19o ΦΝΘ: Όσα μας έμαθε ο Τζον Μπέρζτερ για το πολιτικό βλέμμα

Όχι από τους προβολείς, τους φωτογράφους ή τις κάμερες αλλά από τα έργα του και τα εξώφυλλα των βιβλίων του που βρίσκονται εδώ, στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης για να δώσουν λίγη ακόμη σοφία ακόμη.

Στην αίθουσα η κόρη του μίλησε για τον πατέρα της που αγαπούσε τους ανθρώπους, ο βιογράφος του Τομ Όβερτον (συγγραφέας, επιμελητής και ερευνητής της Βρετανικής Βιβλιοθήκης) για την επιμονή του και ο Αντώνης Κωτίδης (καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης, τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΑΠΘ) για τη σημασία του έργου του σε κάθε επίπεδο.

Τα λόγια τους συνόδευαν τα τριάντα σχέδια και ζωγραφιές της αίθουσας που κοινοποιούν τον θαυμαστό κόσμο της ιστορίας της τέχνης στο ευρύ κοινό -έργα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά δύο μήνες μετά το θάνατό του παραχωρημένα ειδικά από τον γιό του Ιβ και από ιδιωτικές συλλογές και θα είναι εδώ στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης έως τις 13 Απριλίου 2017.

Ζητήσαμε από τους δύο εμπνευστές του αφιερώματος στον μεγάλο θεωρητικό της τέχνης, τον Ορέστη Ανδρεαδάκη, Διευθυντή του ΦΚΘ και τη Συραγώ Τσιάρα, Διευθύντρια στο ΚΣΤΘ να μοιραστούν μαζί μας την ουσία πίσω από το βλέμμα του.

Αυτά είναι όσα έχουν να πουν και να καταθέσουν.

Ορέστης Ανδρεαδάκης: "Ο Τζον Μπέρτζερ σου αποκαλύπτει το μη ορατό"

"Πολύ πριν γίνει κριτικός και θεωρητικός τέχνης, συγγραφέας, σεναριογράφος, και ποιητής, ο Τζον Μπέρτζερ ήταν ζωγράφος. Ζωγράφιζε από παιδί και δεν σταμάτησε να ζωγραφίζει μέχρι και τις τελευταίες μέρες της ζωής του.

Ζωγράφιζε κυρίως σχέδια με κάρβουνο και μελάνι, ακουαρέλες και σπανιότερα τέμπερες. Ζωγράφιζε με τον ίδιο τρόπο που έγραφε: αφηγούμενος ιστορίες, αποκρυπτογραφώντας το απρόσιτο, εμφανίζοντας πάνω στο χαρτί μαγικές εικόνες οι οποίες ήταν μπροστά σου και αυτός απλώς σου τις έδειχνε και σε έκανε μέρος τους.

Αυτό ήταν πάντοτε η μεγάλη δύναμη του Μπέρτζερ: να σου αποκαλύπτει το μη ορατό.

Δεν έδωσε ποτέ μεγάλη σημασία στις σπουδές: ένα χρόνο, κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στο Central School of Art του Λονδίνου και δύο χρόνια, αμέσως μετά, στο Chelsea School of Art.

Στην πραγματικότητα, ο Μπέρτζερ έμαθε να ζωγραφίζει σχεδόν μόνος του, παρατηρώντας τον κόσμο σε πόλεις φτωχές όπως το Λιβόρνο της Ιταλίας, το οποίο «έφερε τα σημάδια του πολέμου» και στο οποίο, μέσω της ζωγραφικής, ο Μπέρτζερ «άρχισε να μαθαίνει κάτι για την ιδιοφυΐα των ανθρώπων που τα έχουν χάσει όλα» και να ανακαλύπτει ότι «αυτοί με τους οποίους δεν ήθελε να έχει καμία σχέση στον κόσμο είναι αυτοί που ασκούν εξουσία».

Μέσω της ζωγραφικής σχηματοποίησε αμέσως την πολιτική του ταυτότητα. Οι πινελιές του ήταν πρωτίστως πολιτικές πράξεις, οι οποίες όμως συγκρούστηκαν εξαρχής με κάθε είδους «καθεστωτικό –ή ακόμη και σοσιαλιστικό– ρεαλισμό» και αναμετρήθηκαν με την πρωτοπορία του αέναα απρόβλεπτου και του βασανιστικά επαναστατικού.

