«Στάχυα πέφτουν σε τσιμεντένια δάπεδα»: H μεγάλη εγκατάσταση του Κωστή Βελώνη στην Ελευσίνα

Για δεύτερη χρονιά η «2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα» επιμελείται και παρουσιάζει μια μεγάλη in situ εγκατάσταση, συνεχίζοντας την παράδοση που ξεκίνησε πριν μια εικοσαετία το Φεστιβάλ Αισχυλείων, αρχικά στον Κρόνο και μετέπειτα στο Παλαιό Ελαιουργείο.

Η επιτόπια γλυπτική εγκατάσταση «Στάχυα πέφτουν σε τσιμεντένια δάπεδα» του Κωστή Βελώνη, που εγκαινιάζεται την Πέμπτη 8 Σεπτεμβρίου, στον ανοιχτό χώρο πίσω από το θέατρο του Παλαιού Ελαιουργείου, είναι η φετινή πρόταση των City Mysteries, ένας από τους καινούργιους θεσμούς που θα κληροδοτήσει η «2023 Ελευσίς» στην Ελευσίνα, επιχειρώντας να συγκεράσει τη μοναδική στρωματογραφία της Ελευσίνας σε συνδυασμό με την εμπειρία της πόλης. Την επιμελείται η Ζωή Μουτσώκου από την Διεύθυνση Σύγχρονης Τέχνης της «2023 Ελευσίνας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας», σε συνεργασία με την Ιωάννα Γερακίδη.

Πηγή έμπνευσης για τον διακεκριμένο εικαστικό είναι ο μύθος γύρω από τη θεά Δήμητρα σε συνδυασμό με την Περσεφόνη και τον Πλούτωνα, μύθο τον οποίο αντιλαμβάνεται «ως μια ιδανική αφήγηση για να συσχετίσει το ανόργανο με το οργανικό στοιχείο και πώς μπορούν φαινομενικά αντίθετα στοιχεία να αλληλεπικαλύπτονται».

«Το περπάτημα και οι σποραδικές περιπλανήσεις μέσα στην Ελευσίνα μού προσέφεραν μια διαφορετική αντίληψη του εδάφους την οποία είχα μοιραστεί και σε άλλες περιοχές στον πλανήτη» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κωστής Βελώνης. «Θα έλεγα ότι οι συνθήκες με τις οποίες βιώνουμε αυτό τον τόπο», συνεχίζει αναφερόμενος στην Αττική, «δεν μπορούν να περιοριστούν σε μια συνθήκη ειδυλλιακής και γαλήνιας θέασης. Θα έλεγα ότι είναι ένας συνδυασμός διαφορετικών συγκινήσεων και τρόπων. Πέρα από το όμορφο και το picturesque στοιχείο αντιλαμβάνομαι ότι κάτω από το ευχάριστο τοπίο, με τα ιδιαίτερα μορφολογικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά του αττικού περιβάλλοντος, δεν υπάρχει ένας ευθύς ορίζοντας, βλέπουμε συνέχεια λοφίσκους και κοιλότητες με ανηφόρες και κατάφορες. Υπάρχει ένα στοιχείο εξαφάνισης, μια κατακόρυφη χθονικότητα. Στην Ελευσίνα, ο Πλούτωνας είναι ενεργειακά παρών, όχι όμως με τη έννοια της προβολής μιας άκαμπτης και στεγνής θεότητας· είναι μέρος του εμψυχωμένου μας κόσμου και συντελεί δραστικά στον κύκλο των μεταμορφώσεων».

Η συσχέτιση του μύθου με τον κύκλο της ευφορίας της γης στα βιομηχανικά ερείπια @2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης

Ο ποιητικός τίτλος της εγκατάστασής του συνδέει αντιθετικά υλικά, τα ευάλωτα στάχυα με το ακίνητο τσιμέντο, την άνθιση και τους καρπούς τής φύσης με τον μαρασμό. «Ο κύκλος της εναλλαγής των εποχών, όπως είναι η σπορά και η βλάστηση, η συγκομιδή και η αποθήκευση, ο οποίος αντιστοιχεί στον κύκλο των αγροτικών δραστηριοτήτων που ανήκουν στη θεότητα της Δήμητρας, από την οπτική της ελληνικής μυθολογίας βρίσκει μια αντιστοιχία στο βιομηχανικό πρόσφατο παρελθόν της Ελευσίνας όπως συνδέεται με τον κύκλο παραγωγής των προϊόντων» λέει ο Κωστής Βελώνης. «Αυτό το στοιχείο γίνεται κατανοητό στο περιβάλλον του Ελαιουργείου. Όμως, την ίδια στιγμή που αυτός ο κύκλος κάνει το πέρασμα του από τη γένεση, την ανάπτυξη και τον μαρασμό, αντιλαμβάνομαι μια συλλογική αποθάρρυνση να αποδεχτούμε τον θάνατο. Αυτή η αποφυγή ακινητοποιεί τόσο τη μεταμορφωτική του διαδικασία όσο και τη συνέχιση ενός σταδίου που θα συμπεριλάμβανε την αναγέννηση. Οι τσιμεντόπλακες πάνω στη γη αφορούν την προσπάθειά μας να ξεχάσουμε το έδαφος προς τα κάτω και να ικανοποιηθούμε με την απατηλή επιφάνεια του εδάφους ως μια αντίληψη του ευ ζην που αψηφά το χθόνιο».

