«Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία»: Η άγνωστη Κάλλας μέσα από ένα πολύτιμο ντοκιμαντέρ

«Καταλάβετε καλά ένα πράγμα, είμαι ευγνώμων στον ιδρυτικό Διευθυντή της ΕΛΣ κύριο Μπαστιά. Διότι, όταν ήμουν δεκατεσσάρων ή δεκαπέντε χρονών μου φαίνεται, έκανα οντισιόν, τότε που γινόταν η Εθνική Λυρική Σκηνή και ο κύριος Μπαστιάς, μωρό παιδί που ήμουν τότε, συμφώνησε με την δασκάλα μου στο Ωδείο Αθηνών Ελβίρα ντε Ιντάλγκο να μου δώσουνε ένα ποσό για να καθίσω εις την διάθεση της Λυρικής Σκηνής, να μελετώ. Δηλαδή, μου έδωσαν μεγάλη εμπιστοσύνη και με βοήθησαν σε αυτό τον χρόνο που χρειάστηκα περισσότερο βοήθεια. Αυτό δεν μπόρεσα να το ξεχάσω».

Τα λόγια αυτά ακούμε να ομολογεί η Μαρία Κάλλας στο ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας» των Βασίλη Λούρα και Μιχάλη Ασθενίδη. Μία συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με την Escape που κάνει παγκόσμια πρεμιέρα σήμερα 2 Δεκεμβρίου 2023, που συμπληρώνονται τα εκατό χρόνια από τη γέννηση της σπουδαιότερης λυρικής καλλιτέχνιδας του 20ού αιώνα. Μέσα από σπάνιο αρχειακό υλικό, ανέκδοτες ηχογραφήσεις, συνεντεύξεις, ηχητικά ντοκουμέντα, το ντοκιμαντέρ αυτό αποτελεί μία πολύτιμη παρακαταθήκη, καθώς επιχειρεί να αφηγηθεί την ιστορία των πρώτων ετών της Κάλλας - μια ιστορία θριάμβου της θέλησης, του ταλέντου, της εργατικότητας, της αφοσίωσης, και ταυτόχρονα μια ιστορία αντίστασης σε κάθε δυσκολία και σε κάθε κακοποιητική συμπεριφορά.

Σπάνια ιστορικά ντοκουμέντα

Κάπου ανάμεσα στο ερευνητικό δοκίμιο και το ιστορικό ντοκουμέντο, το ντοκιμαντέρ αυτό παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την πρώιμη προσωπική και καλλιτεχνική ζωή της Κάλλας στην Αθήνα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, με τρόπο εξόχως ποιητικό. Διερευνά την, άγνωστη για τους περισσότερους, περίοδο 1937-1945, τότε που η μετέπειτα παγκόσμια ντίβα ήταν μαθήτρια του Ωδείου Αθηνών και προσπαθούσε να κάνει τα πρώτα της βήματα στην νεοσύστατη Εθνική Λυρική Σκηνή, καθώς και τα χρόνια μετά το 1957, όταν η ίδια επανασυνδέεται με την Ελλάδα.