Η συνενοχή του με τον Ρενάτο Γκουτούζο και τον Καραβάτζιο, τον Ντύρερ, τον Ζερικό, τον Γκόγια, και βέβαια τον Τιτσιάνο και τον Μαντένια, ήταν μια συνενοχή πολιτική, η οποία ξεκινούσε από τις γραμμές, τα χρώματα και το κιαροσκούρο και έφτανε πάντα σε εκρηκτικές συγκρούσεις ιδεών. Ο Μπέρτζερ συνομιλούσε συνεχώς με αυτούς τους ζωγράφους, όχι μόνο μελετώντας τους και αναλύοντάς τους ως κριτικός, αλλά και σχολιάζοντας το έργο τους με το κάρβουνο ή το πινέλο και εντέλει συν-ζωγραφίζοντας μαζί τους.

Πριν αρχίσει να γράφει κάτι, τις περισσότερες φορές το σχεδίαζε –τα χέρια του είχαν ποτίσει από τα μελάνια και τα χρώματα– και το βλέμμα του είχε αυτή την επιθυμία του εραστή που περιμένει, όχι μόνο να θαυμάσει εξ αποστάσεως, αλλά και να αγκαλιάσει, να πιάσει, να γίνει ένα με το αντικείμενο του ποθου του.

Τα σχέδια που έχει αφήσει πίσω του είναι αμέτρητα – αρκετές εκατοντάδες ή ίσως και χιλιάδες. Οι περισσότερες επιστολές του επίσης συνοδεύονταν από σχέδια –χιουμοριστικά, συγκινητικά, προκλητικά–, ενώ πολύ συχνά τα δώρα του ήταν ζωγραφιές. Ζωγράφιζε τους φίλους, τα παιδιά και τα εγγόνια του, τις γυναίκες που αγάπησε, τις αγελάδες του φίλου του του Λουί στο χωριό του στις Άλπεις, τα φρούτα και τα λουλούδια που έβαζε στο τραπέζι του. Ζωγράφιζε τις ιδέες και τα πάθη του, τα ορατά και τα αόρατα, τις ιστορίες που λάτρευε να ακούει και στη συνέχεια τρελαινόταν να αφηγείται στους άλλους.

Και στις ζωγραφιές και τα σχέδιά του, ο Μπέρτζερ ήταν ένας αφηγητής (storyteller) ακριβώς επειδή ήξερε –και του άρεσε– να ακούει και ο ίδιος".

Συραγώ Τσιάρα: "Ο Μπέρτζερ μας έμαθε ότι ο τρόπος που βλέπουμε καθορίζεται πολιτικά και ιστορικά"

Ένας κορυφαίος θεωρητικός του βλέμματος και της εικόνας, ο Τζον Μπέρτζερ μάς άφησε στις 2 Ιανουαρίου 2017, σε ηλικία ενενήντα ετών.

Η συνολική του παρακαταθήκη ως λογοτέχνη, συγγραφέα, σεναριογράφου, ζωγράφου, ποιητή και τεχνοκριτικού τον κατατάσσουν ανεπιφύλακτα ως μια από τις πλέον επιδραστικές προσωπικότητες του 20ού αιώνα στην ιστορία και τη θεωρία της τέχνης, κυρίως διότι άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε, αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε την εικόνα στην εποχή της τεχνολογικής αναπαραγωγής, συνεχίζοντας και ανανεώνοντας την παράδοση του Βάλτερ Μπένγιαμιν.

Συνδύαζε μοναδικά το ασκημένο βλέμμα του καλλιτέχνη, το διεισδυτικό πνεύμα του φιλόσοφου, την αφηγηματικότητα και την αμεσότητα ενός αυτοδίδακτου περφόρμερ –χαρίσματα που σπάνια συνυπάρχουν– για να μετατρέψουν τελικά την διαδικασία της ανάγνωσης και ερμηνείας ενός έργου τέχνης σε επαναστατική και αποκαλυπτική αναθεώρηση εν γένει της οπτικής αντίληψης και της κατανάλωσης των εικόνων σε συνθήκες καπιταλιστικής παραγωγής.

Η σκέψη του Τζον Μπέρτζερ επηρέασε καθοριστικά γενιές ολόκληρες νεότερων ιστορικών τέχνης και φυσικά καλλιτεχνών, μετά την προβολή της εμβληματικής τηλεοπτικής σειράς Ways of Seeing στο BBC το 1972 και την έκδοση της αντίστοιχης μελέτης (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο με τίτλο Η εικόνα και το βλέμμα).

