Τέχνη ή κοροϊδία; Μπανάνες, χρυσές τουαλέτες και αυτοκαταστρεφόμενοι πίνακες

Τι είναι αυτό που πουλάνε οι καλλιτέχνες όταν κάνουν τέτοιου είδους Τέχνη και τελικά τι σημαίνει Τέχνη; Αιώνιο ερώτημα, που καλλιτέχνες σαν τον Κατελάν φροντίζουν να επαναφέρουν στο προσκήνιο.

Ας γυρίσουμε λίγα χρόνια πίσω, στο 1929 για την ακρίβεια, όταν ο πολύ διασημότερος -και πιθανότατα κλασικότερος- του Κατελάν, Ρενέ Μαγκρίτ, ζωγράφισε την περίφημη πίπα του. Που δεν είναι μια πίπα, όπως μας είπε ο ίδιος στη λεζάντα («Ceci n'est pas une pipe»). Το έργο του Μαγκρίτ έχει στην πραγματικότητα, τίτλο «Η δολιότητα των εικόνων» («La Trahison des images»), αν και προσωπικά θα προτιμήσω τη λέξη «απατηλότητα».

Ο πίνακας δείχνει πράγματι μια πίπα. Πώς δεν είναι πίπα, λοιπόν;

«Α, Η περίφημη πίπα. Πόσο με επέκριναν οι άνθρωποι γι αυτήν. Κι όμως... Μπορείς να μου γεμίσεις αυτή την πίπα; Όχι, είναι απλώς μια αναπαράσταση, δεν είναι; Μια απεικόνιση. Έτσι, αν έγραφα από κάτω “αυτή είναι μια πίπα”, θα έλεγα ψέματα», είπε ο ίδιος ο Μαγκρίτ μερικά χρόνια αργότερα.

Το θέμα εδώ είναι σαφές, εάν κάποιος είναι στοιχειωδώς εξοικειωμένος με τη σημειολογία του μηνύματος: Ο Μαγκρίτ κάνει μια μελέτη πάνω στο μετά-μήνυμα, το υποκρυπτόμενο του κάθε έργου Τέχνης και όχι μόνο. Υπάρχει, λέει, το απολύτως προφανές και μετά υπάρχουν και όλα τα άλλα επίπεδα ανάγνωσης και αναγνώρισης.

Αυτή δεν είναι μια πίπα, σύμφωνα με τον Μαγκρίτ. Ή μήπως είναι; (@Wikipedia)

Σύμφωνοι. Το υποκρυπτόμενο είναι εγγενές της σύγχρονης Τέχνης. Και όχι μόνο. Προχθές μόλις, διαβάσαμε μια υπόθεση για τον Άνθρωπο του Βιτρούβιου του Ντα Βίντσι, στον οποίο θέλησε -σύμφωνα με μια νέα θεωρία- να κρύψει μυστικά της Τέχνης του που φοβόταν ότι εάν εξέθετε σε κοινή θέα, θα καιγόντουσαν στην πυρά της λογοκρισίας.

Και βέβαια η Τέχνη είναι Τέχνη και μιλάει όχι μόνο στην πρώτη ανάγνωση που μπορούν να κάνουν οι αισθήσεις, αλλά -κυρίως- στο υποσυνείδητο και τις ερμηνείες που μπορεί να δώσει καθένας όταν οι αισθήσεις μεταφέρουν το μήνυμα στον εγκέφαλό του.

Πότε και που, όμως, σταματάει η Τέχνη κι αρχίζει η κοροϊδία;

Με δεδομένα όλα τα παραπάνω, θα έπρεπε να είναι σχετικά απλό για τον καθένα να κάνει «Τέχνη».

Όπως, στο εξαιρετικό θεατρικό έργο «Art», (παίζεται στο Μικρό Παλλάς, με τους Αθερίδη, Πυρπασόπουλο και Κούρκουλο), στο οποίο κεντρικό ρόλο έχει ένα έργο Τέχνης. Είναι ένας λευκός καμβάς πάνω στον οποίο ο καλλιτέχνης έχει τραβήξει μια λευκή γραμμή. Οι πρωταγωνιστές του θεατρικού κάνουν ολόκληρες κουβέντες γύρω από αυτό και βέβαια ο τρόπος που το αντιμετωπίζουν είναι και ενδεικτικός τελικά του χαρακτήρα του καθενός τους.

