας τα βάλουμε και στη διατροφή μας. Μέσα από το πρόγραμμα “4Alien” επιβεβαιώθηκε ότι τα είδη που μελετήθηκαν είναι νόστιμα και υγιεινά. Τρώγοντάς τα, βοηθάμε πολλαπλά ώστε:

• να αυξηθεί το εισόδημα των ψαράδων
• να μειωθεί η αλιευτική πίεση στα αυτόχθονα ιχθυαποθέματα
• να αντιμετωπιστεί αυτή η περιβαλλοντική απειλή»

Τα προβλήματα

Όμως πότε προέκυψε η ανάγκη για μια τέτοια έρευνα; Η κυρία Καραχλέ απαντά: «Η ιστορία ξεκινά πολλά χρόνια πριν. Γύρω στο 2007 η Αργυρώ Ζενέτου από το ΕΛΚΕΘΕ, η οποία μελετούσε τα ξενικά είδη της Μεσογείου και ειδικότερα των ελληνικών θαλασσών, έφτιαξε μια βάση δεδομένων, το ELNAIS, ένα εργαλείο χρήσιμο, τόσο για το Υπουργείο όσο και άλλους δημόσιους φορείς.

Με το πέρασμα του χρόνου άρχισαν να διογκώνονται τα προβλήματα ειδικά για τους ψαράδες που μετρούσαν απώλειες στα ιχθυοαποθέματα - καθώς τα ξενικά είδη τρέφονταν στα ελληνικά πελάγη - ενώ ταυτόχρονα έβλεπαν κατεστραμμένα τα δίχτυα τους.

Δεν είναι όμως μόνο τα ψάρια. Είναι και άλλα είδη όπως π.χ. η ξενική μέδουσα, η οποία έχει δημιουργήσει μεγάλο πρόβλημα στα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας στα παράλια του Ισραήλ, καθώς, όπως αντλείται θαλασσινό νερό για την ψύξη των σωλήνων, στομώνουν τα πλέγματα από αυτές τις μέδουσες που έχουν πολλαπλασιαστεί. Επιπλέον οι συγκεκριμένες μέδουσες τσιμπάνε, δημιουργώντας προβλήματα και στους κολυμβητές.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι η εξάπλωση του λαγοκέφαλου, για τον οποίο γίνεται μεγάλος ντόρος καθώς και αυτός καταστρέφει δίχτυα, έχει μια τοξίνη επικίνδυνη για την υγεία και άρα είναι ακατάλληλος για βρώση. Επίσης τρομάζει τους λουόμενους».

Πράγματι τα περιστατικά εμφάνισης των λαγοκέφαλων πληθαίνουν με τα χρόνια. Όπως έχει δηλώσει στο CNN Greece o Διαχειριστής του Ελληνικού Παρατηρητηρίου Βιοποικιλότητας και Θαλάσσιος Βιολόγος, Χρήστος Τακλής, «οι λαγοκέφαλοι μπορεί να φαίνονται ήρεμα ψάρια, αλλά όταν κάποιος τα πλησιάσει πολύ κοντά, μπορεί να επιτεθούν χωρίς λόγο. Τα δόντια τους κόβουν μέχρι και μεταλλικά κουτάκια μπύρας ή αναψυκτικών και μπορούν να προκαλέσουν πολλά δερματικά προβλήματα».

Επίσης οι λαγοκέφαλοι είναι γεμάτοι τοξίνες. «Πρόκειται για ειδική περίπτωση. Είναι τοξικά ψάρια. Υπάρχει στην Ιαπωνία ένα είδος λαγοκέφαλου που μπορεί να καταναλωθεί υπό προϋποθέσεις, με εξειδικευμένους σεφ που τα μαγειρεύουν, αλλά ο καταναλωτής υπογράφει χαρτί πως άμα πάθει κάτι, δεν ευθύνεται ο σεφ για αυτό!» λέει η κυρία Καραχλέ.

Οι πληροφορίες από τη μελέτη των ξενικών ειδών είναι πολύτιμες αλλά και σωτήριες. Στο πρόγραμμα 4Alien επιλέχθηκαν συγκεκριμένα ξενικά είδη, τα λεγόμενα χωροκατακτητικά, αυτά που δημιουργούν προβλήματα και πρέπει να βρεθούν άμεσα κάποιες λύσεις για την αντιμετώπισή τους.

