Τα μνημειακά δένδρα της Επανάστασης: 200 χρόνια μετά, παρακολουθούν τη συνέχεια…

Γράφει ο Νίκος Μπέλεχας, Φοιτητής του τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Η Δασική Επιστήμη ασχολείται με τα φυσικά και τεχνητά δάση όσο και με τις δασικές εκτάσεις. Στο πλαίσιο αυτό ασχολείται και με τα αιωνόβια δένδρα που διατηρήθηκαν λόγω ειδικής διαχείρισης-προστασίας. Με αφορμή τα 200 χρόνια από την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, έγινε η εργασία των Μνημειακών Δένδρων της Επανάστασης, στο Τμήμα Δασολογίας και Δ.Φ.Π. του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στόχος ήταν η ανάδειξη αυτών, των «ζωντανών» μνημείων της φύσης ως μάρτυρες της εθνικής παλιγγενεσίας.

Η συλλογική μνήμη και τα αιωνόβια δένδρα

Τα μεγάλα και ηλικιωμένα δένδρα και κυρίως τα πλατάνια (Platanus orientalis), έχουν από μόνα τους μια περίεργη όψη που προσελκύει τη δημιουργία μύθων. Δεν είναι όμως μόνο η δημιουργία μύθων αλλά και, λόγω της «μεγαλειότητάς» τους, βρίσκονταν πραγματικά στο επίκεντρο ιστορικών στιγμών. Κάτω από τον πλάτανο της Ιεράς Μονής Αγίας Λαύρας, στα Καλάβρυτα, έγινε ο όρκος «ελευθερία ή θάνατος» από τον Παλαιό Πατρών Γερμανό για την εκκίνηση της επανάστασης, στις 23 Μαρτίου του 1821. Οι ίδιοι οι οπλαρχηγοί αποφάσισαν ότι στον προαύλιο χώρο του μοναστηριού, κάτω από τη σκιά του αιωνόβιου δένδρου θα έκαναν τη συζήτηση, που τελικά, θα αποφάσιζε το μέλλον του έθνους. Η μνήμη των μοναχών, των οπλαρχηγών και των κατοίκων των Καλαβρύτων θα έσωζε ή μπορεί, τελικά, να δημιούργησε την ιστορία αυτή, για να υπάρχει ένα κέντρο αναφοράς. Όπως σχεδόν σε όλα τα χωριά, που κέντρο αναφοράς είναι το μεγάλο δένδρο (συνήθως πλατάνι) στην πλατεία τους. Εκτός από τα πλατάνια είναι και μεγάλες δρυς (Quercus) και πουρνάρια (Quercus coccifera), ελιές (Olea europaea) και λιγότερο τα κυπαρίσσια (Cupressus sempervirens), οι άρκευθοι (Juniperus foetidissima) και άλλα είδη (π.χ. Ficus elastica).

Τα δένδρα του ζυγού και της επανάστασης

Σε κάθε περιοχή της Ελλάδας υπάρχουν δένδρα που συνδέονται με μύθους, θρύλους και ιστορικές στιγμές. Μεταξύ αυτών βρέθηκαν και αρκετά δένδρα που σχετίζονται με τον οθωμανικό ζυγό και την Επανάσταση.

PHOTO 1 / 2

Photo 1/2

Photo 2/2

Εκτός από τον πλάτανο της Ιεράς Μονής Αγίας Λαύρας στα Καλάβρυτα, βρέθηκαν και πολλά άλλα στην Κρήτη (του παπά ο Πρίνος, η Φουρκολιά στη Σητεία, η ελιά της Γράμπελας στο Ανισαράκι Χανίων, ο Ντρύγιας του Μανταλένη (δρυς) στην περιοχή του Ηρακλείου, ο πλάτανος Σπλάντζιας στην πόλη των Χανίων, ο πλάτανος Πέντε Παρθένων στο Ρέθυμνο, η ελιά στο χωριό Παλαιά Ρούματα, ο φίκος στον Κήπο των Χανίων, ο πλάτανος στο Βλάτος Χανίων), στην Πελοπόννησο (το πουρνάρι του Αγίου Γεωργίου Αμαλιάδας, η δρυς της Δόριζας, η ελιά στη Χώρα Τριφυλίας, η δρυς στον Άγιο Φλώρο, ο πλάτανος του Ναυπλίου, ο πλάτανος της Δημητσάνας, ο πλάτανος στον Άγιο Φλώρο, η ιστορική ελιά στο Ναύπλιο, οι αιωνόβιες ελιές στη Δημαίνη, ο πλάτανος στην Κυπαρισσία, το πλατάνι στην Ιερά Μονή του Αγίου Βλασίου στα Άνω Τρίκαλα Κορινθίας, το πλατάνι του Παυσανία στο Αίγιο), στη Στερεά Ελλάδα (ο πλάτανος στο Μαυρολιθάρι, ο Τούρκικος πλάτανος στον οικισμό του Τριχωνίου, το κυπαρίσσι στην Πρασιά Ευρυτανίας, το μνημειακό δένδρο του Αθανασίου Διάκου στη Φωκίδα, ο πλάτανος του Μπότσαρη στο Κεφαλόβρυσο Ευρυτανίας, οι πλάτανοι στις Κομποτάδες, ο πρίνος του Καραϊσκάκη στην Αράχωβα, ο δέντρος του Παπαλιάβα στην Αιτωλοακαρνανία, η ελιά της Όρσας στην Σαλαμίνα), στη Θεσσαλία (ο πλάτανος του Λεοντίτου Αργιθέας), στην Ήπειρο (ο πλάτανος στην Άρτα), στη Μακεδονία (ο πλάτανος στο Ορφάνι, τα πλατάνια των Άνω Ποροΐων στις Σέρρες, τα πλατάνια στη Βέροια) και στα νησιά του Αιγαίου (ο πλάτανος του Ταξιάρχη στη Μονή Άγιος Ταξιάρχης στη Λέσβο).