Το αστείο είναι προφανές, εδώ δεν υπάρχει υποκρυπτόμενο: Ο ιδιοκτήτης του συγκεκριμένου «έργου» πλήρωσε τα μαλλιά της κεφαλής του για έναν λευκό καμβά πάνω στον οποίο του είπαν ότι ένας καλλιτέχνης είχε σχεδιάσει μια λευκή γραμμή. Κι όμως, είναι πολύ χαρούμενος, επειδή στη δική του πραγματικότητα η καλλιτεχνική αξία ενός έργου καθορίζεται από την τιμή του σε χρήματα.

Θα φάει ώρες και ώρες προσπαθώντας να βρει το υποκρυπρόμενο, το οποίο πολύ απλά δεν υπάρχει. Και άλλες τόσες ώρες, προσπαθώντας να πείσει τους άλλους γύρω του ότι υπάρχει. Εδώ δεν μιλάμε για Τέχνη αλλά για απάτη και αυθυποβολή.

Για την μπανάνα του Κατελάν, τώρα, γράφτηκαν άπειρα πράγματα, εκ των οποίων -στον κόσμο του click-bait που ζούμε- τα περισσότερα ήταν κοροϊδευτικά και εστίασαν στο γεγονός ότι τελικά η μπανάνα φαγώθηκε. Ελάχιστοι ασχολήθηκαν με το τι ήθελε να πει ο καλλιτέχνης, αυτό εξάλλου είναι και θέμα ερμηνείας. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης, όμως, κάπου τρίβει τα χέρια του με το ντόρο που έγινε αλλά και με το γεγονός ότι το επόμενο έργο του, ίσως ένα μισοφαγωμένο παϊδάκι, θα πολλαπλασιάσει την τιμή του.

Η μπανάνα του Κατελάν αξίζει πιθανώς περισσότερα φαγωμένη (@Art Basel Miami Beach)

Κάτι αντίστοιχο είχε γίνει και με τον αυτοκαταστρεφόμενο πίνακα του Banksy, ο οποίος ανάμεσα στα άλλα είναι διάσημος και για τον ανερυθρίαστο τρόπο με τον οποίο λοιδωρεί ο ίδιος όσους δίνουν λεφτά για να αγοράσουν τα έργα του. Κι όμως, κανείς δεν θυμώνει, αντιθέτως, ο πίνακάς του κομμένος σε λωρίδες αξίζει περισσότερο απ' όσο άξιζε σε ένα συμπαγές κομμάτι.

Όσο πιο πολύ ντόρο προκαλεί κάτι, τόσο μεγαλύτερη αξία έχει. Αυτό δεν είναι σύμπτωμα της Τέχνης, αλλά της κοινωνίας, η οποία αναζητά διακαώς κάθε είδους εντυπωσιασμό για να ξεφύγει από την ανία της καθημερινότητας και της ομοιομορφίας.

Ο κόσμος της σύγχρονης Τέχνης, λοιπόν, θα μπορούσε να συγκριθεί με εκείνον των τηλεοπτικών reality shows: Το Χρηματιστήριο αξιών τους δεν εξετάζει τόσο τις αρετές του ίδιου του προϊόντος, όσο το πόσο το προϊόν αυτό μπορεί να εξάψει -με οποιονδήποτε τρόπο- το ενδιαφέρον και την περιέργεια του κοινού.

Η Μπανάνα του Κατελάν είναι η Κιμ Καρντάσιαν της σύγχρονης Τέχνης: Πιθανώς πίσω από τον εντυπωσιασμό έχει και κάτι να μας πει, αλλά οι περισσότεροι θα μείνουμε στον εντυπωσιασμό και δεν θα αναζητήσουμε ποτέ το μετα-μήνυμα.

Για να παραφράσουμε λίγο και τον Μαγκρίτ, αυτό δεν είναι μια πίπα. Αλλά μπορεί τελικά και να είναι. Μια πίπα.

Και μερικά έργα ακομα που αμφισβητήθηκαν, πριν ή αφότου χρυσοπουλήθηκαν:

Μαρσέλ Ντισάμπ, «Η Πηγή»

(@AP Photo/Succession Marcel Duchamp, Villiers-sous-Grez, France)

Ένας ουρητήρας, ο οποίος αγοράστηκε από κατάστημα ειδών για το σπίτι, τοποθετημένος πάνω σε ένα βάθρο. Η «Πηγή», του 1917, επαναπροδιόρισε από τα θεμέλιά τους τις σύγχρονες αντιλήψεις για την αξία της Τέχνης. Το έργο δημιουργήθηκε από το Μαρσέλ Ντισάμπ -ο οποίος το υπέγραψε με το ψευδώνυμο R. Mutt- και υποβλήθηκε σε έκθεση Τέχνης στη Νέα Υόρκη. Η έκθεση έκανε δεκτό το έργο, αλλά το κράτησε μακριά από τους θεατές. Από τότε, όμως, έχει γίνει πολλή κουβέντα γι’ αυτό. Το 2004, σε μια έρευνα που διεξήχθη ανάμεσα σε ειδικούς, το έργο ονομάστηκε «το πιο επιδραστικό έργο στη σύγχρονη Τέχνη».