«Δεν πρόκειται για κάποια… μεταλλαγμένα είδη και δεν είναι μόνο ψάρια» τονίζει η κυρία Καραχλέ και εξηγεί: «Πρόκειται για είδη που συναντώνται σε μέρη πέραν της φυσικής τους εξάπλωσης λόγω ανθρωπογενών επεμβάσεων.Το λεοντόψαρο, ας πούμε, ζει στον Ινδικό ωκεανό. Ανοιξε το Σουέζ, το οποίο συνεχώς μεγαλώνει, βαθαίνει και πλαταίνει και το λεοντόψαρο μπήκε στη Μεσόγειο και έγινε ξενικό. Τα περισσότερα από τα ξενικά είδη είναι βρώσιμα στις “πατρίδες” τους, εκτός από το λαγοκέφαλο. Κάποια από τα ξενικά είδη τα φέραμε εμείς στη Μεσόγειο για καλλιέργεια, όπως για παράδειγμα ένα είδος γαρίδας, η Peneus aztecus, μια γαρίδα - γίγας που συναντάται σε μεγάλες ποσότητες στο Θερμαϊκό και στο Ιόνιο και ξεπερνά τα 20cm μήκος!»

Σύμφωνα με τις μελέτες, η εισβολή ξενικών θαλάσσιων ειδών είτε μέσω της ναυτιλίας, είτε λόγω των ιχθυοκαλλιέργειων, ή λόγω του εμπορίου ειδών ενυδρείου, αλλά κυρίως η είσοδός τους από τη Διώρυγα του Σουέζ, βάζει σε κίνδυνο τη μοναδική βιοποικιλότητα της Μεσογείου, πλήττει την αλιεία και συχνά απειλεί τη δημόσια υγεία.

«Πολλά ξενικά είδη έρχονται μέσω της ναυσιπλοΐας ή αναπτύσσονται σε υδατοκαλλιέργειες» επιβεβαιώνει η κυρία Καραχλέ. Οσον αφορά στα ενυδρεία η ιχθυολόγος επισημαίνει άλλη μία παράμετρο: «Μας αρέσουν τα πολύχρωμα τροπικά ψάρια, τα αγοράζουμε για τα ενυδρεία μας και μετά τα λυπόμαστε και τα αδειάζουμε στη θάλασσα. Από τη στιγμή που κάνουμε ανθρωπογενείς παρεμβάσεις σε όλα τα επίπεδα, προκύπτουν τα προβλήματα».

Η κλιματική αλλαγή και η υπερθέρμανση των ωκεανών γίνεται σύμμαχος σε αυτήν τη μετακίνηση των ειδών: «Τα περισσότερα είναι θερμόφιλα, έτσι, όσο πιο πολύ ζεσταίνονται τα νερά, τόσο πιο φιλόξενα γίνονται για αυτά τα είδη» λέει η κυρία Καραχλέ και συμπληρώνει:

«Πρόκειται για διεθνές πρόβλημα:Τα ξενικά είδη δεν αφορούν μόνο την Ελλάδα, ούτε μόνο τη θάλασσα, Είναι και θηλαστικά και πουλιά όπως ο πράσινος παπαγάλος για παράδειγμα. Και δεν είναι τωρινό φαινόμενο.

Η μεγαλύτερη εισβολή του λεοντόψαρου που ήδη γνωριζουμε, είναι στην Καραϊβική. Είναι τόσο μεγάλος ο πληθυσμός, που έχει ήδη ιδρυθεί Πανεπιστήμιο, το University of Lionfish, όπου μελετούν αποκλειστικά το ξενικό αυτό είδος».

Δίκτυο πληροφόρησης και ενημέρωσης

Καθώς η μελέτη 4Alien ολοκληρώθηκε, και τα τέσσερα είδη κρίθηκαν όχι απλά ασφαλή αλλά και υγιεινά, μπαίνουμε στο επόμενο στάδιο: Της ενημέρωσης και της εξοικείωσης των καταναλωτών με τα νέα «άγνωστα είδη». Να τα εμπιστευθούν και να τα φέρουν στο πιάτο τους.

Άλλωστε, όπως λέει η κυρία Καραχλέ, «οι ψαράδες γνωρίζουν ήδη και ενημερώνονται συνέχεια. Είμαστε σε συνεχή επαφή μαζί τους. Όμως και το καταναλωτικό κοινό προσπαθούμε να το ενημερώνουμε συνέχεια με δημοσιεύσεις, δράσεις, εκπαιδευτικά βίντεο κλπ. Υπάρχει η ιστοσελίδα του ELNAIS όπου μπορεί ο οποιοσδήποτε να ενημερωθεί για τα ξενικά είδη αλλά να μας ενημερώσει για ο,τιδήποτε διαφορετικό συναντούν. Πολλοί μας στέλνουν και φωτογραφίες. πχ "Είδα λεοντόψαρο στην Κύθνο". Ή "κολυμπούσα στην Πελοπόννησο και είδα τον ξενικό αχινό". Ή "είδα αυτό το είδος που δεν το αναγνωρίζω" (μας στέλνουν φωτογραφία). Έτσι δημιουργείται ένα μεγάλο δίκτυο ανταλλαγής πληροφοριών κι εμείς απαντούμε. Παρακαλούμε τον κόσμο εάν παρατηρεί κάτι που δεν γνωρίζει, να μας ενημερώνει. Ψαράδες, ψαροτουφεκάδες, κολυμβητές, απλοί περιπατητές στις παραλίες, μας δίνουν πολύ σημαντικές πληροφορίες».

