Athens Democracy Forum: στο μικροσκόπιο η σχέση Αρχιτεκτονικής και Δημοκρατίας

Οι αρθρογράφοι των «New York Times» Πολ Κρούγκμαν και Ρότζερ Κοέν, ο ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Πέτρος Θέμελης, ο συγγραφέας και θεωρητικός της ανάπτυξης πόλεων Τσαρλς Λάντρι και ο επικεφαλής αρχιτέκτονας της «Zaha Hadid Architects» Πάτρικ Σουμάχερ, διερεύνησαν τη σχέση «Αρχιτεκτονικής και Δημοκρατίας», στην πολιτιστική ενότητα του φόρουμ, η οποία φέτος έκλεισε τις εργασίες του συνεδρίου στο ειδυλλιακό μεσσηνιακό τοπίο του Costa Navarino, το Σάββατο 17 Σεπτεμβρίου 2016.
Συντονίστρια της συζήτησης ήταν η δημοσιογράφος των «New York Times» Φάρα Νεϊέρι, η οποία έθεσε προβληματικές πάνω στο κεντρικό θέμα της συζήτησης: η αρχιτεκτονική ως πολυτέλεια και έργο τέχνης ή ανάγκη της καθημερινής ζωής, η συμπύκνωση αρχιτεκτονικής και δημοκρατίας στα κτήρια των κοινοβουλίων, η αμφιθεατρική διάταξη στις αίθουσες της Ολομέλειας και οι καταβολές από την κλασική αρχαιότητα.

Η έννοια της δημοκρατίας στη διάρθρωση των πόλεων προσεγγίστηκε ιστορικά, από την αρχαιοελληνική έννοια της «ισομοιρίας», στην οικονομική γεωγραφία του 20ου και 21ου αιώνα, μέχρι τις πόλεις του μέλλοντος, όπου η διεύρυνση της κοινωνικής δικτύωσης θα έχει ασκήσει ισχυρά την επιρροή της στην αρχιτεκτονική.

Η συζήτηση ξεκίνησε από την αρχαιοελληνική ισομοιρία, την οποία ανέλυσε ο καθηγητής κ. Θέμελης. Η ανασκαφή στην αρχαία Μεσσήνη, η οποία ξεκίνησε πριν από 30 χρόνια, έφερε στο φως το σχέδιο της πόλης, που χτίστηκε με τις αρχές του Ιπποδάμου, στο επίκεντρο των οποίων ήταν η ισομοιρία (σ.σ. ισοκληρία, ίση συμμετοχή στη γη για όλους). Στην αρχαία Μεσσήνη, η αίθουσα του συμβουλίου της πόλης ήταν κυκλική, σε αντιστοιχία με τη σκηνή του θεάτρου, του τόπου όπου διαδραματιζόταν η αρχαία τραγωδία.

Κάνοντας, στη συνέχεια, ένα άλμα στο χρόνο, η συζήτηση ήρθε στον 20ο και 21ο αιώνα. Παίρνοντας από την αρχή θέση στο κεντρικό ζήτημα, ο Τσαρλς Λάντρι υποστήριξε ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι δημοκρατική, μπορεί ωστόσο να γίνει. Βασικό κριτήριο για τη δημοκρατικότητα μιας πόλης, είναι κατά πόσο αρχιτεκτονικά υπάρχει η δυνατότητα να συναντιούνται και να αλληλεπιδρούν τα διαφορετικά τμήματα μιας πόλης, ακριβώς γιατί η δημοκρατία είναι ο πνευματικός χώρος, η δημόσια σφαίρα, όπου λαμβάνει χώρα και η κοινωνική δραστηριότητα. Από τη στιγμή που κυριαρχεί ο οικονομικός ορθολογισμός πάνω στην αρχιτεκτονική ιδέα, δημοκρατικοί θεσμοί δημοσίου συμφέροντος, περνούν σε δεύτερη μοίρα.

«Έχουμε αποτύχει να διαχειριστούμε τη μεγάλη ζήτηση για κατοικία στο κέντρο των πόλεων, τη δυνατότητα των ανθρώπων να μπορούν πλέον να ζήσουν στις μεγάλες πόλεις» αποφάνθηκε ο Πολ Κρούγκμαν. Ο νομπελίστας οικονομολόγος ξεκίνησε την τοποθέτησή του, εισάγοντας την έννοια της οικονομικής γεωγραφίας, βάσει της οποίας σχεδιάζονται οι πόλεις, πού δηλαδή θα παράγουμε και πού θα ζούμε. Η τάση συγκέντρωσης στα αστικά κέντρα άλλαξε φορά τουλάχιστον τρεις φορές μέσα στον 20 αιώνα.

Στη δεκαετία του 1920 κορυφώθηκε η τάση συγκέντρωσης εργατικού δυναμικού στα αστικά κέντρα, η οποία άρχισε να αντιστρέφεται τη δεκαετία του 1950, όταν κυρίως μεσαία στρώματα κινούνταν προς τα προάστια για μόνιμο τόπο κατοικίας.

Την τελευταία 20ετία, όμως, η τάση αυτή αντιστράφηκε και πάλι. Αρχικά, οι μεγάλες εταιρείες μετέφεραν ξανά την έδρα τους στις μητροπόλεις, συμπαρασύροντας και πάλι τη μεσαία τάξη και ανώτερα τμήματα. Το κέντρο των πόλεων έγινε τόπος άμεσης ανταλλαγής πληροφορίας και ιδεών, εκεί που συναντιούνται η προσφορά και ζήτηση εργασίας. Ωστόσο, το αποτέλεσμα ήταν να αυξηθεί η ζήτηση για κατοικία στα αστικά κέντρα, ιδίως στις ΗΠΑ και στις χώρες της δυτικής Ευρώπης, και να ανέβει κατακόρυφα το κόστος της στέγασης. «Η Νέα Υόρκη είναι φοβερό μέρος για να ζει κανείς, εάν μπορεί να αντεπεξέλθει οικονομικά» ανέφερε χαρακτηριστικά και τόνισε την ανάγκη νομοθετικών κανονισμών για τη χρήση γης στις μεγάλες πόλεις, αμφισβητώντας την ικανότητα της ελεύθερης αγοράς να ρυθμίσει την κατάσταση.

Ο Ρότζερ Κοέν επικεντρώθηκε στο ερώτημα μέχρι ποιου σημείου η αρχιτεκτονική μπορεί να υπηρετεί το χρήμα, τονίζοντας την αντιδημοκρατική της διάσταση. Ο Ντόναλντ Τραμπ και η αλλαγή που έφεραν οι «πύργοι» του στο αστικό τοπίο των ΗΠΑ είναι ένα τέτοιο παράδειγμα, κατά τον αρθρογράφο των «New York Times». Είναι ευθύνη των πολιτών να διεκδικήσουν δημόσιους, ανοιχτούς χώρους στις μεγάλες πόλεις και έτσι η αρχιτεκτονική μπορεί εν τέλει να γίνει δημοκρατική, κατέληξε.

Τέλος, ο Πάτρικ Σουμάχερ αναφέρθηκε στην τάση του 21ου και ενδεχομένως και 22ου αιώνα, που επιβάλλει η ανάπτυξη της κοινωνικής δικτύωσης. Από τα αίθρια που ήταν κυρίαρχο χαρακτηριστικό στα κτήρια του 19ου αιώνα, τα μεγάλα συγκροτήματα πολυκατοικιών του 20ου με τους απομονωμένους διαδρόμους και την ατομικότητα του διαμερίσματος, η αρχιτεκτονική του μέλλοντος αλλάζει, για να υπηρετήσει την ανάγκη συνεχούς διεύρυνσης της δικτύωσης μεταξύ των πολιτών και εν γένει της κοινωνικής δραστηριότητας.

Τον κεντρικό κορμό του φόρουμ, το οποίο διεξήχθη από τις 13 έως τις 18 Σεπτεμβρίου 2016, απασχόλησαν τα ζητήματα που εγείρουν για τους δημοκρατικούς θεσμούς η μεταναστευτική - προσφυγική κρίση και η θρησκευτική μισαλλοδοξία, καθώς και με ποιο τρόπο το επιχειρείν μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη της δημοκρατίας.

Ο κ. Αχιλλέας Τσάλτας, αντιπρόεδρος «International New York Times Conferences» δήλωσε στο CNN Greece ότι στόχος των New York Times ήταν να καθιερώσει ένα φόρουμ, όπου θα συζητιούνται τα κρίσιμα ζητήματα της σύγχρονης δημοκρατίας, που βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή. Η επιλογή της Αθήνας ως τόπου διεξαγωγής του φόρουμ δεν ήταν τυχαία, πρόσθεσε ο κ. Τσάλτας, τόσο για ιστορικούς λόγους ως γενέτειρα της δημοκρατίας, όσο και γιατί η Ευρώπη και ο υπόλοιπος κόσμος μπορούν να βγάλουν χρήσιμα συμπεράσματα από τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. «Η Costa Navarino ήταν το αποκορύφωμα του φετινού συνεδρίου, καθώς συζητήσαμε το πολιτιστικό σκέλος» σημείωσε.

Οι παράλληλες δραστηριότητες του «Athens Democracy Forum» στο Costa Navarino διαπνέονταν επίσης από την έννοια της δημοκρατίας, την αρχαιοελληνική φιλοσοφία και τον πολιτιστικό και πολιτισμικό χαρακτήρα της Μεσσηνίας, από την αρχαιότητα έως σήμερα, σε σύμπνοια με το όραμα του ιδρυτή του Costa Navarino, καπετάνιου Βασίλη Κωνσταντακόπουλου. Όπως επισήμανε, άλλωστε, ο πρόεδρος της International New York Times Company, Στίβεν Ντάνμπαρ-Τζόνσον, απευθυνόμενος στον οικοδεσπότη κ. Αχιλλέα Κωνσταντακόπουλο, «όπως αναπτύξατε το όνειρο του πατέρα σας να δημιουργήσει αυτόν το μαγευτικό προορισμό, έτσι επιτρέψατε και σε εμάς να αναπτύξουμε αυτό το φόρουμ. Χωρίς την υποστήριξή σας, δεν θα μπορούσαμε να το υλοποιήσουμε».