Γιατί φοβόμαστε τους κλόουν; Η εξήγηση πίσω από το διασκεδαστή που έγινε προσωποποίηση του κακού

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Ο κλόουν είναι -υποτίθεται- ο αγαπημένος διασκεδαστής των παιδιών, απαραίτητος καλεσμένος σε κάθε παιδικό πάρτι. Κι όμως, όπως φαίνεται αυτό είναι μια απόλυτη παρανόηση. Όπως συμβαίνει συχνά, οι μεγάλοι νομίζουμε ότι ξέρουμε τι αγαπούν τα παιδιά...

Η αλήθεια είναι ότι τα παιδιά δεν αγαπούν καθόλου τους κλόουν. Δεν είναι αυθαίρετη διαπίστωση αυτή, έχει αποδειχθεί. Το 2008, μια έρευνα που διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ στην Αγγλία, έδειξε ότι οι κλόουν όχι απλώς δεν άρεσαν στα παιδιά, αλλά τα περισσότερα από τα 250 που ρωτήθηκαν σχετικά, απάντησαν ότι τον βρίσκουν απόλυτα τρομακτικό σαν εικόνα. Η ψυχολόγος που διενέργησε την έρευνα είπε ότι για τα παιδιά (4-16 ετών) η εικόνα του κλόουν είναι κάτι «εντελώς ξένο, που έρχεται από μια ξένη προς αυτά εποχή, μια φιγούρα με την οποία δεν μπορούν να ταυτιστούν». Το να βρίσκεις κάτι «ξένο» και να μην μπορείς να ταυτιστείς ή να διασκεδάσεις με αυτό, απέχει βέβαια πολύ από το να το βρίσκεις απόλυτα τρομακτικό. Ή, ίσως τελικά και να μην απέχει...

Η φιγούρα του κλόουν, με τη μια ή την άλλη μορφή της, υπάρχει εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ιστορικά οι κλόουν και οι γελωτοποιοί ήταν πάντα αυτοί που αναλάμβαναν να σατιρίσουν -πέρα από τα συνήθως στενά όρια της καθ' εκάστην λογοκρισίας- αλλά και να διασκεδάσουν τους ισχυρούς. Ήταν μια βαλβίδα εκτόνωσης της δυσφορίας που αναπόφευκτα υπήρχε προς το πρόσωπο αιμοσταγών βασιλιάδων, ημίτρελων ηγεμόνων και παρανοϊκών φυλάρχων. Η ελευθερια έκφρασης που απολάμβαναν ήταν μοναδική και το τίμημα ήταν απλό: όσο συνέχιζαν να διασκεδάζουν το πρόσωπο που σατίριζαν και την αυλή του, το κεφάλι τους έμενε στη θέση του.

Οι πρώτες αναφορές για το ανάλογο των γελωτοποιών έρχονται από την αρχαία Αίγυπτο. Η αγγλική λέξη «κλόουν» (clown) μπαίνει στο κάδρο γύρω στο 1500, και τη χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο Σέξπιρ, για να περιγράψει διάφορους γελοίους χαρακτήρες στα έργα του. Ο κλόουν των τσίρκων, με το βαμμένο πρόσωπο, την περούκα και τα τεράστια αστεία ρούχα, γεννήθηκε το 19ο αιώνα και άλλαξε ελάχιστα έκτοτε.

Η ταύτιση του κλόουν με το κακό επίσης δεν είναι πολύ καινούργια. Αλλά παγιώθηκε, κυρίως στις ΗΠΑ, στη δεκαετία του '70, όταν συνελήφθη ο κατά συρροή δολοφόνος Τζον Γουέιν Γκέισι. Ο Γκέισι ήταν κλόουν στο επάγγελμα και πήγαινε σε παιδιά πάρτι. Όταν αποκαλύφθηκε ότι είχε σκοτώσει τουλάχιστον 33 ανθρώπους και τους είχε θάψει στο κελάρι του σπιτιού του στο Σικάγο, η σύνδεση έγινε αμέσως. Ο «αιμοσταγής κλόουν» πέρασε στο συλλογικό υποσυνείδητο των Αμερικανών.