Τα δένδρα που βασάνιζαν

Κάθε δένδρο έχει την δική του μνήμη, έτσι πολλά δένδρα «είδαν» βασανιστήρια, όπως ο πλάτανος της Άρτας, στον οποίο ο Αλή Πασάς διέταζε το κρέμασμα των αντιφρονούντων του, αλλά και στου παπά τον πρίνο, ο οποίος πήρε το όνομα του από το γεγονός ότι, οι Τούρκοι στην προσπάθεια τους να εξισλαμίσουν τον ντόπιο πληθυσμό, κρέμασαν ένα παπά στα κλαδιά του. Σε ένα από τα πλατάνια της Βέροιας, οι Τούρκοι κρέμασαν τον Ζήση Καραδήμο και τους γιους του Βασίλη και Δημήτρη, μετά από μάχη στην Αράπιτσα της Νάουσας. Κάτω από το ίδιο πλατάνι υποδέχτηκε και ο Βεροιώτικος λαός τον απελευθερωτή Ελληνικό Στρατό το 1912. Σε ένα άλλο πλατάνι κρέμασαν τον Μητροπολίτη Αρσένιο κατά την κατάληψη της Βέροιας από τους Τούρκους.

Τα δένδρα που φόβιζαν

Ο ελληνικός λαός, κάτω από τον τούρκικο ζυγό, δημιούργησε διάφορες δοξασίες και θρύλους, έτσι ώστε να φοβίζουν τους Τούρκους. Τέτοιους θρύλους δημιούργησε και με δένδρα, όπως για τα πλατάνια των Άνω Ποροΐων. Τα πλατάνια αυτά έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στην απομάκρυνση του τουρκικού πληθυσμού από τον οικισμό, ο οποίος και μετακινήθηκε νοτιότερα στα Κάτω Πορόια. Θέλοντας να έχει πρόσβαση στα νερά των Άνω Ποροΐων, που ήταν καθοριστικά για άρδευση και λειτουργία των νερόμυλων, έκανε προσπάθεια επαναγκατάστασης, όμως οι ντόπιοι με τους μύθους τους για ύπαρξη ξωτικών – νεράιδων που κατοικούσαν στις πηγές και στα πλατάνια, τους απέτρεψαν.

Οι θρύλοι που γεννούσαν την ελπίδα

Υπήρχαν όμως και τα δένδρα, για τα οποία δημιουργήθηκαν θρύλοι με την ελπίδα της απελευθέρωσης από τον τούρκικο ζυγό. Για παράδειγμα το κυπαρίσσι στην Πρασιά Ευρυτανίας, όπου στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο Κοσμάς ο Αιτωλός είχε πει, σύμφωνα με την παράδοση, πως αν ξεραινόταν από την κορυφή, η Ελλάδα θα ελευθερωνόταν. Καθώς τα χρόνια πέρναγαν όταν η Ελλάδα ξεσηκώθηκε το 1821 ενάντια στους Τούρκους, πράγματι, η κορυφή του κυπαρισσιού νεκρώθηκε.

Τι τελικά όμως παρακολουθούν σήμερα αυτά τα δένδρα;

Η απάντηση είναι απλή: τα δένδρα δεν παρακολουθούν τίποτα. Όμως οι ίδιοι οι κάτοικοι συνεχίζουν και δημιουργούν μύθους και φτιάχνουν θρύλους. Ο άνθρωπος βρίσκει δένδρα -μάρτυρες γεγονότων, τα πλάθει με τη φαντασία του ως «σπουδαία» και αποδίδει σε αυτά μια «θεϊκή» οντότητα. Αυτός όμως είναι ένας εκτιμητέος τρόπος για τη διατήρηση αυτών των δένδρων, όπως ακριβώς έκαναν ο αρχαίοι Έλληνες.

Πηγές

Moya B. & Moya J. 2013. Monumental Trees and Mature Forests Threatened in the Mediterranean Landscapes. Impulso Economico y Local S.A. IMELSA. Diputacion de Valencia.

Ράμμος Χ. 2017. Μνημειακά δέντρα στην Ελλάδα. Πτυχιακή Διατριβή. ΤΕΙ Στερεάς Ελλάδας.

Στάρα Κ. & Βώκου Δ. 2015. Τα Μεγαλειώδη Δέντρα του Ζαγορίου και της Κόνιτσας. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Σφήκας Γ. 2015. Διατηρητέα Μνημεία της Φύση – παρελθόν, παρόν και μέλλον. Η φύση 150: 42-45.

www.votaniki.gr (Τελευταία Πρόσβαση 4/3/2021)

ΑΠΕ-ΜΠΕ

Πηγή φωτογραφιών: Γιώργος Φωτιάδης