Μια έκθεση για τον θάνατο, τον Διάβολο και τη διαχρονική γοητεία που ασκεί ο τρόμος στην τέχνη

Από αμνημονεύτων χρόνων, ο τρόμος έχει βρει το δρόμο του σε διάφορες μορφές τέχνης∙ σε παραμύθια, σε βιβλία, σε πίνακες ζωγραφικής, σε γλυπτά, σε τραγούδια, σε ταινίες...

Παρά τη μακρά αυτή παράδοση, ο τρόμος παραδοσιακά υποτιμάται ως κάτι επιφανειακό στην τέχνη. Η επιμελήτρια τέχνης Γουέστρεϊ Πέιτζ ελπίζει να αποδείξει ότι αυτό δεν ισχύει με την έκθεση «Ο Θάνατος και ο Διάβολος. Η Γοητεία του Τρόμου», η οποία παρουσιάζεται τώρα στο Κρατικό Μουσείο της Έσσης στο Ντάρμσταντ της Γερμανίας, μετά από τη φιλοξενία της στο Kunstpalast του Ντίσελντορφ.

Τις τελευταίες δεκαετίες, το θέμα έχει εμφανιστεί μόνο οριακά σε μεγάλες εκθέσεις, λέει η Πέιτζ στην Deutsche Welle. Μοναδική στην προσέγγισή της, η έκθεση διερευνά πώς ο τρόμος έχει εμπνεύσει δημιουργούς σε όλους τους καλλιτεχνικούς τομείς, από τα εικαστικά μέχρι τη μόδα και από τη μουσική μέχρι τον κινηματογράφο.

Διαχρονικά μοτίβα στην τέχνη

Η έκθεση ξεκινά με έναν ιστορικό πρόλογο που εξετάζει πώς οι τέχνες και ο πολιτισμός έχουν διαμορφωθεί από τον τρόμο εδώ και αιώνες, από τους φανταστικούς δαίμονες της Αναγέννησης μέχρι τις σκοτεινές σκιές στους πίνακες τοπίων του Ρομαντισμού και διάφορους εμβληματικούς χαρακτήρες από τις πρώτες ταινίες τρόμου του 20ού αιώνα, όπως ο «Νοσφεράτου».

Κατά τη διάρκεια της Ιστορίας, σημαντικοί καλλιτέχνες όπως ο Άλμπρεχτ Ντίρερ και ο Φρανθίσκο Γκόγια έχουν επίσης ασχοληθεί με τον τρόμο και τα σκοτεινά όνειρα στα έργα τους.

Απεικονίσεις κρανίων και σκελετών παρατηρούνται ευρέως στην ευρωπαϊκή τέχνη κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και την πρώιμη νεότερη περίοδο, ιδίως σε περιόδους κρίσης, όπως κατά τη διάρκεια του Μαύρου Θανάτου, της πανδημίας πανώλης που έπληξε την Ευρώπη και την Ασία στα μέσα του 14^ου αιώνα, ή του Τριακονταετούς Πολέμου, από το 1618 έως το 1648.

Η έκθεση σημειώνει ότι τα μακάβρια μοτίβα χρησίμευαν ως υπενθύμιση ότι η ζωή είναι φευγαλέα, αλλά και ότι η «αιώνια καταδίκη» θα πρέπει να θεωρείται πραγματική απειλή.

Μέσα από 120 εκθέματα – πίνακες ζωγραφικής, εικονογραφήσεις και εγκαταστάσεις από διάφορες μορφές τέχνης των δύο τελευταίων αιώνων – η έκθεση «Ο Θάνατος και ο Διάβολος. Η Γοητεία του Τρόμου» δείχνει πώς ορισμένα μοτίβα παραμένουν διαχρονικά.

Αποσπάσματα από κλασικές ταινίες τρόμου του γερμανικού εξπρεσιονισμού, όπως το «Νοσφεράτου: Μια Συμφωνία Τρόμου» (1922) και «Το Εργαστήρι του Δρ. Καλιγκάρι» (1920) και αφίσες από διάσημες μεταγενέστερες ταινίες του είδους, όπως «Ο Εξορκιστής» (1973) και «Η Νύχτα με τις Μάσκες» (1978), δείχνουν τη συνέχεια και τη συνέπεια με την οποία ο τρόμος έχει αποτυπωθεί στην ιστορία του κινηματογράφου.

