Παναγία η Γκουβερνιώτισσα: Ένα «κόσμημα» κρυμμένο στις Ποταμιές Ηρακλείου
Το Αγιοταφικό Μοναστήρι Ποταμιών είναι χτισμένο μία ώρα μακριά από το Ηράκλειο, σε μία όμορφη πλαγιά. Στη μέση της αυλής, με τα πέτρινα πεζούλια της, βρίσκεται ένα εκκλησάκι, ενώ γύρω του και σε σχήμα φρουρίου βρίσκονται τα άλλα οικοδομήματα της Μονής. Ο ναός της παναγίας της Γκουβερνιώτισσας είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και είναι χτισμένος σε βυζαντινό σχέδιο, σχήμα σταυρού, ο δε μεσαίος τρούλος, από έξω, παρουσιάζει ακριβέστατα το σχήμα που έχει ένα καλυμαύχι, σαν εκείνα που φορούν οι ιερείς.
Ένα «θαύμα» στα χέρια ιδιωτών
Μπαίνοντας στο ναό αισθάνεσαι αμέσως μια μυστηριώδη επίδραση, την ίδια στιγμή που χάνεις τη συναίσθηση της πραγματικότητας. Ένα γλυκό και απαλό φως έρχεται από τους οκτώ στενόμακρους φεγγίτες του τρούλου, που μοιάζει να κατεβαίνει από μια μικρή πορτούλα του ουρανού...Το πρώτο πράγμα, που παρατηρεί κάποιος, είναι η επιβλητική εικόνα του «Παντοκράτορα». Ολόκληρος ο θόλος του μεσαίου τρούλου είναι σκεπασμένος από τη μορφή του Θεού Σαβαώθ, που από το στήθος και πάνω είναι εικονισμένος σε υπερφυσικό μέγεθος. Μέσα στο Άγιο Βήμα βρίσκεται μία τοιχογραφία που αναπαριστά το «Μυστικό Δείπνο». Οι ξύλινες εικόνες που στολίζουν το ναό είναι ιερά κειμήλια ανυπολόγιστης αξίας. Το γεγονός πως διασώζωνται εικόνες ύστερα από τόσες δεκαετίες, προκαλεί εντύπωση, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε τις περιπέτειες που περασε η Κρήτη μέσα στο πέρασμα του χρόνου.
Και όμως, όλα μοιάζει να αποκτούν νόημα, όταν γίνεται γνωστό πως το εν λόγω Μοναστήρι καταστράφηκε και αναστηλώθηκε πλήρως, από μία ομάδα εθελοντών, η οποία ανέλαβε εξ ολοκλήρου και με τη βοήθεια χορηγιών από ιδιώτες, να δώσει ξανά πνοή σε αυτό το θρησκευτικό «κόσμημα».
Η ιδέα για την αναστήλωση ανήκει στον Μανώλη Αργυράκη, ο οποίος είναι ο πρόεδρος του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης «Η Γκουβερνιώτισσα». Αν αναλογιστεί κάποιος όλη την πορεία της Μονής, για περίπου δέκα αιώνες, μπορεί εύκολα να αντιληφθεί πως η σημερινή της κατάσταση και αναστήλωση είναι ένα μικρό «θαύμα».
Πίσω στο 961 και τον Νικηφόρο Φωκά
Το βυζαντινό μοναστήρι χτίστηκε την εποχή του Νικηφόρου Φωκά, το 961, όπως αναφέρει μία επιγραφή στον τοίχο του. Είναι γνωστό πως η Κρήτη βρισκόταν στα χέρια των Σαρακηνών από το έτος 823, που την κατέκτησαν. Εκείνοι έκτισαν τα φρούρια του Ηρακλείου (Χάνδαξ) και το είχαν ορμητήριο στις πειρατικές τους επιχειρήσεις κατά των βυζαντινών χωρών. Όταν το 961 ο Νικηφόρος Φωκάς, έπειτα από οκτάμηνο πόλεμο, κατάφερε να εκδιώξει τους Σαρακηνούς από το νησί, κατέβηκαν στην Κρήτη από την Κωνσταντινούπολη πολλοί ευγενείς, οι οποίοι πήραν μεγάλες εγκαταστάσεις και εγκαταστάθηκαν σε αυτές.Ένας από τους ευγενείς εγκαταστάθηκε στο μέρος που είναι σήμερα η Μονή του Αγίου Τάφου και έχτισε το συγκεκριμένο εκκλησάκι, την Παναγία την Γκουβερνιώτισσα. Μεγάλη απόδειξη πως ο «οίκος» ερχόταν σε επαφή με την Κωνσταντινούπολη, αποτελεί το γεγονός πως οι κινητές εικόνες του τέμπλου ζωγραφήκαν στην κωνσταντινούπολη και από εκεί μεταφέρθηκαν στο Μοναστήρι. Επιπλέον, και ο συγκεκριμένος ευγενής, μεταξύ των άλλων που βρέθηκαν στο νησί για να ενισχύσουν την ελληνική κατοχή της νήσου, ήταν διοικητές στρατιωτικών μονάδων. Έτσι ο συγκεκριμένος φαίνεται να διοικούσε μια μεγάλη περιφέρεια, ίσως όλο το ανατολικό διαμέρισμα του νομού Ηρακλείου. Το όνομα «Γκουβέρνο» (διοίκηση) το διατηρεί ακόμα και σήμερα ο ναός.
Η μεγαλύτερη καταστροφή δεν ήρθε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως πολλοί θα υπέθεταν, καθώς ο τότε έξαρχος φρόντισε να συνάψει συμφωνία με τους Τούρκους, εξασφαλίζοντας μια διαταγή προς όλες τις τούρκικες αρχές, ώστε να μην παραβιάσει ποτέ και κανείς την εκκλησία και την περιουσία της Μονής.
Αξιοπερίεργο είναι πως τα κλειδιά της Μονής, μέχρι το 1830, πήγαιναν από τον πατέρα στο γιο, με πιο γνωστό «οίκο» αυτόν των Μαγκαφουράκηδων. Από τότε και ύστερα, ο τελευταίος εξ αυτών, δώρισε τη Μονή και τα κτήματα αυτής στον Άγιο Τάφο.
Η μεγαλύτερη καταστροφή ήρθε μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους και ενώ την «εκμετάλλευση» της Μονής είχε ένας ιερομόναχος, διορισμένος από τον Άγιο Τάφο, καθώς σύμφωνα με τα ντοκουμέντα, μεταξύ άλλων ενεργειών, άφησε εντελώς ακαλλιέργητες τις εκτάσεις, τις οποίες και μετέτρεψε σε βοσκοτόπια. Οι κάτοικοι, το 1928, στέλνοντας υπόμνημα σε πέντε αποδέκτες, μεταξύ αυτών στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, αλλά και στον πρωθυπουργό της Ελέδας, Ελευθέριο Βενιζέλο. Το θέμα παίρνει μεγάλες διαστάσεις και τελικά, το Αγιοταφικό μοναστήρι, η Παναγία η Γκουβερνιώτισσα, τα οικήματα και όλη η αγροτική περιουσία του δίνονται στον Αγροτικό Συναιτερισμό Ποταμιών. Στη συνέχεια, η κτηματική περιουσία διανεμήθηκε σε 70 ακτήμονες καλλιεργητές.
Ωστόσο, κανείς τους ποτέ δεν φρόντισε ώστε να διασωθεί το μοναστήρι και τα κειμήλια. Έτσι, το μοναστήρι, από το 1928 έως το 2010, ερημώθηκε και ερηπώθηκε. Κτηνοτρόφοι αποθήκευαν τις τροφές για τα ζώα τους μέσα στα κτήρια της μονής. Μέχρι το 2010, όταν και ανέλαβε η ομάδα εθελοντών που έδωσε ξανά ζωή, σε ένα από τα παλαιότερα μοναστήρια της χώρας μας.
Τα σπουδαιότερα κειμήλια
Πρώτο μέλημα των εθελοντών ήταν οι τοιχογραφίες (διάσωση και στερέωση) και ακολούθησε η προσπάθεια για τη συντήρηση και ανάδειξη των κτηρίων. Άξιο λόγου είναι πως οι εθελοντές δεν έπιασαν στα χέρια τους χρήματα, καθώς όλες οι ανάγκες καλύπτονταν απευθείας από τους χορηγούς προς τους αρμόδιους συντηρητές. Στην προσπάθεια των εθελοντών ιδιωτών, συμμετείχαν και η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, η Περιφέρεια Κρήτης και ο δήμος της περιοχής.Έτσι, εκτός από τις τοιχογραφίες και το ναό της Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας, στον εκθεσιακό χώρο φιλοξενείται το μοναδικού ενδιαφέροντος δισκοπότηρο, που φέρει τη σφραγίδα της βινετσιάνικης βιοτεχνίας που το παρήγαγε, αλλά και ο Κώδικας της Μονής, που χρονολογείται πριν το 1800, αλλά και τα Ευαγγέλια της Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας που χρονολογούνται στο 1776, καθώς επίσης και ένα Ευαγγέλιο που έχει επιμεληθεί ο κύρηκας ο Χαιρέτης, που ήταν επιστήθοος φίλος του πρώτου κυβερνήτη της χώρας, του Ιωάννη Καποδίστρια.
Η τουριστική προβολή και η επισκεψιμότητα
Ο χώρος σήμερα λειτουργεί ως έκθεση εκκλησιαστικών κειμηλίων, υπάρχει αγιογραφείο, ενώ υφίσταται και η λαογραφική γωνιά στην οποία ο επισκέπτης μπορεί να δει πώς ήταν το κρητικό σπίτι στις αρχές του περασμένου αιώνα. Το αναψυκτήριο και ο βοτανικός κήπος είναι δύο «οάσεις», δροσιάς και πράσινου αντίστοιχα, μέσα στο μοναδικό αυτό Μοναστήρι.Εξάλλου, είναι τεράστια η τουριστική προβολή που μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα η Μονή γνωρίζει, καθώς εκατοντάδες άνθρωποι ετησίως επισκέφτοντα το βυζαντινό αυτό μοναστήρι για να θαυμάσουν τις εξαιρετικού ενδιαφέροντος τοιχογραφίες, αλλά και να δουν το έργο που έχει επιτευχθεί από μία ομάδα εθελοντών. Πολλοί συνδυάζουν την επίσκεψή τους στη Μονή, με ένα από τα μεγαλύτερα αρδρευτικά έργα, το φράγμα Ποσελέμι, αλλά και με το Οροπέδιο Λασιθίου, γνωστό παλαιότερα ως «το μεγαλύτερο αιολικό πάρκο του κόσμου».