Ροβήρος Μανθούλης: «Γεννήθηκα χωρίς ηλικία, χωρίς χρόνο, χωρίς πολλά πολλά λόγια»

Ο Ροβήρος Μανθούλης γεννήθηκε το 1929 στην Κομοτηνή και έγινε γνωστός στις αρχές της δεκαετίας του 1960 μέσω κωμικών ηθογραφιών όπως οι «Κυρία δήμαρχος» και «Οικογένεια Παπαδόπουλου» αλλά και της αντιπολεμικής σάτιρας «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ».

Συμμετείχε στους κύκλους της Διάπλασης των Παίδων και στις γραμμές του ΕΑΜ των Νέων και συνέχεια της ΕΠΟΝ, σαν διαφωτιστής. Από τα τέλη του 1943 μέχρι την Απελευθέρωση, ήταν το «χωνί» των Εξαρχείων και της Νεάπολης, που έφερνε τα αντιστασιακά μηνύματα στα ανοιχτά παράθυρα των περιοίκων.

Για εκείνη την περίοδο ο ίδιος είχε πει το 2019 σε συνέντευξή του στην «Εφημερίδα των Συντακτών»: «Είδα τους ανθρώπους μου γύρω μου να χάνονται, να δολοφονούνται φίλοι μου, περιέργως, αν και ήμουν πολύ ενεργός, δεν σκοτώθηκα. Επέζησα. Το "χωνί" ήταν πολύ προσεκτικό. Αλλά το συμβάν που δεν ξεχνώ είναι αυτό που συνέβη στον Εμφύλιο. Ήμασταν στην παρανομία, θυμάμαι εκείνη την εποχή έκρυβα δύο νέα παιδιά, σύντροφοι από Σοφάδες Καρδίτσας, στο σπίτι. Παρότι οι γονείς μου δεν ήταν αριστεροί, με βοήθησαν να τους κρύψουμε».

«Το πατρικό μου ήταν Κυρίλλου Λουκάρεως και πήγαινα στο 10ο Λύκειο, στους Αμπελόκηπους. Στο γυμνάσιο καθόμουνα στο ίδιο θρανίο με τον Ταχτσή, που ήταν πάρα πολύ καλός μαθητής. Είχαμε γίνει φίλοι. Αγαπούσαμε και οι δύο το θέατρο και είχαμε γραφτεί στον Σύλλογο του Θεάτρου Τέχνης του Κουν. Δεν υπήρχε έργο του που δεν είχαμε δει. Όταν έφερα τις ταινίες μου από τη Γαλλία για να τις δείξουμε στην ΕΡΤ, ο Κουν αγόρασε τηλεόραση για να τις δει στο καμαρίνι του, ενώ ήταν εναντίον της τηλεόρασης. Το έμαθα απ' τα παιδιά του θεάτρου. Λουκάρεως και Αλεξάνδρας ήταν οι φυλακές Αβέρωφ. Εμείς βρισκόμασταν απέναντι από τις φυλακές. Δίπλα ήταν το γήπεδο του Παναθηναϊκού και αριστερά ο Μόλλας, ο καραγκιοζοπαίχτης. Ακούγαμε συγχρόνως την παράσταση του Καραγκιόζη, τις φασαρίες στο γήπεδο και τις κραυγές των φυλακισμένων. Μετά την κατέστρεψαν τη φυλακή, αλλά όλα αυτά είναι πράγματα που με διαμόρφωσαν», είχε πει στη LIFO.

Η αγάπη για τα ντοκιμαντέρ

Με το «Πρόσωπο με πρόσωπο» το 1966, ο Μανθούλης έκανε κάποιες προφητικές νύξεις για τη δικτατορία του Γεωργίου Παπαδόπουλου και των συνταγματαρχών και κατά σύμπτωση η πρεμιέρα της ταινίας στο Φεστιβάλ της Ιέρ έγινε την 21η Απριλίου 1967. Κατά τραγική ειρωνεία ο σπουδαίος σκηνοθέτης και ποιητής πέθανε την ίδια ημερομηνία 25 χρόνια αργότερα.

Ο Μανθούλης αγαπούσε πολύ το ντιοκιμαντέρ σαν εργαλείο αφήγησης.

Το 1972 γυρίζει το περίφημο «Μπλουζ με σφιγμένα τα δόντια» για λογαριασμό της γαλλικής τηλεόρασης. Στο Χάρλεμ της δεκαετίας του 1970, δώδεκα μεγάλοι μαύροι τραγουδιστές των blues κτηματογραφούνται στον κοινωνικό χώρο τους και μιλούν για τη ζωή και την μουσική τους. Ανάμεσά τους οι B.B. King, Μανς Λίπσομ, Ρόμπερτ Πιτ Γουίλιαμς.

