Το Social Dilemma: Ένας digital κόσμος, άσπρος και μαύρος

Ποιος εφευρίσκει τον τροχό της χειραγώγησης, σε μια εποχή που όντως οι ψηφιακές πλατφόρμες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως η Google και το Facebook, κατακεραυνώνονται για τις οικονομικές πρακτικές τους και τον τρόπο που χρησιμοποιούν τα δεδομένα που συγκεντρώνουν – ή και το ίδιο το γεγονός ότι συγκεντρώνουν δεδομένα;

Άνθρωποι που δεν γνωρίζουμε χειραγωγούν «τις οργανωμένες συνήθειες και τις απόψεις μας» είπε, όχι κάποιος engineer δεδομένων ή κάποιος ριζοσπάστης, ακτιβιστής ή σύγχρονος προοδευτικός σχολιαστής. Ήταν το 1928, πριν 92 χρόνια, όταν ο Έντουαρντ Μπερνέζ, ο λεγόμενος και πατέρας της προπαγάνδας, ανέλυσε τι σημαίνει χειραγώγηση των ανθρώπων και ιδίως των μαζών, για εμπορικούς, διαφημιστικούς και φυσικά πολιτικούς σκοπούς. Ήταν ο άνθρωπος που κωδικοποίησε, συστηματοποίησε και ουσιαστικά αποθέωσε την προπαγάνδα και τις τεχνικές χειραγώγησης με βάση τις ψυχολογικές αδυναμίες και το υποσυνείδητο των ανθρώπων, πριν καλά-καλά διανοηθεί ο κόσμος την ύπαρξη των mass media.

Μας προκαλεί έκπληξη λοιπόν ότι έξυπνοι άνθρωποι σαν τον Τρίσταν Χάρις, στέλεχος σχεδιασμού στη Google και ένας από τους πρωταγωνιστές-αφηγητές του ντοκιμαντέρ, δείχνουν σοκαρισμένοι από το ψηφιακό «τέρας» χειραγώγησης, στη δημιουργία του οποίου συνέδραμαν.

Ορισμένες digital αλήθειες

Για να είμαστε δίκαιοι, το Social Dilemma είναι μια δουλειά που αξίζει κανείς να δει. Γιατί πράγματι διαμορφώνει μια σφαιρική αλλά και ενδελεχή εικόνα για:

• την τρομακτική δύναμη των αλγόριθμων που χρησιμοποιούν οι ψηφιακές πλατφόρμες,
• το πολύ προσεκτικά σχεδιασμένο περιβάλλον λειτουργίας τους,
• το εντυπωσιακό, σχεδόν φοβερό, εύρος καταγραφής και αξιοποίησης δεδομένων που επιτρέπει το πολυπόθητο –για τους διαφημιζόμενους– targeting.
• τη λεγόμενη οικονομία της προσοχής, στο πλαίσιο της οποίας οι πλατφόρμες διεκδικούν την προσοχή μας και το χρόνο μας, ως χρήστες, για τα εμπορευθούν.

Εξίσου αληθές και πράγματι ανησυχητικό είναι και το σημείο στο οποίο το ντοκιμαντέρ θυμίζει ότι ο άνθρωπος δεν είναι φτιαγμένος, νοητικά και σωματικά, για τόσο μεγάλο βαθμό κοινωνικοποίησης. Σε συνδυασμό με την κατάχρηση από τις πλατφόρμες –λόγω όγκου και όχι απαραίτητα δόλου– του συστήματος ανταμοιβής που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ψυχολογία, εγείρει σοβαρά ερωτήματα για τον εθισμό. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στις νεαρές ηλικίες, αφού είναι όντως πρωτοφανές το φαινόμενο η γενιά του Δημοτικού και του Γυμνασίου να βιώνει μια εντελώς διαφορετική διαδικασία κοινωνικοποίησης, που ξυπνά και κοιμάται με notifications.

Το Social Dilemma θίγει και το πρόβλημα της μονομερούς διασποράς πληροφοριών, λόγω του ότι οι πλατφόρμες προτείνουν στους χρήστες περιεχόμενο που τους «ταιριάζει» – κάτι που βέβαια είναι λογικό και αναμενόμενο, αλλά όχι και ύποπτο.

Ο Χάρις, κάπου προς το τέλος του ντοκιμαντέρ, προσπαθεί να εξηγήσει ότι δεν ισοπεδώνει τη θετική πλευρά της ψηφιακής τεχνολογίας. Μπορεί να μην το κάνει ο ίδιος, το κάνει όμως το σενάριο. Ούτε λίγο ούτε πολύ, το Social Dilemma αποδίδει την ευθύνη για τη διάδοση των fake news, τη χειραγώγηση από ύποπτα πρόσωπα ή ομάδες και την ακραία πολιτική πόλωση στα social media, σε σημείο που να απειλούν τη δημοκρατία! Στο σενάριο, μάλιστα, παρουσιάζει νεαρό χρήστη να παρασύρεται από τις αναρτήσεις ενός group που, χωρίς ιδιαίτερη φαντασία, ονομάστηκε «Ακραίο Κέντρο» (Extreme Center) και που ούτε καν γνωρίζουμε ακριβώς τι είναι, παρά μόνο ότι κάνει προπαγάνδα και προωθεί τη βία. Συγκρίνεται, στη συνέχεια, με το γνωστό Pizzagate ή τη «σατανική» ομάδα Qanon, στη σφαίρα των θεωριών συνωμοσίας.