Το Ways of Seeing όμως, δημιούργησε και μια νέα σχολή στο τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ: όλες οι κινηματογραφικές μελέτες και τα ντοκιμαντέρ για την ιστορία και την αισθητική των τεχνών έχουν επηρεαστεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο από την καταπληκτική αυτή εκπομπή.

Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1967, ο Μπέρτζερ είχε τοποθετήσει μια ακόμη βόμβα στα θεμέλια της καθωσπρέπει τεχνοκριτικής. Στο δοκίμιο που έγραψε για τον Τσε Γκεβάρα – λίγες μέρες μετά τη δημοσίευση των γνωστών φωτογραφιών με το πτώμα του νεκρού επαναστάτη πάνω σε μια σκάφη και τους στρατιωτικούς και τους πράκτορες της CIA να το περιστοιχίζουν– ανακαλεί στη μνήμη των αναγνωστών δύο διάσημους πίνακες,το «Μάθημα ανατομίας του δόκτορα Τουλπ» που ζωγράφισε ο Ρέμπραντ το 1632 και τον «Νεκρό Χριστό» του Μαντένια από το 1506 περίπου, για να εξομολογηθεί.

"Τα συναισθήματα που μου προκάλεσε εκείνη η φωτογραφία στη πρώτη σελίδα της απογευματινής εφημερίδας ήταν πολύ κοντά σε ό,τι με τη βοήθεια της ιστορικής φαντασίας είχα παλαιότερα θεωρήσει ως πιθανή αντίδραση ενός πιστού της εποχής, που αντίκριζε τον πίνακα του Μαντένια. [...] O Γκεβάρα δεν ήταν ο Χριστός. Αν δω τον Μαντένια ξανά στο Μιλάνο, θα δω σ’ αυτόν το σώμα του Γκεβάρα. Αυτό όμως συμβαίνει μονάχα επειδή, σε ορισμένες σπάνιες περιπτώσεις, η τραγωδία του θανάτου ενός ανθρώπου ολοκληρώνει το νόημα όλης του της ζωής, λειτουργώντας ταυτόχρονα ως παράδειγμα" είπε.

Το 2002, η πρώτη έκθεση που φιλοξένησε το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης ήταν «Ο θάνατος του Τσε Γκεβάρα», μια ερευνητική κατάθεση ψυχής του καθηγητή Νίκου Χατζηνικολάου για τη διαιώνιση του μύθου του Τσε Γκεβάρα μέσω της τέχνης με αφετηρία τις φωτογραφίες του Φρέντι Αλμπόρτα και το κείμενο του Μπέρτζερ.

Σήμερα, 15 χρόνια από εκείνη την έκθεση και μόλις λίγες εβδομάδες μετά το θάνατό του, αποφασίσαμε να τον ξανατιμήσουμε, με την προβολή δυο εξαιρετικών φετινών ντοκιμαντέρ και τη διοργάνωση μιας έκθεσης με 30 δικά του σχέδια –τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά– και ταυτόχρονες προβολές.

Ο Τζον Μπέρτζερ μάς έμαθε ότι ο τρόπος που βλέπουμε καθορίζεται πολιτικά και ιστορικά, είναι προϊόν της εποχής στην οποία ζούμε και της θέσης από την οποία αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, αλλά δεν είναι ποτέ μια μοναχική διαδικασία.

Βλέπουμε μαζί με τους άλλους, για τους άλλους, ενάντια στους άλλους. Το βλέμμα μας δεν θα είναι ποτέ ξανά ίδιο μετά την δική του αποκαλυπτική ματια".

Στα πλαίσια του 19ου ΦΝΘ προβλήθηκαν δύο ντοκιμαντέρ για τον Μπέρτζερ. Οι εποχές στο Κενσί: Τέσσερα πορτρέτα του Τζον Μπέρτζερ, σε σκηνοθεσία των Τίλντα Σουίντον, Κρίστοφερ Ροθ, Κόλιν Μακ Κέιμπ και Μπάρτεκ Ντζιάντοζ (μια τετραλογία με ξεναγό στη ζωή του τη φίλη του Τίλντα Σουίντον και το Τζον Μπέρτζερ ή η τέχνη του βλέμματος της Κορντίλια Ντβόρζακ.

Η έκθεση συνεχίζεται στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης έως τις 13 Απριλίου 2017.

Διαβάστε περισσότερα

19ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης: Τα πρόσωπα της ημέρας

19o ΦΝΘ: Πώς να κάνεις ένα ντοκιμαντέρ σε πέντε βήματα

19o ΦΝΘ: Παγκόσμια Ημέρα Γυναίκας, παγκόσμια ημέρα δικαιωμάτων