Η «πηγή» είναι το πιο γνωστό από τα έργα του Ντισάμπ που δεν είναι τίποτε άλλο από απλά, καθημερινά αντικείμενα, τα οποία ο ίδιος παρουσίαζε -χωρίς παρεμβάσεις από τον ίδιο- ως έργα Τέχνης. Η τύχη του πρωτότυπου ουρητήρα αγνοείται, αλλά ο ίδιος ο καλλιτέχνης κατά τη διάρκεια της ζωής του δημιούργησε πολλά αντίγραφα, ένα εκ των οποίων πωλήθηκε προς 1.7 εκατομμύριο δολάρια σε μια δημοπρασία του 1999…

Γιόκο Όνο, «Το Μήλο»

(@Evan Agostini/Invision/AP)

Περίπου πενήντα χρόνια πριν ο Μαουρίτσιο Κατελάν αρχίσει να κολλάει μπανάνες στους τοίχους, η Γιαπωνέζα καλλιτέχνης (πιο γνωστή και ως σύζυγος Τζον Λένον), Γιόκο Όνο παρουσίασε ένα μήλο σε ένα βάθρο από πλέξιγκλας. Μια μπρούτζινη πλακέτα κάτω από το έργο, απλώς έγραφε: «Μήλο».

Tο έργο Τέχνης του 1966, πάντως, είναι πιο γνωστό για το ρόλο που έπαιξε σε έναν από τους διασημότερους γάμους του 20^ου αιώνα. Ο Τζον Λένον, εντυπωσιασμένος από το ίδιο το έργο, αλλά και από την τιμή του (200 λίρες), πήρε το μήλο και το δάγκωσε όπως περνούσε μπροστά του, στην Γκαλερί Indica του Λονδίνου, μια μέρα πριν τα εγκαίνια της έκθεσης. Η ίδια η Όνο είπε πολλά χρόνια αργότερα: «Το πήρε έτσι απλά και το δάγκωσε και με κοίταξε. Έγινα έξαλλη. Δεν ήξερα τι να πω». Μετά από αυτό πατρεύτηκαν, γεγονός που σε κάνει να αναρωτιέσαι μήπως ήταν και το πιο καταστροφικό έργο Τέχνης στην ιστορία της μουσικής.

Τρέισι Έμιν, «Το κρεβάτι μου»

(@AP Photo/Alastair Grant)

«Το κρεβάτι μου», της Τρέισι Έμιν, είναι αναμφίβολα το πιο διάσημο έργο που προτάθηκε για το βραβείο Τέρνερ. Και άναψε την κουβέντα για τα όρια της Τέχνης.

Το έργο ήταν το κρεβάτι της Έμιν. Γεμάτο από σωματικά υγρά και αντικείμενα όπως προφυλακτικά και άπλυτα εσώρουχα. Το δημιούργησε μετά από ένα επεισόδιο κατάθλιψης και ποτού, κατά το οποίο η ίδια έμεινε στο κρεβάτι της για πολλές μέρες. Παρότι η καλλιτεχνική του αξία παραμένει αντικείμενο διαμάχης, η χρηματική αξία του έργου έχει ανέβει κατακόρυφα από το 1998 όταν δημιουργήθηκε. Αρχικά πουλήθηκε στον επιχειρηματία και συλλέκτη Τσαρλς Σαάτσι για 150.000 λίρες και μετά βγήκε σε δημοπρασία όπου και έπιασε 2.5 εκατομμύρια λίρες, το 2014, από τους Christie's.

Banksy, «Η αγάπη είναι σε έναν κάδο»

(@Uli Deck, DPA via AP)

Λίγα λεπτά μετά την πώλησή του σε δημοπρασία το 2018, το έργο του Banksy «Κορίτσι με μπαλόνι» αυτοκαταστράφηκε στους Sotheby's του Λονδίνου. Όσοι ήταν μπροστά και το είδαν, αλλά και όλος ο κόσμος της Τέχνης αιφνιδιάστηκε βλέποντας ότι ο διάσημος και ανώνυμος καλλιτέχνης είχε τοποθετήσει έναν μηχανισμό καταστροφής εγγράφων στο κάτω μέρος της κορνίζας, ο οποίος ενεργοποιήθηκε λίγα λεπτά αφότου το έργο κατοχυρώθηκε.