Οι αγωνίες, τα άγνωστα ντεμπούτα, οι προσωπικότητες που την καθόρισαν, τα ορόσημα της πορείας της, το απαράμιλλο πάθος και το κολοσσιαίο ταλέντο της, αλλά και οι άδικες επιθέσεις που είχε υποστεί στα πρώτα της βήματα, ξεδιπλώνονται σιγά-σιγά μέσα από δυσεύρετο αρχειακό υλικό και συνεντεύξεις συνεργατών και δασκάλων της Κάλλας. Ο καλλιτεχνικός σύμβουλος προγραμματισμού και επικοινωνίας της ΕΛΣ Βασίλης Λούρας, μελέτησε με προσοχή εκείνη την εποχή και ανέσυρε σπάνια ντοκουμέντα που έρχονται για πρώτη φορά στη δημοσιότητα, όπως η ερασιτεχνική ηχογράφηση από την τελευταία πρόβα που έκανε στο σπίτι της στο Παρίσι το 1977, πάνω σε μία άρια από τη «Δύναμη του πεπρωμένου» του Βέρντι, λίγες ημέρες πριν από τον θάνατό της. Καθώς επίσης και ένα βίντεο από τον Αύγουστο του 1964, όταν η θαλαμηγός «Χριστίνα» πιάνει λιμάνι στη Λευκάδα. Σε αυτό, η Κάλλας ερμηνεύει την άρια της Σαντούτσα από την «Καβαλερία Ρουστικάνα» σε μία αυτοσχέδια σκηνή που είχε στηθεί στην πλατεία του νησιού, με τον νεαρό μαθητή πιάνου Κυριάκο Σφέτσα να τη συνοδεύει- χωρίς καμία προετοιμασία. Το βίντεο και η ηχογράφηση από την μαγική εκείνη βραδιά δημοσιεύονται για πρώτη φορά και αποκαλύπτουν «μια φωνή λαμπερή ακμαία, χωρίς προβλήματα, που θυμίζει περισσότερο τις ηχογραφήσεις του 1959. Τη φωνή μιας ευτυχισμένης γυναίκας, που ζει ελεύθερα τη ζωή της», όπως σχολιάζει το ντοκιμαντέρ.

Το προσεγμένο σπικάζ φωτίζει άγνωστες πτυχές της δύσκολης αλλά και μυθιστορηματικής ζωής της Κάλλας, η οποία κινήθηκε πάντα στο μεταίχμιο μεταξύ θριάμβου και τραγωδίας, ενώ η σκηνοθετική αρτιότητα, το καθαρά κινηματογραφικό μοντάζ, ο ρυθμός, οι ευρηματικές λήψεις και το θαυμάσιο animation ολοκληρώνουν ένα εξαίσιο ντοκιμαντέρ το οποίο θα μείνει στη συλλογική μνήμη όσων αγαπούν τη σημαντικότερη σοπράνο της σύγχρονης όπερας.

Προοίμιο της μετέπειτα ζωή της

«Ενώ ξεκινήσαμε να πούμε μία χρονολογική ιστορία που έχει να κάνει με την εκπαίδευσή της Κάλλας και τα πρώτα χρόνια της στην ΕΛΣ, αλλά και με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στην Ελλάδα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, μέσα από την έρευνα στην πραγματικότητα βγήκε κάτι άλλο, που για μένα είναι σπουδαίο: το πόση δύναμη είχε αυτή η γυναίκα να αντιμετωπίσει αυτές τις τραγικές συνθήκες τις οποίες βίωσε εκείνα τα χρόνια» δηλώνει στο Αθηναϊκό- Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο Βασίλης Λούρας.

«Και δεν εννοώ», συνεχίζει, «μόνο τις συνθήκες του πολέμου και της πείνας, αλλά και τις συνθήκες στην οικογένεια της και τον ανταγωνισμό ή το φθόνο που αντιμετώπιζε από το περιβάλλον της στο Ωδείο και στην ΕΛΣ, καθώς και το γεγονός ότι η ίδια όταν ήταν νεαρή δεν είχε την εμφάνιση που είχε τα επόμενα χρόνια. Ήταν λίγο πιο παχουλή, είχε πάντα το πρόβλημα της μυωπίας, δεν ήξερε να μιλήσει καλά ελληνικά γιατί είχε μεγαλώσει στην Αμερική, οπότε βίωνε μια μεγάλη επιθετικότητα. Εμείς στο ντοκιμαντέρ το χαρακτηρίζουμε και bullying με τα σημερινά δεδομένα, γιατί πραγματικά όλοι μιλούσαν με πολύ άσχημο τρόπο γι' αυτήν. Κι όμως μέσα σε τόσο τρομακτικές συνθήκες που οι άνθρωποι τότε τα παρατούσαν ή ακόμα και πέθαιναν από την πείνα, η ίδια είχε μία τέτοια εσωτερική δύναμη, ήταν τρομερά μελετηρή, και δεν έχασε ποτέ το στόχο της».