O Τζον Γουέιν Γκέισι, ο «αιμοσταγής κλόουν», που σκότωσε τουλάχιστον 33 ανθρώπους τη δεκαετία του '70, εκτελέστηκε τελικά το 1994. @AP Photo

Και μετά ήρθαν τα γεγονότα του 2016, όταν για αρκετούς μήνες τρομακτικοί κλόουν έκαναν την εμφάνισή τους σε διάφορα μέρη της Αμερικής, σε τουλάχιστον 10 διαφορετικές πολιτείες, παραμονεύοντας σε σκοτεινά σημεία και προσπαθώντας -σύμφωνα με τις αναφορές- να παρασύρουν γυναίκες και παιδιά στα σκοτεινά δάση. Δεν αποσαφηνίστηκε ποτέ εάν ήταν μια σειρά από πλάκες ή υπήρχε όντως πρόθεση για απαγωγές και εγκληματικές ενέργειες. Σε κάθε περίπτωση, οι δράστες φαίνεται ότι λειτούργησαν πάνω στη βάση του φόβου που προκαλούσε η φιγούρα του κλόουν στα παιδιά και σε πολλούς ενήλικες.

Το 1986, ο Στίβεν Κινγκ έγραψε το ΙΤ, πάνω στο οποίο βασίστηκε η πρόσφατη ταινία. Σε αυτό, το οποίο από πολλούς θεωρείται ως το κορυφαίο βιβλίο του, ένας κλόουν ενσαρκώνει το απόλυτο κακό. Σε μια λίγο πιο μεταφυσική βάση απ' αυτή στην οποία βασίστηκε ο Τζόκερ, του Μπάτμαν, ο οποίος Τζόκερ έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή του το 1940.

Για τον Κινγκ, ο κλόουν είναι το πλάσμα που ενσαρκώνει όλα τα τρομακτικά πλάσματα μαζί... @ΑΡ Photo/Elise Amendola

Ο ίδιος ο Κινγκ έχει πει ότι ο στόχος του με το ΙΤ ήταν να συνδυάσει όλα τα τρομακτικά τέρατα μαζί. «Αλλά, μετά σκέφτηκα ότι πρέπει να υπάρχει ένα τρομακτικό, σιχαμένο, φριχτό πλάσμα το οποίος δεν θέλεις να το δεις ποτέ μπροστά σου, ένα πλάσμα που σε κάνει να θέλεις να ουρλιάξεις από τρόμο μόνο που το βλέπεις», έχει πει ο συγγραφέας. «Σκέφτηκα λοιπόν: Τι είναι αυτό που τρομάζει τα παιδιά περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στον κόσμο; Και η απάντηση ήταν 'οι κλόουν'».

Ναι, αλλά γιατί;

Η ψυχολογία έχει αποπειραθεί να εξηγήσει το λόγο για τον οποίο ο κλόουν προκαλεί τρόμο.

Μια έρευνα του 2016, των ψυχολόγων Φράνσις ΜακΆντριου και Σάρα Κοένκε, εξέτασε το θέμα του τρομακτικού γενικότερα και τα αποτελέσματα ήταν πολύ κατατοπιστικά. Οι 1.341 εθελοντές που έλαβαν μέρος, αξιολόγησαν -στο πρώτο μέρος της έρευνας- τις πιθανές συμπεριφορές που τους κάνουν να βρίσκουν ένα άτομο «φοβιστικό». Όπως ας πούμε, τον ασυνήθιστο τρόπο να κοιτάει, ή φυσικά χαρακτηριστικά, όπως τα εμφανή τατουάζ. Στο δεύτερο μέρος αξιολόγησαν τις πιθανότητες να είναι ένα άτομο φοβιστικό ανάλογα με το επάγγελμά του και στο τρίτο μέρος απλώς τους ζητήθηκε να αναφέρουν δύο χόμπι που βρίσκουν φοβιστικά.

Σε γενικές γραμμές η έρευνα κατέδειξε ότι οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται πιο πολύ ως φοβιστικούς τους άντρες από ότι τις γυναίκες, ότι οι απρόβλεπτες συμπεριφορές μάς τρομάζουν και ότι η γλώσσα του σώματος είναι καθοριστική στο αν εκλαμβάνουμε ένα άτομο ως φοβιστικό ή όχι.