Ο τρόμος ως εργαλείο αμφισβήτησης

Οι ταινίες τρόμου μπορούν να προωθήσουν τόσο συντηρητικές όσο και ανατρεπτικές αξίες. Μπορούν, για παράδειγμα, να χρησιμεύσουν ως προειδοποίηση για το άγνωστο, αλλά μπορούν επίσης να ενισχύσουν την αλλαγή προοπτικής πάνω σε κοινωνικά ζητήματα, θέτοντας το ερώτημα: Ποιο είναι το πραγματικό τέρας εδώ;

Από την πρώτη ταινία «Κινγκ Κονγκ», η παλιά συνταγή «ήρωας εναντίον τέρατος» έχει αμφισβητηθεί. Σε πολλές σύγχρονες ταινίες με βρικόλακες, οι τελευταίοι δεν είναι πλέον οι κακοί, αλλά οι κύριοι πρωταγωνιστές που πρέπει να βρουν το δρόμο τους σε μια σκληρή κοινωνία.

Ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στον τρόμο είναι ότι ένα άτομο ή μια κοινότητα απειλείται από κάτι που έρχεται απ' έξω. Αλλά ακόμα και σε αυτό το μοτίβο οι ρόλοι μπορούν να αντιστραφούν, και να χρησιμοποιηθεί «για την αμφισβήτηση των κοινωνικών κανόνων και των συστημάτων εξουσίας. Και αυτό είναι τελικά αυτό που βλέπουμε όλο και περισσότερο στον τρόμο αυτές τις μέρες, σε πολύ διαφορετικά είδη, συμπεριλαμβανομένης της ποπ κουλτούρας», λέει η Πέιτζ.

Ξεπερνώντας τα όρια

Η έκθεση δείχνει, μεταξύ άλλων, πώς η εμφάνιση της νεότερης γκοθ σκηνής επηρέασε τις δημιουργίες σχεδιαστών μόδας όπως οι Ρέι Καβακούμπο, Ρικ Όουενς και Βίκτορ & Ρολφ.

Η γκοθ αισθητική αλλά και εκείνη των χέβι μέταλ συγκροτημάτων – είτε στα εξώφυλλα των δίσκων, είτε στα μπλουζάκια των συγκροτημάτων είτε στις γραμματοσειρές που χρησιμοποιούνται για τα λογότυπά τους – είναι σε μεγάλο βαθμό εμπνευσμένη από παλιούς μύθους γύρω από τον τρόμο και την αποστροφή.

Σήμερα, αυτός ο συμβολισμός εμφανίζεται και στην ποπ μουσική. Η Lady Gaga, για παράδειγμα, αποκαλεί χαϊδευτικά τους θαυμαστές της «μικρά τέρατα».

Ο τρόμος γνωρίζει τα τελευταία χρόνια μια αναγέννηση, η οποία αντανακλάται μεταξύ άλλων στη μεγάλη διεθνή επιτυχία σειρών όπως το «The Walking Dead» ή το «Monster High», μια δημοφιλής σειρά βασισμένη σε κούκλες της Mattel, με σλόγκαν: «Γίνε ο εαυτός σου, γίνε μοναδικός, γίνε τέρας».

«Πρόκειται λοιπόν για τον εορτασμό και την αποδοχή της ταυτότητας και της διαφορετικότητας του καθενός», δήλωσε η Πέιτζ.

Κατά την προετοιμασία της έκθεσης, η ίδια εξεπλάγη από την ποικιλομορφία του τρόμου ως είδος. «Μπορεί να είναι σοβαρό, μπορεί να είναι κοινωνικοπολιτικό, να είναι γοητευτικό ή διασκεδαστικό, γεμάτο μαύρο χιούμορ. Είναι απλά τόσο ποικιλόμορφο είδος», λέει.

Και καταλήγει: «Νομίζω ότι ο τρόμος μας δίνει χώρο να επεξεργαστούμε τους δικούς μας φόβους και τελικά να δούμε την κοινωνία μας από μια διαφορετική οπτική γωνία».

• Η έκθεση «Ο Θάνατος και ο Διάβολος. Η Γοητεία του Τρόμου» φιλοξενείται στο Κρατικό Μουσείο της Έσσης στο Ντάρμσταντ της Γερμανίας έως τις 2 Ιουνίου. Συνιστάται για ηλικίες από 12 ετών και άνω.