Αν και το τραύμα του πολέμου θα ακολουθήσει την Κάλλας μέχρι το τέλος της ζωής της, εντούτοις καθίσταται σαφές ότι στα δύσκολα χρόνια που έζησε στην Αθήνα μπήκαν οι βάσεις για τη μετέπειτα καλλιτεχνική της πορεία. Δεν είναι μόνο ότι στην Αθήνα θα λάβει την καλλιτεχνική της εκπαίδευση από την Ελβίρα ντε Ιντάλγκο, αλλά και ότι θα αποκτήσει μια σημαντικότατη σκηνική και ερμηνευτική εμπειρία από τις παραστάσεις που θα δώσει με την Εθνική Λυρική Σκηνή. «Αυτό που μου έκανε εντύπωση κατά τη διάρκεια της έρευνας για το ντοκιμαντέρ, είναι με πόση σοβαρότητα και εκτίμηση αναφερόταν και η ίδια η Κάλλας στις ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές συνεντεύξεις της στην περίοδο που έζησε στην Ελλάδα. Δηλαδή, έλεγε πολύ συχνά, ότι "λόγω της πρώτης καριέρας μου στην Αθήνα, στη συνέχεια κατάφερνα να ξεπερνάω κάθε φωνητική πρόκληση που είχα να αντιμετωπίσω". Γι' αυτό θεωρώ ότι είναι σημαντικά αυτά τα ελληνικά χρόνια γιατί δείχνουν τί προηγήθηκε της πολύ μεγάλης καριέρας, κάτι που είναι άγνωστο στους περισσότερους από εμάς και ελπίζω ότι μέσα από αυτό το ντοκιμαντέρ θα γίνει πιο γνωστό και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Είναι σαν ένα προοίμιο της επόμενής της ζωής της Κάλλας, γιατί και μετά βίωνε τέτοιου τύπου επιθέσεις, ήταν πάντα μόνη και είχε τους άλλους απέναντί της. Στα οκτώ εκείνα χρόνια θα βρει την εσωτερική δύναμη να μετατρέψει κάθε δυσκολία, κάθε πρόκληση, κάθε επίθεση, σε εφόδιο για τη μετέπειτα ζωή της» επισημαίνει ο Β. Λούρας.

Πρωταγωνιστικό ρόλο η Αθήνα

Η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση που είχαν να αντιμετωπίσουν ο Βασίλης Λούρας και ο Μιχάλης Ασθενίδης κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του ντοκιμαντέρ, ήταν ότι για την εποχή 1937-1945 δεν σώζεται κανένα οπτικοακουστικό υλικό, μόνο ενδιαφέροντα τεκμήρια, όπως φωτογραφίες, προγράμματα συναυλιών και παραστάσεων από τα αρχεία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, του Ωδείου Αθηνών και του Εθνικού Ωδείου. «Ξεκινήσαμε με μία άγνοια κινδύνου» παραδέχεται ο Β. Λούρας, «ωστόσο ήμασταν τυχεροί γιατί είχαμε μία βάση να στηριχτούμε για να αφηγηθούμε την ιστορία. Αυτή ήταν το βιβλίο "Η ελληνική σταδιοδρομία της" του Πολύβιου Μαρσάν (1982) και κυρίως το βιβλίο "Η άγνωστη Κάλλας" του Νικόλαου Πετσάλη-Διομήδη (1998) που έχουν καταγράψει λεπτομερώς τα πρώτα χρόνια της καλλιτεχνικής πορείας της Κάλλας. Μάλιστα στους δύο αυτούς συγγραφείς αφιερώνουμε και το ντοκιμαντέρ μας, γιατί χάρη σε αυτούς καταγράφηκε με σπουδαίο τρόπο η ελληνική περίοδος της Κάλλας. Σε συνδυασμό με μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, συνεντεύξεις που κάναμε εμείς αλλά και μεταγενέστερες συνεντεύξεις της ίδιας θέλω να πιστεύω ότι καταφέραμε να αφηγηθούμε την ιστορία των ελληνικών χρόνων της σωστά και τεκμηριωμένα».

Την αφήγηση ντύνουν πλάνα από τους αθηναϊκούς δρόμους που περπάτησε η μεγάλη ντίβα. «Οι εικόνες της Αθήνας του σήμερα, ήταν μια συνειδητή επιλογή που κάναμε εξαρχής για το ντοκιμαντέρ, προκειμένου να συνδέσουμε τα γεγονότα στα οποία αναφερόμαστε με τη φετινή επέτειο των 100 ετών από τη γέννηση της Κάλλας» αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο Μιχάλης Ασθενίδης. «Στην ιστορία που αφηγούμαστε, εκτός από την ίδια την Κάλλας, πρωταγωνιστικό ρόλο έχει και η Αθήνα και μάλιστα με συνδέσεις που οι περισσότεροι από εμάς σήμερα αγνοούμε: όπως ότι στην πλατεία Κλαυθμώνος τραγούδησε την πρώτη της Τόσκα το 1942, όπως ότι το επαγγελματικό ντεμπούτο της έγινε στο Παλλάς το 1941, που ήταν το μόνο θέατρο που είχε καταφύγια, αλλά και φυσικά ο άξονας της Πατησίων. Για να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της έλλειψης οπτικοακουστικού υλικού για την οκταετία 1937-1945, δημιουργήσαμε επίσης μια σειρά σύντομων βίντεο animation, ενώ κινηματογραφήσαμε κάποιες ειδικές προβολές πάνω σε κτήρια, όπως το σπίτι της Πατησίων, και σε μνημεία, όπως το Ωδείο Ηρώδου Αττικού. Ο λιτός ρυθμός του μοντάζ επιτρέπει στον θεατή να αφομοιώνει την πληροφορία και να παρακολουθεί την αφήγηση χωρίς περισπασμούς» συμπληρώνει.

Σύμβολο δύναμης για τους πονεμένους

Μία «μαγική περιπέτεια» χαρακτηρίζει την εμπειρία του από το ντοκιμαντέρ ο Βασίλης Λούρας, με «μεγάλες δυσκολίες αλλά και γοητεία», καθώς «όταν καλείσαι να παραδώσεις μια ερευνητική εργασία για ένα μυθικό πρόσωπο παίρνεις και εσύ κάτι από την ενέργεια του». «Αυτό που χαρακτηρίζει όλη τη ζωή της Κάλλας είναι η τεράστια εσωτερική δύναμη που είχε που δεν την άφηνε ποτέ να ησυχάσει και φυσικά η μοναξιά της. Πάντα ήταν πρώτη σε ό,τι έκανε, μελετούσε συνεχώς, έκανε τις περισσότερες πρόβες, ήθελε να ανακαλύπτει ξεχασμένα έργα και να δίνει μία νέα διάσταση στην δραματική ερμηνεία. Γι' αυτό άλλωστε και έφθασε σε μία κορυφή που κανείς ποτέ δεν έχει πατήσει. Η Κάλλας αποτελεί ένα τεράστιο παράδειγμα για όλους τους ανθρώπους που είναι πονεμένοι και έχουν μια δύσκολη ζωή, γιατί δείχνει ότι ο καθένας μας μπορεί να βρει τη δύναμη να κάνει αυτό που θέλει στη ζωή του και να την κάνει καλύτερη. Ωστόσο η αίσθηση μου είναι ότι και όσο ζούσε και αφού πέθανε η Κάλλας ήταν πάντα απροστάτευτη. Είναι πολύ στενάχωρο που έως και σήμερα πολλές φορές γίνεται εκμετάλλευση του ονόματός της, τις περισσότερες φορές με εμπορικούς σκοπούς» καταλήγει.

Στις 8 Δεκεμβρίου 2023 το ντοκιμαντέρ θα προβληθεί στη Γαλλία από τη France TV 5, στο μεγάλο αφιέρωμα της Γαλλικής Τηλεόρασης στη Μαρία Κάλλας το οποίο πραγματοποιείται σε συνεργασία με την Όπερα του Παρισιού και την Εθνική Λυρική Σκηνή.

Το ντοκιμαντέρ αποτελεί μέρος του Έτους Κάλλας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, στο πλαίσιο του επετειακού έτους UNESCO Μαρία Κάλλας 2023 του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας. Την καλλιτεχνική επιμέλεια του Έτους Κάλλας της ΕΛΣ έχει ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής Γιώργος Κουμεντάκης.