O Πόλεμος των Κόσμων επανέρχεται – Πόσο επίκαιρο είναι το εμβληματικό έργο του Γουελς;

Ο Πόλεμος των Κόσμων μετακομίζει στην Ευρώπη. Εκεί απ' όπου ξεκίνησε αρχικά δηλαδή, παρότι έως τώρα όλες οι κινηματογραφικές του μεταφορές έφερναν την πλοκή επί αμερικανικού εδάφους. Στη μια εκδοχή, τη σύγχρονη, ο Γκάμπριελ Μπερν και η Ελίζαμπεθ ΜακΓκάβερν είναι εκείνοι που θα παγιδευτούν στον υπόγειο του Λονδίνου την ώρα που οι Αρειανοί επιτίθενται στον πλανήτη. Η παραγωγή είναι του FOX και η σειρά θα έχει οκτώ επεισόδια.

Ο Γκάμπριελ Μπερν πρωταγωνιστεί στη σειρά του FOX και δίνει τη δική του εκδοχή για το μυθιστόρημα του Γουελς (@IMDB)

Η δεύτερη παραγωγή είναι του BBC και, σε αντίθεση με την ταινία του Στίβεν Σπίλμπεργκ (2005), παραμένει πιστή στο αρχικό μυθιστόρημα και τοποθετεί την πλοκή στη Εδουαρδιανή Αγγλία. Κάτι που θα έχει τεράστιο ενδιαφέρον, καθώς είναι απορίας άξιο το πώς θα είδαν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής μια εισβολή από το -ανεξερεύνητο ακόμα- διάστημα. Η σειρά θα έχει τρία επεισόδια, γυρίζεται στο Λίβερπουλ και ο σκηνοθέτης της, Κρεγκ Βιβέιρος, λέει: «Το μυθιστόρημα του Γουελς έχει μεταφερθεί αρετές φορές στην οθόνη, αλλά πάντα σε ένα σύγχρονο αμερικανικό περιβάλλον. Είναι η πρώτη εκδοχή που το μεταφέρει στο Λονδίνο, στην Εδουαρδιανή εποχή».

Ο Γκάμπριελ Μπερν, πάλι, δίνει τη δική του εκδοχή για ένα σενάριο που αν μη τι άλλο, έχει ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως και με άπειρους τρόπους: «Στη λογοτεχνία, τα δυστοπικά μυθιστορήματα και η επιστημονική φαντασία είναι ένα 'ασφαλές περιβάλλον' στο οποίο μπορούμε να έρθουμε αντιμέτωποι με το συλλογικό μας τρόμο», λέει. «Όμως, αυτό που καταλάβαινε επίσης ο Γουελς, είναι ότι η μεγαλύτερη απειλή δεν έρχεται από εκεί έξω, αλλά από μέσα μας. Και σε αυτή τη νέα διήγηση της ιστορίας, βλέπουμε μια προειδοποίηση: Ότι μόνο η ανθρωπιά μας θα μάς σώσει»...

Ο Μπερν πιθανώς έχει δίκιο. Τουλάχιστον ερμηνεύοντας το μυθιστόρημα του Γουελς, το οποίο πολύ πέρα από μια καταστροφολογία ειδικών εφέ και χολιγουντιανών προδιαγραφών -τα οποία έτσι κι αλλιώς δεν υπήρχαν τότε-, ήταν περισσότερο μια μελέτη πάνω στην ψυχολογία αυτού ακριβώς που ο ηθοποιός ονομάζει «συλλογικό τρόμο». Το μυθιστόρημα έχει ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους, ως σχόλιο πάνω στην εξελικτική θεωρία, τον Κοινωνικό Δαρβινισμό, το βρετανικό Ιμπεριαλισμό και γενικά τους φόβους και τις προκαταλήψεις της βικτωριανής εποχής, οι οποίοι όμως αποδείχθηκαν τελικά πολύ πιο διαχρονικοί απ' όσο θα πίστευε ή και θα ήθελε ο συγγραφέας.

Εξ ου και η επιρροή του ήταν τεράστια, τόσο στη λογοτεχνία όσο και σε άλλα μέσα, αποτελώντας πηγή έμπνευσης για ταινίες, ραδιοφωνικά δράματα, διάφορες προσαρμογές σε κόμικς, τηλεοπτικές σειρές και συνέχειες ή παράλληλες ιστορίες από άλλους συγγραφείς.