Στο πλαίσιο της ενημέρωσης του κοινού το ΕΛΚΕΘΕ έχει εγκαταστήσει δύο infokiosks, ένα στο Ενυδρείο της Κρήτης και ένα στον υδροβιολογικό σταθμό και ενυδρείο της Ρόδου, στα οποία οι επισκέπτες βρίσκουν όλες τις πληροφορίες για τα ξενικά είδη.

«Η καλύτερη λύση είναι να τα καταναλώνουμε! Είναι νόστιμα και θρεπτικά» καταλήγει η κυρία Καραχλέ.

Υψηλής διατροφικής αξίας

Σύμφωνα με τα στοιχεία που αναλύθηκαν, η διατροφική αξία των τεσσάρων αυτών ειδών είναι εξαιρετική, με κάποιες μάλιστα πολύ ενδιαφέρουσες ιδιότητες:

• Αποτελούν πλούσια πηγή πρωτεΐνης άριστης ποιότητας (20%), εφάμιλλη του κρέατος
• Εχουν χαμηλή περιεκτικότητα σε λίπος και υψηλά ποσοστά Ωμέγα-3 λιπαρών, γνωστών για τις ευεργετικές τους ιδιότητες στην υγεία του καρδιαγγειακού συστήματος. Είναι πολύ πλούσια στα δύο πολυτιμότερα Ωμέγα-3 πολυακόρεστα λιπαρά, και μάλιστα στην ιδανική αναλογία.
  Θετική εντύπωση προκάλεσε το πόρισμα της έρευνας ειδικά για την αγριόσαλπα και τον γερμανό, καθώς αποδείχθηκαν πλούσια σε ένα ξεχωριστό Ωμέγα-6 λιπαρό οξύ, το Αραχιδονικό οξύ, που αποτελεί βασικό δομικό χαρακτηριστικό των νευρικών κυττάρων και απαραίτητο για την εγκεφαλική υγεία, καθώς και για την καλή κατάσταση του ανοσοποιητικού μας συστήματος.
• Δεν περιέχουν υδατάνθρακες
• Εχουν χαμηλή περιεκτικότητα σε λίπος, κάτι που τα καθιστά ιδανικά για δίαιτες με χαμηλά λιπαρά

Pate σαρδελόγαυρου, ceviche γερμανού

Μερικά από τα ξενικά είδη, έχουν ήδη ενταχθεί στο διαιτολόγιο αρκετών καταναλωτών τα τελευταία χρόνια με αποτέλεσμα την ενίσχυση του εισοδήματος των αλιέων, ενώ άλλα, αποτελούν μια τόσο αλιευτική, όσο και γευστική πρόκληση. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν τα είδη της αγριόσαλπας και του γερμανού, καθώς ειδικά στην περιοχή των Δωδεκανήσων καταναλώνονται σε ευρεία κλίμακα, λόγω (και) της προσιτής τιμής, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές της χώρας τα είδη αυτά παραμένουν σχετικά άγνωστα ή πρωτόγνωρα στο καταναλωτικό κοινό.

Σε έρευνα γνώμης, αλλά και σε δράσεις γευσιγνωσίας που πραγματοποιήθηκαν το 2022 στο πλαίσιο του προγράμματος 4Alien, το 45% των ερωτηθέντων καταναλωτών γνωρίζουν τον σαρδελόγαυρο, το 49% το λεοντόψαρο, ενώ ένα υψηλό ποσοστό (86,9%) θα συμπεριελάμβαναν στη διατροφή τους προϊόντα με βάση τον σαρδελόγαυρο, τον γερμανό, αλλά και το λεοντόψαρο. Αλλωστε στις δράσεις δοκιμών γευσιγνωσίας, το κοινό γεύθηκε και ενθουσιάστηκε με pâté σαρδελόγαυρου, καπνιστό σαρδελόγαυρο, jerky σαρδελόγαυρου, ceviche γερμανού, μελίπαστο γερμανό ή καπνιστό λεοντόψαρο.

Δείτε τα εκπαιδευτικά βίντεο του 4Alien: