Fake news: Εκεί που η ανοσία της αγέλης είναι must

Την περασμένη άνοιξη κυκλοφόρησε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε διάφορα μέσα του διαδικτύου ένα εντυπωσιακό διάγραμμα-χάρτης. Αν οι πληροφορίες που βρήκα είναι σωστές και η κοινή μου λογική παραμένει σώα, συνδέεται με κάποιον τρόπο με την περιβόητη ομάδα QAnon, στις ΗΠΑ. Και δεν θα μπορούσε να μην συνδέεται, αφού καταφέρνει σε μία εικόνα να «παντρέψει» όλες -μα όλες- τις θεωρίες συνωμοσίας για τον κορωνοϊό.

Πέρα από το γνωστό και μη εξαιρετέο 5G, μεταξύ άλλων, ο χάρτης έχει αναμείξει τον Sars-Cov-2 με… αστερισμούς δορυφόρων, τον Ρίτσαρντ Νίξον, την Tesla και την αναγκαστική χορτοφαγία.

Ορισμένοι άνθρωποι, κυρίως στις ΗΠΑ, ενδεχομένως να πιστεύουν ακόμα τέτοιου είδους διατυπώσεις. Δυστυχώς όμως, δεν είναι όλα τα fake news και οι θεωρίες συνωμοσίας τόσο εύκολο να τις διακρίνει κανείς. Αντίθετα, οι αναρτήσεις στα social media που περιέχουν τουλάχιστον αμφιλεγόμενης αξιοπιστίας πληροφορίες, είναι αμέτρητες.

Για παράδειγμα, σύμφωνα με έρευνα στην Ιταλία, τον περασμένο Μάρτιο, περίπου 46.000 νέα tweets την ημέρα (!) συνδέονταν με παραπλανητικές πληροφορίες για την πανδημία (βλ. Hollowood, E., & Mostrous, A. (2020). Fake news in the time of C‐19).

Ο όρος «infodemic» («πληροφοριο-δημία») εμφανίστηκε μαζί με τις προειδοποιήσεις των επιστημόνων υγείας, αλλά και των ειδικών της επικοινωνίας, υπογραμμίζοντας ότι είναι ανάγκη να ληφθούν μέτρα σε διεθνές επίπεδο, ώστε ο κόσμος να έχει πρόσβαση σε ασφαλή και αξιόπιστη πληροφόρηση για αυτή την κρίση δημόσιας υγείας (βλ. Salman Bin Naeem, Rubina Bhattim. Health Information and Libraries Journal, The Covid‐19 ‘infodemic’: a new front for information professionals). Αυτό βέβαια περιλαμβάνει και τα εμβόλια και την υπόθεση των εμβολιασμών, που θα μας απασχολήσουν για το μεγαλύτερο μέρος του 2021.

Ανακαλύπτοντας τον πραγματικό αντίκτυπο

Ο σκεπτικισμός απέναντι στα εμβόλια και τον εμβολιασμό προϋπήρχε γενικώς του κορωνοϊού και είναι τόσο παλιός, όσο περίπου και τα ίδια τα εμβόλια. Εδώ όμως, έχουμε να κάνουμε με μια ιδιαίτερη περίπτωση συνωμοσιολογίας και fake news, συγκεκριμένα για τα εμβόλια κατά του κορωνοϊού. Δεν είναι τυχαίο ότι από την αρχή της πανδημίας, η ομάδα social media και επικοινωνίας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας καταβάλλει συστηματικές προσπάθειες σε όλα τα social, από το Facebook ως το TikTok, ώστε να εντοπίζει ερωτήματα και φημολογίες και να τα απαντά με τεκμηρίωση.

Το ίδιο κάνουν και οι κυβερνήσεις και οι αρμόδιοι φορείς των κρατών, ώστε να καλλιεργήσουν στο κοινό εμπιστοσύνη και θετική στάση απέναντι στα εμβόλια. Και όχι χωρίς σοβαρό λόγο, αφού η αντιμετώπιση των εμβολίων από τον κόσμο είναι ακόμα αρκετά ρευστή.

Να αναφέρω απλώς ότι:

• Τον Ιούνιο του 2019, δημοσκόπηση σε 19 χώρες έδειξε ότι το 71,5% των συμμετεχόντων πιθανότατα θα έκαναν το εμβόλιο.
• Το Νοέμβριο του 2020, το 60% των Αμερικανών απάντησαν ότι είναι διατεθειμένοι να εμβολιαστούν, σε αντίθεση με το 39% που δεν θα το έκαναν
• Τα αντίστοιχα ποσοστά για το Σεπτέμβριο είναι 51% και 49%, όταν δηλαδή η δημόσια συζήτηση για τα εμβόλια άρχισε να κορυφώνεται. Πιο πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι το 47% των Αμερικανών είναι ακόμα διστακτικοί απέναντι στον εμβολιασμό.

Σε ένα βαθμό η διστακτικότητα των ανθρώπων είναι αναμενόμενη και φυσιολογική, αφού πράγματι τα εμβόλια παρασκευάστηκαν με ταχείς ρυθμούς και εγκρίθηκαν με ειδικές, έκτακτες άδειες, τόσο από τον αμερικανικό FDA, όσο και τον ευρωπαϊκό EMA. Όμως, άλλο πράγμα μια βάσιμη επιχειρηματολογία και μια ειλικρινής προσπάθεια ενημέρωσης και άλλο τα fake news. Είναι ενδεικτικό ότι πριν λίγους μήνες διαπιστώθηκαν fake accounts με χιλιάδες followers που διέδιδαν παραπλανητικές πληροφορίες για τη διαδικασία παραγωγής των εμβολίων ή υποστήριζαν ότι σε χώρες όπως το Περού, η κυβέρνηση έκανε αναγκαστικούς εμβολιασμούς.

Ο αντίκτυπος τέτοιου περιεχομένου είναι πολύ μεγαλύτερος από όσο φαίνεται. Διότι επηρεάζοντας την προσωπική απόφαση του κάθε χρήστη να εμβολιαστεί ή όχι, δεν επιδρά μόνο στη δική του υγεία αλλά και στην υγεία των υπολοίπων. Και η παραπληροφόρηση πάνω σε ένα θέμα δημόσιας υγείας δεν συγκρίνεται με οποιαδήποτε άλλη, ούτε καν με τον πολιτικό επηρεασμό.

Ψηφιακά «αντισώματα» στα fake news

Είναι πιθανό να μην το έχουμε συνειδητοποιήσει πλήρως, αλλά έχουμε να κάνουμε με έναν συνδυασμό πραγμάτων και καταστάσεων, που είναι 100% πρωτοφανής: Είναι η πρώτη μεγάλη πανδημία στην ιστορία της ανθρωπότητας που συμβαίνει σε περίοδο με τόσο ανεπτυγμένες και διαδεδομένες τεχνολογίες επικοινωνίας.

Διότι μπορεί τα social media να πέρασαν το «crash-test» εκλογικών αναμετρήσεων για πρώτη φορά προς τα τέλη της δεκαετίας του 2000, να «κάλυψαν» πορτοκαλί επαναστάσεις, στρατιωτικές επεμβάσεις, σκάνδαλα και ένα σωρό άλλα γεγονότα, αλλά ποτέ μια τόσο μεγάλη, παγκόσμια κρίση δημόσιας υγείας. Στην πραγματικότητα, δηλαδή, τα νερά είναι αχαρτογράφητα για τις ψηφιακές πλατφόρμες και τους ανθρώπους που τις «τρέχουν».

Είμαι βέβαιος δε ότι τα τελευταία δύο χρόνια, πολλά στελέχη του Facebook και του Τwitter ξημεροβραδιάστηκαν πολλές φορές, προσπαθώντας να προλάβουν καταστάσεις, να διορθώσουν λάθη, να περισώσουν την αξιοπιστία και τη φήμη της πλατφόρμας τους από τα θραύσματα των υποθέσεων που «έσκαγαν» κάθε τόσο (βλ. Cambridge Analytica, fake news, νέοι αλγόριθμοι, πολιτική πόλωση κ.ά.).

Σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, εντάσσεται και η προσπάθεια του Facebook, να αναπτύξει μηχανισμούς εντοπισμού και αφαίρεσης των fake news σχετικά με τη νόσο Covid-19 και βεβαίως, τα εμβόλια. Μάλιστα, σύμφωνα με την επίσημη ενημέρωση που έδωσε, από τον περασμένο Δεκέμβριο έχει αφαιρέσει αναρτήσεις που ισχυρίζονται ότι ο ιός είναι προϊόν εργαστηρίου (κάτι που καταρρίφθηκε από τον ίδιο τον ΠΟΥ πολύ πρόσφατα), ότι τα εμβόλια είναι επικίνδυνα και προκαλούν αυτισμό και άλλους ισχυρισμούς που μπορούν να επηρεάσουν τους χρήστες του μέσου ως προς την απόφασή τους να εμβολιαστούν ή μη.

O μηχανισμός αυτός λειτουργεί με τη βοήθεια των συνεργαζόμενων fact-checkers του Facebook, αφού προφανώς απαιτείται η κατάλληλη έρευνα για τον έλεγχο των αναρτήσεων. Το σημείο αυτό είναι πολύ σημαντικό, διότι η διαδικασία ελέγχου πρέπει να είναι αξιόπιστη ενώπιον της κοινότητας των χρηστών και όχι να μοιάζει με μηχανισμό σκέτης λογοκρισίας. Όπως αναφέρει ο βρετανικός φορέας Full Fact, που συνεργάζεται τόσο με τα Facebook και το Twitter, όσο και με τη Google (κυρίως για το YouTube), «η αφετηρία της αξιολόγησης είναι η ελευθερία της έκφρασης, η ελευθερία του διαμοιρασμού και της λήψης πληροφορίας και η ανάγκη για δράση ανάλογη με τη ζημιά που μπορεί να εμπεριέχεται σε αυτή την πληροφορία».

Αξία στον αντίλογο

Μιλώντας για ελευθερία της έκφρασης και εμβολιασμούς, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε ότι το θέμα είναι άκρως ευαίσθητο. Αλλά πρέπει να έχουμε κατά νου ότι δεν είναι όλοι οι χρήστες των social media σε θέση να ξεχωρίσουν εύκολα τις ψευδείς από τις έγκυρες πληροφορίες, ούτε να διερευνήσουν την πηγή μιας ανάρτησης ή να ανατρέξουν σε ξενόγλωσσες πηγές για να διασταυρώσουν κάτι. Πολλά κενά μπορεί επίσης να εντοπίσει κάποιος στην επίσημη και τη «mainstream» ενημέρωση για τα εμβόλια, όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι στην πραγματικότητα ούτε η επιστημονική κοινότητα δεν μπορεί με απόλυτη ασφάλεια να γνωρίζει μακροπρόθεσμα τα ποσοστά παρενεργειών. Αλλά εδώ δεν μιλάμε για επιστημονικού χαρακτήρα διαφωνίες.

Εκεί έξω το διαδίκτυο βρίθει -ακόμα και έναν χρόνο μετά το ξέσπασμα του ιού- από αναρτήσεις που ισοπεδώνουν την αξία των εμβολίων, τρομοκρατούν τον κόσμο και μιλούν για μικροτσίπ μέσα στο υλικό τους ή ισχυρίζονται ότι μεταδίδουν τον ιό. Αυτού του είδους οι πληροφορίες απαξιώνουν τελικά τον χρήσιμο και ωφέλιμο αντίλογο, που μπορεί να έχει να κάνει πράγματι με θέματα, όπως το ποια εμβόλια τελικά μελετήθηκαν σε κλινική μελέτη φάσης ΙΙΙ, με τα πολιτικοοικονομικά συμφέροντα που -δυστυχώς- πάντα υπάρχουν ή με ελλείψεις στη διαχείριση της πανδημίας, που σχετίζονται με πολιτικές αποφάσεις, αλλά όχι με τα εμβόλια.

Ακριβώς γι’ αυτό, χρειάζονται οι μηχανισμοί αντιμετώπισης των fake news, για να δώσουν χώρο και φωνή στην πληροφόρηση που ρίχνει «φως» στα θέματα που απασχολούν τους ανθρώπους, ώστε αυτή να μην χάνει την αξία της, μέσα σε ένα ορυμαγδό ανοησιών και προϊόντων πληκτρολόγησης του πενταλέπτου.

Ο Πάνος Αλεφραγκής είναι Head of Digital & 360 στην The Newtons Laboratory.