Η γλυπτική του εγκατάσταση στην Ελευσίνα αναπτύσσεται σε τρία μέρη:

«Οι μηροί της Δήμητρας», μια κατασκευή με αυστηρή γεωμετρική οριοθέτηση, που λειτουργεί ως ένας μηχανισμός της κυοφορίας της συγκομιδής, με τις αγροτικές δραστηριότητες να είναι στενά συνδεδεμένες με την ερωτική πράξη. «Οι μηροί» λειτουργούν ως ένα καταφύγιο εντόμων με ορόφους που αποτελούνται από διαφορετικά ανακυκλώσιμα υλικά και φυτά, τα οποία «αποπλανούν» όλα τα είδη των εντόμων που συνεισφέρουν στη διαδικασία της επικονίασης.

@2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης

Ο «Ανεμοδείκτης» είναι το κυπαρίσσι που μετακινείται και επανατοποθετείται σε ένα προσωρινό σημείο στην ακτογραμμή της Ελευσίνας, στο ύψος του λιμανιού, πίσω από ένα βυθισμένο πλοίο, το κατάρτι του οποίου εξέχει, παίρνοντας διαγώνια κλίση. Στη διάρκεια της εγκατάστασης, κάποια τμήματα από το ανυψωμένο και στηριγμένο στα «τσιμεντένια κράσπεδα» κυπαρίσσι θα αποσπαστούν από την κύρια δομή, θα πέσουν ή θα σπάσουν. Η «ανεμόφιλη» κλίση του μπροστά από το λιμάνι της Ελευσίνας λειτουργεί ως ένδειξη μιας μετεωρολογικής συνθήκης, ένα είδος ανεμοδούρας.

Στο τρίτο μέρος της εγκατάστασης, η τοποθεσία της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα εντοπίζεται σε ένα πρόχειρο ξύλινο μακρόστενο κτίσμα -μέρος της εργοστασιακής ζώνης τού Ελαιουργείου- του οποίου ένα τμήμα εξέχει στο κενό. Σε αυτό το σημείο ανασχηματίζεται και αναδιατυπώνεται η συσχέτιση του μύθου με τον κύκλο της ευφορίας της γης στα βιομηχανικά ερείπια. Το αποτύπωμα της χειρονομίας της ανάβασης και της κατάδυσης της κόρης της Δήμητρας βρίσκει αντιστοιχίες με τη φύλαξη των βιομηχανικών προϊόντων και τον κύκλο της παραγωγής.

@2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης

Για τη σχέση του με τη μνημειακή τέχνη ο Κωστής Βελώνης λέει: «Τον τελευταίο καιρό αντιλαμβάνομαι τη μνημειακότητα με τους όρους μιας performative υλικότητας, εκεί όπου η μνημειακότητα συνυπάρχει με την επιμονή και την αντίσταση μαζί με την αίσθηση της φθαρτότητας, της συντριβής, της εξαφάνισης. Στο Ελαιουργείο, δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο η ιδέα της μεταμόρφωσης είναι προϋπόθεση της μνημειακότητας».

Για τον τρόπο που σαν καλλιτέχνης προσλαμβάνει τον μύθο και την ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, ο Κωστής Βελώνης συνοψίζει: «Υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στη μεταμόρφωση και στην προσαρμογή και με την ειδική έννοια της σχεδιαστικής προσαρμογής, ενός μεταχειρισμένου κόσμου, ο οποίος δανείζεται συνεχώς στοιχεία προκειμένου να επιβιώσει. Η μεταμόρφωση δεν είναι τίποτε άλλο από αυτόν τον μηχανισμό, την ικανότητα, βασικά, της προσαρμοστικότητας σε δεδομένα όπου ο παλιότερος οργανισμός δεν μπορεί να ανταπεξέλθει. Και το βλέπουμε στην ελληνική μυθολογία πόσο εμφανές είναι αυτό, πόσες μεταμορφώσεις βασίζονται σε αυτή τη δοκιμασία να συνεχίσουν να υφίστανται οντολογικά οι ήρωες που κάνουν το πέρασμα από τη μια οντότητα στην άλλη».