Ο συλλογικός μας φόβος: Η εισβολή του αγνώστου

Δεν χρειάζεται, φυσικά, να πάει κανείς τόσο πίσω όσο στην Αγγλία του 19ου αιώνα για να αντιληφθεί το φόβο που προκαλεί στους ανθρώπους -σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο- η απειλή της εισβολής, αλλά και του αγνώστου. Ο τρόπος που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος κόσμος το προσφυγικό ζήτημα είναι η μεγαλύτερη απόδειξη. Ίσως αν ο Ουελς είχε ζήσει στις μέρες μας, το μυθιστόρημά του να είχε εντελώς διαφορετική μορφή, καθώς όπως λέει ο Μπερν, πράγματι ο κίνδυνος προέρχεται από μέσα.

Ο κόσμος ήταν -και παραμένει- πάντα έτοιμος να πανικοβληθεί συλλογικά. Το ποιος είναι ο «εχθρός» είναι απλώς μια λεπτομέρεια. Κι αυτό το απέδειξε ένας άλλος Γουελς, ο Όρσον, αρκετά χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του «Πολέμου των Κόσμων».

Ο Όρσον Γουελς μπροστά στο ραδιοφωνικό μικρόφωνο, στη Νέα Υόρκη. (@AP Photo)

Η πιο επιτυχημένη «φάρσα» όλων των εποχών

Στις 30 Οκτωβρίου 1938, από το ραδιόφωνο του CBS και με αφορμή το Χαλοουίν, ο περίφημος Αμερικανός σκηνοθέτης και ηθοποιός αποφάσισε να κάνει στον κόσμο μια φάρσα, η οποία ήταν ίσως η πιο επιτυχημένη όλων των εποχών. Σκηνοθέτησε και αφηγήθηκε ο ίδιος μια δική του εκδοχή του -ήδη κλασικού- μυθιστορήματος, με έναν τρόπο που έμεινε αξέχαστος σε όσους παρακολούθησαν τη μετάδοση: Υπό τη μορφή δελτίων ειδήσεων, που δεν μετέφεραν ένα λογοτεχνικό απόσπασμα επιστημονικής φαντασίας, αλλά πραγματικά γεγονότα. Το ίδιο είχε κάνει και ο συγγραφέας, άλλωστε, δημοσιογράφος ο ίδιος, που είχε επιλέξει να βάλει έναν φανταστικό δημοσιογράφο και στο ρόλο του αφηγητή των γεγονότων

Όσοι άκουγαν πίστευαν ότι οι Αρειανοί εισέβαλαν στη Γη.

Η εκπομπή Mercury Theatre On The Air, στο πλαίσιο της οποίας έγινε η μετάδοση, δεν διέκοπτε για διαφημίσεις, ο Γουελς έκανε αριστοτεχνική δουλειά και το αποτέλεσμα ήταν η Αμερική να πιστέψει ότι όσα άκουγε συνέβαιναν στην πραγματικότητα. Ο ένας Γουελς, με τον απίστευτο ρεαλισμό του, κατάφερε να ανατρέψει τα όσα είχε πει χρόνια νωρίτερα ο άλλος Γουελς: Ο συγγραφέας ήθελε «τα φανταστικά του μυθιστορήματα να μην ερμηνεύονται ως πραγματικά, αλλά να διαβάζονται σαν ένα συναρπαστικό όνειρο». Ο σκηνοθέτης κατάφερε να μετατρέψει το όνειρο σε εφιάλτη.

Τα επίθετά τους είναι ίδια. Σχεδόν. Ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Όρσον, ήταν Welles, ενώ ο συγγραφέας Χ. Τζ. ήταν Wells. Επίσης ο πρώτος ήταν Αμερικάνος και ο δεύτερος ήταν Άγγλος. Οι δύο τους συναντήθηκαν δύο χρόνια μετά τν περίφημη ραδιοφωνική εκπομπή, στο Σαν Αντόνιο του Τέξας, στις 30 Νοεμβρίου 1940. Κουβέντιασαν προφανώς για τα όσα συνέβησν μετά την εκπομπή, αλλά τη στιγμή που τραβήχτηκε η φωτογραφία μιλούσν για τις εξελίξεις στην Ευρώπη. (@AP Photo)

Το παράδοξο στην όλη ιστορία, και αυτό που δείχνει στην πραγματικότητα πόσο έτοιμοι είμαστε να αποδεχτούμε το εφιαλτικό σενάριο ως πραγματικότητα, είναι ότι στην αρχή της εκπομπής είχε μεταδοθεί το εξής ξεκάθαρο μήνυμα: «Η ραδιοφωνική εταιρία Κολούμπια και οι συνεργαζόμενες μαζί της εταιρίες, σας παρουσιάζουν τον Όρσον Γουέλς και τους συντρόφους του στο έργο του Άγγλου συγγραφέα Γουέλς ‘Ο Πόλεμος των Κόσμων’». Όταν όμως άρχισε η μετάδοση, οι περισσότεροι ακροατές ξέχασαν ότι παρακολουθούσαν μυθοπλασία...

Και γι’ αυτό αρκούσε μια νοηματική παύση του Ουέλς ακολουθούμενη από την ανακοίνωση: «Επάνω στον πλανήτη Άρη παρατηρούνται αλλεπάλληλες μυστηριώδεις εκρήξεις». Άλλη μια νοηματική παύση και μετά καινούργια μετάδοση: «Ένας μετεωρόλιθος έπεσε προ ολίγου στη γη». Και μάλιστα, όπως ανακοινώθηκε, ο μετεωρόλιθος έπεσε στην Αμερική, κοντά στην πόλη Πρίνστον του Νιού Τζέρζεϊ, ενώ στο μυθιστόρημα του Γουέλς αναφέρεται πως ο μετεωρόλιθος είχε πέσει στην Αγγλία. Λογικό.

Αυτό που μας αφορά είναι -κυρίως, αν όχι μόνο- αυτό που συμβαίνει δίπλα μας...

Οι «ειδήσεις» ακολουθούσαν η μία την άλλη, με τον υπνωτικό ρυθμό ακριβείας που είχε εκπονήσει ο Γουελς: Δεν επρόκειτο για μετεωρόλιθο, αλλά για έναν κύλινδρο μέσα από τον οποίο βγήκαν πλάσματα από τον Άρη. Ήταν οπλισμένα με μία φοβερή θερμική ακτίνα που έκαιγε ό,τι βρισκόταν μπροστά της. Πολλοί άνθρωποι σκοτώθηκαν από αυτήν και οι Αρειανοί προέλαυναν προς τη Νέα Υόρκη.

Πανικός...

Οι κάτοικοι του Νιου Τζέρσεϊ και της Νέας Υόρκης πίστεψαν ότι ήτανε ο πρώτος στόχος των Αρειανών και τρομοκρατήθηκαν. Γέροι, νέοι και παιδιά ετοιμάστηκαν να φύγουν παίρνοντας μαζί τους ό,τι πολύτιμο είχαν. Τα τηλέφωνα της αστυνομίας, των εφημερίδων και της ραδιοφωνικής εταιρίας δεν πρόφταιναν να απαντούν στις αγωνιώδεις ερωτήσεις του κοινού. Οι περισσότεροι ρωτούσαν πού έπρεπε να καταφύγουν για περισσότερη ασφάλεια.

Η φαντασία, όπως συμβαίνει πολύ συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, ήρθε να συμπληρώσει τον πανικό. Κάποιος βεβαίωσε ότι η αστυνομία είχε βγάλει διαταγή να εκκενωθεί αμέσως η Νέα Υόρκη. Άλλος ανέφερε πως είδε εχθρικά αεροπλάνα να πετάνε πάνω από τον ποταμό Χάντσον. Και άλλος είπε πως είχε δει με τα μάτια του τους καπνούς της μάχης ανάμεσα στους Αρειανούς και στον αμερικανικό στρατό. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αυτόπτες μάρτυρες σε μεγάλες καταστροφές, σπανίως είναι αξιόπιστοι...

Ο πανικός πήρε πρωτόγνωρες διαστάσεις: Μια γυναίκα από το Οχάιο τηλεφώνησε σε μια εφημερίδα και ρώτησε ποια ώρα ακριβώς θα ερχόταν το τέλος του κόσμου. Μια άλλη, στην Πενσυλβάνια βρέθηκε από το σύζυγό της τη στιγμή που ετοιμαζόταν να πιει δηλητήριο, λέγοντας «Καλύτερα να πεθάνω έτσι»...

Ο Όρσον Γουελς μιλάει στους δημοσιογράφους, στις 31 Οκτωβρίου 1938, μετά τον πανικό που προκάλεσε η ραδιοφωνική του εκπομπή. Ο ίδιος δεν είχε ιδέα για το τι συνέβαινε έξω από το στούντιο και δεν πίστευε ποτέ ότι ο κόσμος θα θεωρήσει ότι όλα όσα εδιηγείτο συνέβαιναν στην πραγματικότητα. Ή, τουλάχιστον, έτσι είπε... (@AP Photo)

Η χειραγώγηση από τα ΜΜΕ

Ο ίδιος ο Γουελς δεν αντιλήφθηκε τον πανικό που προκάλεσε παρά μόνο όταν η αστυνομία κατέλαβε το στούντιο, διακόπτοντας την εκπομπή. Η επόμενη μέρα ήταν ακόμα χειρότερη και έφερε στο προσκήνιο ένα ακόμα μείζον θέμα. Όσο οι Αμερικάνοι προσπαθούσαν να συνέλθουν από τον τρόμο που τους προκάλεσε η εκπομπή, όλη η υφήλιος γελούσε μαζί τους. Το γεγονός κατέδειξε τη δύναμη των ΜΜΕ στη χειραγώγηση των μαζών, κάτι που θα αποδεικνυόταν και τα επόμενα χρόνια, με την προπαγάνδα που ασκήθηκε από αυτά. Το γεγονός ότι την ίδια ακριβώς εποχή ο Χίτλερ -μέσω του Γκέμπελς- έκανε αυτή τη δουλειά με επιστημονική ακρίβεια στην άλλη άκρη του Ατλαντικού δεν πρέπει να περνάει απαρατήρητο. Ο Όρσον Γουελς μάλλον δεν είχε την πρόθεση να κάνει ένα κοινωνιολογικό πείραμα, ούτε μια μελέτη πάνω στη δύναμη των ΜΜΕ, αλλά τελικά έκανε αυτό ακριβώς...

Υπολογίστηκε ότι περίπου 6.000.000 άτομα άκουσαν τη ραδιοφωνική μετάδοση του CBS, εκ των οποίων 1.700.000 άτομα πίστεψαν ότι ήταν αλήθεια και 1.200.000 άτομα φοβήθηκαν πραγματικά. Εκείνη την περίοδο πολλές εφημερίδες εξέφρασαν την ανησυχία ότι το ραδιόφωνο, που τότε ήταν ένα νέο μέσο ενημέρωσης, θα καθιστούσε τον Τύπο παρωχημένο. Ένας φόβος που υπάρχει διαχρονικά με κάθε «νέο» μέσο και δεν είναι και πολύ έωλος.

Η γοητεία του Άρη και ο Κοινωνικός Δαρβινισμός

Τα δύο θέματα του συγκεκριμένου υπότιτλου είναι φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους, όμως στην πραγματικότητα αποτελούν δύο από τις συλλογικές εμμονές του σύγχρονου ανθρώπου -σύγχρονο εκλαμβάνουμε όχι μόνο τον εαυτό μας, αλλά και τον άνθρωπο της εποχής του Γουελς, ας τον πούμε, λοιπόν, άνθρωπο της βιομηχανικής και μετα-βιομηχανικής εποχής.

Η αναζήτηση ζωής στο Άρη συνεχίζεται μέχρι σήμερα, με μάλλον διαφορετικό τρόπο, όμως είναι μια παλιά πανανθρώπινη εμμονή. Παλιότερη από την εποχή του Γουελς. Πολύ παλιότερη. Ο πρώτος που παρατήρησε επισταμένως τον Άρη ήταν ο Γαλιλαίος, το 1610. Τόσο παλιότερα. Επί Γουελς, πλέον οι αστρονόμοι είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Άρης είχε κατοικηθεί στο παρελθόν από πολύ εξελιγμένα όντα, τα οποία όταν τον είδαν να ξεραίνεται (γιατί, άραγε;), έφυγαν και εποίκισαν άλλον πλανήτη. Από κει μας επιτέθηκαν. Κάνοντας έτσι ήδη μια πρώτη σύνδεση της πορείας του ανθρώπου -ο οποίος ερημοποιεί το δικό του πλανήτη αναζητώντας άλλο σπίτι- με εκείνη των Αρειανών, ο Γουελς θέτει και ένα οικολογικό ζήτημα, πολύ πριν η οικολογία γίνει θέμα. Οι παραλληλισμοί, όμως δεν σταματούν εδώ.

Σπάνιες εκδόσεις του βιβλίου του Γουελς, μια ολλανδική του 1899 και μια βέλγικη του 1906, σε έκθεση στην Εθνική βιβλιοθήκη του Λονδίνου. (@AP Photo/Sang Tan)

Ο Γουελς ήταν οπαδός του Δαρβινισμού, είχε σπουδάσει «επιστήμες», στα μέσα της δεκαετίας του 1880, με δάσκαλο τον Τόμας Χάξλεϊ, εκ των γνωστότερων υποστηρικτών του Δαρβίνου και της θεωρίας του για την εξέλιξη των ειδών. Ο Γουελς, όμως, έδωσε μια διαφορετική ερμηνεία για τη φυσική επιλογή.

Στην αρχή του «Πολέμου» οι Αρειανοί παρακολουθούν τους ανθρώπους σαν να παρακολουθούν μικρόβια μέσα από ένα μικροσκόπιο. Είναι πολύ ανώτεροι από μας, έχουν τρομερά εξελιγμένο εγκέφαλο και μπορούν, κατά συνέπεια, να κατασκευάζουν πολύ καλύτερα όπλα. Και να μας καταστρέψουν. Ο ισχυρότερος καταστρέφει τον λιγότερο ισχυρό, ο πιο εξελιγμένος υποτάσσει τον λιγότερο εξελιγμένο.

Ή μήπως όχι;

Την εποχή του Γουελς ο Κοινωνικός Δαρβινισμός ήταν μια πλήρως αποδεκτή θεωρία, η οποία μετέφερε τη θεωρία του Δαρβίνου για τη φυσική επιλογή και στις εθνικές ομάδες και τις κοινωνικές τάξεις: Η επιτυχία των διάφορων εθνικών ομάδων στο διεθνές τερέν και των κοινωνικών τάξεων σε μία κοινωνία ήταν το αποτέλεσμα εξελικτικών δυνάμεων, καθοριζόταν από τη βιολογία και όχι από την προσπάθεια των ατόμων, και οι απόγονοι των κυρίαρχων ομάδων προορίζονται να πετύχουν διότι είναι πιο εξελιγμένοι. Η θεωρία αυτή αξιοποιήθηκε από τους Ναζί για να αιτιολογήσουν τη φαντασιωσική τους ανωτερότητα και σε πιο σύγχρονες εποχές για να δικαιολογηθεί η καταπίεση εθνικών και κοινωνικών ομάδων από άλλες.

Ο Γουελς, όμως, ήταν σε θέση να αποκόψει τις βιολογικές από τις κοινωνικές θεωρίες του Δαρβίνου. Γι’ αυτό και στο έργο του αμφισβήτησε αριστοτεχνικά τη δυνατότητα της επιστήμης να αποτελέσει ερμηνευτικό εργαλείο για τις πολιτικές και κοινωνικές κατάστάσεις και εξελίξεις.

Στο τέλος του έργου τα μικρόβια της Γης καταστρέφουν τους ανώτερους Αρειανούς, οι οποίοι στην εξελικτική τους πορεία υπερεκτίμησαν τη νοημοσύνη τους σε βάρος των άλλων τους λειτουργιών και κυρίως της ικανότητάς τους να αισθάνονται. Δεν επιβιώνει τελικά ο ισχυρότερος, αλλά ο καταλληλότερος και ο πιο προσαρμοστικός, και κάπως έτσι το μυθιστόρημα γίνεται από τη μια ένας ύμνος στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου και από την άλλη μια προειδοποίηση να μην υπερεκτιμήσει τη διανοητική του υπεροχή.

Στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, ο Γουελς θα ήταν πολύ χαρούμενος με τα όσα έγραψε 150 χρόνια νωρίτερα…

PHOTO 1 / 11

Photo 1/11

Photo 2/11

Photo 3/11

Photo 4/11

Photo 5/11

Photo 6/11

Photo 7/11

Photo 8/11

Photo 9/11

Photo 10/11

Photo 11/11