Δυστυχώς και επιμελώς, οι παραγωγοί παραλείπουν να αναφέρουν πώς τα νέα μέσα επικοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων των social media:

• Έχουν δημιουργήσει νέες ευκαιρίες δημοκρατικής συμμετοχής και πολιτισμικής αλληλεπίδρασης.
• Έχουν διαμορφώσει τις συνθήκες για την ανάδειξη μιας ολόκληρης ψηφιακής οικονομίας για μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, start-ups, επαγγελματίες διάφορων κλάδων και δημιουργούς περιεχομένου από όλο τον κόσμο.
• Έχουν δώσει φωνή και βήμα σε ομάδες της κοινωνίας των πολιτών, σε νέα ή σε εναλλακτικά (μη mainstream) μέσα ενημέρωσης, στο διαφορετικό, στο αφανές και ό,τι δεν μπορούσε να χαρακτηριστεί newsworthy από τα παραδοσιακά ΜΜΕ.

Όμως αυτά για τα οποία το Social Dilemma κατηγορεί τις πλατφόρμες ψηφιακής τεχνολογίας είναι υπερβολικά βαθιά θέματα για να τα αγγίξει. Η πολιτική πόλωση, για παράδειγμα, είναι συνεχώς αντικείμενο μελέτης από τους κοινωνικούς επιστήμονες και οι απόψεις διίστανται για το ρόλο των social media σε αυτή. Ή, για να το πούμε ορθότερα, τα social media και συγκεκριμένα η επίδρασή τους στην πολιτικοποίηση διαφέρουν από χώρα σε χώρα, μιας και το πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο είναι διαφορετικά.

Οι μεταρρυθμιστές του Big Tech

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ψηφιακός κόσμος μας μπορεί και πρέπει να γίνει καλύτερος. Το παραδέχεται για παράδειγμα το ίδιο το Facebook, απαντώντας αρκετά αναλυτικά (https://about.fb.com/wp-content/uploads/2020/10/What-The-Social-Dilemma-Gets-Wrong.pdf) στις υπερβολές και τις ανακρίβειες του Social Dilemma. Παρεμπιπτόντως το ντοκιμαντέρ παραμένει στις κορυφαίες προτάσεις του Netflix, έχοντας βγει στον «αέρα» περίπου ένα μήνα πριν τη δημοσίευση της έκθεσης της επιτροπής Δικαιοσύνης της Βουλής των Αντιπροσώπων για τις «ψηφιακές αγορές». Η έκθεση 445 και πλέον σελίδων κατακεραυνώνει τον μονοπωλιακό χαρακτήρα, τις πρακτικές χειραγώγησης και ένα σωρό παθογένειες των Big Tech, ζητώντας νομοθετικές παρεμβάσεις.

Παρεμβάσεις που δεν έχουν να κάνουν μόνο με το «επιχειρηματικό μοντέλο» που οι καλεσμένοι του Social Dilemma προτείνουν να αλλάξει. Άλλωστε, κανένα από τα προβλήματα που επικαλείται (πολιτική πόλωση, προβλήματα ψυχικής υγείας, κοινωνική βία κ.ά.) δεν θα λυνόταν ως δια μαγείας με την αλλαγή του… business model. Ούτε γίνεται λόγος για προτάσεις σε πολύ μεγαλύτερης σημασίας τομείς, όπως ο ψηφιακός αλφαβητισμός, η ελεύθερη δημοσιογραφία, η εκπαίδευση των παιδιών και των οικογενειών.

Μιλάμε για μια αγορά 5 τρισ. δολαρίων, στην οποία κυριαρχούν τέσσερα-πέντε μεγάλα brands. Τα δύο κόμματα της Αμερικής διαφωνούν για το πώς και πότε θα ρυθμιστεί αυτή η αγορά, αλλά η συζήτηση έχει ξεκινήσει. Η «ανθρώπινη τεχνολογία» που προωθούν οργανώσεις όπως το Center for Humane Technology του Χάρις αναζητά, δικαιολογημένα, ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Όμως αυτοί οι «πληροφορικάριοι» δεν φτάνουν σε κανέναν τομέα το επίπεδο ακτιβιστών της τεχνολογίας και της πληροφορίας, όπως ο Έντουαρντ Σνόουντεν ή ο Τζούλιαν Ασάνζ. Οι οποίοι δεν έριξαν ποτέ την ευθύνη στους αλγόριθμους που δεν βλέπεις, αλλά, όπως είπε και ο Μπερνέζ –ανιψιός του Φρόιντ, by the way– στους ανθρώπους που δεν γνωρίζεις.

Πάνος Αλεφραγκής

Ο Πάνος Αλεφραγκής είναι Head of Digital & 360 στην εταιρεία The Newtons Laboratory. Ασχολείται με το Digital Marketing από το 2006 και έχει πλούσια εμπειρία στο Social Media Marketing, Content & Performance Marketing.