Ο ίδιος ο Banksy αργότερα άλλαξε όνομα στο έργο του και το ονόμασε «Love is in the Bin». Και παρά τη μερική καταστροφή του, ο άνθρωπος που το αγόρασε αποφάσισε να δώσει το 1.04 εκατομμύρια λίρες, την ώρα που η τιμή του έργου αναμένεται να ανέβει κι άλλο.

Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ, «Πορτραίτο της Ίρις Κλερτ»

Η Ίρις Κλερτ ήταν ιδιοκτήτρια μιας γκαλερί στο Παρίσι, στην οποία εκτέθηκαν τα έργα πολλών επιδραστικών καλλιτεχνών από το 1955 ως το 1971. Το 1961, η Ίρις είχε την ιδέα να παραγγείλει ένα πορτραίτο του εαυτού της σε διάφορους καλλιτέχνες που είχαν εκθέσει στην γκαλερί της. Ο Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ, Αμερικανός ζωγράφος, σχεδιαστής, γλύπτης και περφόρμερ, τής έστειλε ένα τηλεγράφημα, το οποίο έλεγε: «Αυτό είναι ένα πορτραίτο της Ίρις Κλερτ, εάν το πω εγώ. Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ».

Το έργο αψήφησε όλoυς τους κανόνες των πορτραίτων και έμεινε ανοιχτό σε πάσης φύσεως ερμηνείες, όπως για παράδειγμα εάν το «εγώ», αναφέρεται στον ίδιο ή στο θεατή.

Μαουρίτσιο Κατελάν, «America»

(@AP Photo)

Η πλήρως λειτουργική τουαλέτα από χρυσό 18 καρατίων που εγκατέστησε ο Κατελάν στο μουσείο Γκούγκενχάιμ της Νέας Υόρκης το 2016, έγινε διάσημη το 2019, όταν και εκλάπη από ένα παλάτι στην αγγλική εξοχή, το Μπλένχαϊμ, όπου εκτίθετο δανεικό από το μουσείο.

Το έργο είναι φτιαγμένο από 100 κιλά χρυσού και αξίζει εκατομμύρια. Στην πρώτη του δημόσια εμφάνιση, 100.000 άνθρωποι έκαναν ουρά για να το θαυμάσουν και να το χρησιμοποιήσουν. Από τότε που εκλάπη έχουν γίνει τρεις συλλήψεις, αλλά δεν έχει βρεθεί.

Roelof Louw, «Soul City (Η πυραμίδα των πορτοκαλιών)»

(@Tate Gallery)

Το γλυπτό αυτό, από το Νοτιοαφρικανό καλλιτέχνη Roelof Louw, εξετέθη για πρώτη φορά το 1967 και είναι φτιαγμένο από φρέσκα πορτοκάλια, τα οποία ανανεώνονται κάθε φορά που το έργο εκτίθεται. Είναι στοιχισμένα σε σχήμα πυραμίδας και τοποθετημένα πάνω σε μια ξύλινη βάση.

Στο γλυπτό υπάρχουν περίπου 6.000 πορτοκάλια και οι θεατές καλούνται να πάρουν ένα, καθώς το έργο είναι διαδραστικό.

Πιο πρόσφατη έκθεσή του ήταν το 2016 στη γκαλερί Tate του Λονδίνου, όπου παρακολουθούταν στενά για την τυχόν εμφάνιση κάποιου σάπιου φρούτου.

Νατ Τέιτ, «Bridge No 114»

(@Sotheby's)

Ο πίνακας πουλήθηκε σε δημοπρασία στους Sotheby's το 2011 για 7,250 λίρες και είναι ένα από τα 18 έργα του Νατ Τέιτ που διασώζονται. Ο Τέιτ αυτοκτόνησε το 1960, ή έτσι λέει ο μύθος, επειδή στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ.

Το όνομα Νατ Τέιτ είναι συνδυασμός της National Gallery και της γκαλερί Tate και δόθηκε σε έναν πλασματικό χαρακτήρα, τον οποίο δημιούργησε ο Βρετανός λογοτέχνης Ουίλιαμ Μπόιντ το 1998, για το βιβλίο του «Nat Tate: An American Artist 1928-1960». Μια φανταστική βιογραφία, δηλαδή. Για να κάνει την όλη ιστορία πιο αληθοφανή, ο Μπόιντ δημιούργησε και κάποιους πίνακες και ένας από αυτούς πουλήθηκε σε δημοπρασία, ξεπερνώντας την αρχική εκτίμηση κατά 50%. Το εντυπωσιακό είναι ότι όταν έγινε η δημοπρασία, ήταν πλέον πασίγνωστο ότι ο Νατ Τέιτ ήταν φανταστικός χαρακτήρας και όχι ένας αληθινός καλλιτέχνης.