Πέρα απ' όλα αυτά, όμως, το σημαντικό είναι άλλο: Ανάμεσα στα επαγγέλματα από τα οποία έπρεπε να διαλέξει το κοινό, αυτό που είπαν όλοι ότι ήταν το πιο τρομακτικό είναι του κλόουν. Οι συγγραφείς της έρευνας κάνουν μια υπόθεση: Ότι οι άνθρωποι φοβούνται περισσότερο όταν η απειλή δεν είναι πολύ συγκεκριμένη και δεν αντιλαμβανόμαστε άμεσα από τι προέρχεται. Τι σημαίνει αυτό; Ότι, για παράδειγμα, θα ήταν αγενές να σηκωθείς και να φύγεις στη μέση μιας συζήτησης με ένα άτομο το οποίο σε τρομάζει χωρίς όμως να έχεις τεκμηριωμένο λόγο γι αυτό το φόβο. Είναι απλώς η διαίσθησή σου. Από την άλλη, θα ήταν επικίνδυνο να αγνοήσεις αυτά τα «σήματα» που σου δίνει η διαίσθησή σου και να εμπλακείς, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, με ένα άτομο που ίσως είναι επικίνδυνο. Αυτή η αμφιβολία σε «παγώνει», σε ακινητοποιεί και σε κάνει να νοιώθεις πολύ δυσάρεστα, να ανατριχιάζεις, να απειλείσαι πολύ περισσότερο απ' όσο αν βρεθείς αντιμέτωπος με έναν προφανή κίνδυνο, τον οποίο το μυαλό σου αμέσως αρχίζει να επεξεργάζεται πώς να αντιμετωπίσεις. Είναι ο φόβος για το απρόβλεπτο.

Και οι κλόουν είναι η προσωποποίηση αυτού ακριβώς του απρόβλεπτου.

Coulrophobia: Η φοβία για τους κλόουν έχει όνομα

Ο Ραμί Ναντέρ είναι ένας Καναδός ψυχολόγος που μελετά την κουλροφοβία. Τι είναι η κουλροφοβία; Ναι, σωστά μαντέψατε, είναι ο επιστημονικός όρος που περιγράφει την παράλογη φοβία για τους κλόουν. Ο Ναντέρ πιστεύει ότι ο φόβος για τους κλόουν προκύπτει από το γεγονός ότι φοράνε μακιγιάζ και κρύβουν τα πραγματικά τους χαρακτηριστικά και συναισθήματα. Επανερχόμαστε, συνεπώς στα συμπεράσματα της προηγουμενης έρευνας, που μιλούν για το φόβο προς το αμφίβολο, το απρόβλεπτο, το μη σαφές. Οι κλόουν δείχνουν χαρούμενοι. Αλλά είναι στ' αλήθεια; Και είναι «σκανδαλιάρηδες», γεγονός που σε αναγκάζει να έχεις συνέχεια το νου σου. Θα σου πετάξει μια τούρτα στο πρόσωπο, ή θα κάνει κάποια άλλη αταξία; Και, πόσο αθώα θα είναι αυτή η αταξία;

Πλέον, οι μελετητές της συγκεκριμένης φοβίας, έχουν καταλήξει ότι έχει τις ρίζες της στην παιδική μας ηλικία και οφείλεται στο γεγονός ότι τα παιδιά -κυρίως κάτω των 4 ετών- αισθάνονται φόβο για οτιδήποτε δεν τους είναι πολύ γνώριμο. Έτσι, το μασκαρεμένο πρόσωπο του κλόουν και οι ασαφείς προθέσεις του, αναπαριστούν γι αυτά το άγωστο, την πιθανή απειλή. Μια απειλή που, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα πράγματα, μάς ακολουθεί και στην ενήλικη ζωή μας.

Δεν είναι ο κλόουν το τρομακτικό, λοιπόν, στην όλη ιστορία. Είναι μια φοβία πολύ βαθύτερη, πολύ πιο θεμελιώδης στην ανθρώπινη ύπαρξη.

Είναι ο φόβος για κάθε τι δεν που μας είναι απόλυτα ξεκάθαρο.

Αν το δούμε πιο απλά, είναι κάτι που ξέρουμε ήδη ότι μας συμβαίνει: Αυτό που φοβόμαστε, πιο πολύ σαν είδος, δεν είναι τίποτε άλλο από το άγνωστο.