Το «Μπλουζ με σφιγμένα δόντια» εντάσσεται στον κύκλο τηλεταινιών «Μια χώρα μια μουσική» που ο Μανθούλης γύρισε στην Γαλλία όπου εργάστηκε εξόριστος στα χρόνια της δικτατορίας. Στον ίδιο κύκλο ανήκουν οι ταινίες «Τσιγγάνοι της Ανδαλουσίας», «Τσιγγάνοι της Ουγγαρίας», «Ανεβαίνοντας τον Μισισιπή», «Η νοσταλγία της Δύσης» και «Το τανγκό πεθαίνει την αυγή».

Ο Μανθούλης σκηνοθέτησε επίσης μονογραφίες σημαντικών προσωπικοτήτων, όπως «Εντίθ Πιαφ, δέκα λεπτά ευτυχίας την ημέρα», «Μίκης Θεοδωράκης» και «Η Μελίνα στο Παρίσι», ντοκιμαντέρ που αφορούν σε ιστορικά ή πολιτικά θέματα, όπως «Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος», «Η δικτατορία των Ελλήνων συνταγματαρχών», «Η δική μου Γιάφα». Η πρώτη του ταινία, του 1958, ήταν επίσης ντοκιμαντέρ, το «Λευκάδα, το νησί των ποιητών».

ΕΡΤ, ΥΕΝΕΔ και «Ακυβέρνητες πολιτείες»

Μετά την πτώση της χούντας ο Κωνσταντίνος Καραμανλής πρόσφερε στον Μανθούλη την καλλιτεχνική διεύθυνση της ΕΡΤ, όπου παρέμεινε για ένα χρόνο. Αργότερα η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ του πρότεινε να αναλάβει την κρατική ΥΕΝΕΔ, αλλά ο Μανθούλης αρνήθηκε αν και για ένα διάστημα ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση κατά την μετατροπή της ΥΕΝΕΔ σε ΕΡΤ-2. Παραιτήθηκε από την θέση του για να γυρίσει τις «Ακυβέρνητες πολιτείες» (1983-1986) του Στρατή Τσίρκα, μια τηλεοπτική σειρά με γαλλική συμπαραγωγή.

Τελευταία του ταινία ήταν η «Ιστορία της Λίλυ» (2002) που αναφέρεται στη δράση μιας ομάδας αντιφρονούντων Ελλήνων κινηματογραφιστών που προσπαθούν να δημιουργήσουν μια πολιτική ταινία με την υποστήριξη Αμερικανών παραγωγών στον απόηχο του πραξικοπήματος στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1970.

Μιλώντας στο ΒΗΜΑ για την «Ιστορία της Λίλυ» είχε πει: «Όταν ήμουν στο εξωτερικό προτίμησα την τηλεόραση διότι έτσι θα μπορούσα να γνωρίσω όλον τον κόσμο, κάτι που ήθελα πολύ και κατάφερα. Κάποια στιγμή, λοιπόν, πολλά χρόνια αργότερα, κατάλαβα ότι όλες αυτές οι εκπληκτικές εμπειρίες από την εξορία μου θα μπορούσαν να γίνουν μια πολύ ωραία ιστορία, ένα σενάριο με φόντο την πολιτική κατάσταση, την αντίσταση».

Σκηνοθέτης, συγγραφέας και ποιητής, έφερε αλλαγές στο ραδιόφωνο, στο θέατρο και φυσικά στον κινηματογράφο, καθώς ήταν ο δημιουργός εμβληματικών ταινιών.

Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου «37 ποιήματα», είχε πει: «Θα βρείτε στο βιβλιο πώς διαμορφώθηκε η προσωπικότητά μου. Πώς κατασκευάστηκα. Γύρω από την ποίηση, την ελληνική διανόηση, στο πατάρι του Λουμίδη. Η εποχή που βγαίνουμε από τον Εμφύλιο το ’49 και θα διαρκέσει μέχρι την επιστροφή μου από την Αμερική. Η δική μου ταυτότητα είναι πολιτική, με την έννοια των αρχαίων, παίρνοντας θέση στα πράγματα. Αυτό έκανα από τότε που ήμουν δεκατριών χρόνων. Παράλληλα πάντα διάβαζα πολλά βιβλία. Πήγαινα στη βιβλιοθήκη του Τίτου [Πατρίκιου] που ήταν φίλος μου και μου έλεγε ο Ξενόπουλος τι να διαβάσω, όσες δανειστικές βιβλιοθήκες υπήρχαν τις είχα διαβάσει όλες. Έτσι άρχισε να διαμορφώνεται ο ποιητής και ο διανοούμενος».

Μια συναρπαστικά δημιουργική ζωή

Σπούδασε αρχικά Πολιτικές Επιστήμες στο Πάντειο, μετά Κινηματογράφο και Θέατρο στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.

«Έπρεπε να φύγω για να σπουδάσω οτιδήποτε, αρκεί να φύγω. Η Ελλάδα τότε ήταν ένα τεράστιο στρατόπεδο συγκεντρώσεως, όλη η Ελλάδα. Να σκεφτείτε ότι για να πας απ' αυτή τη γωνία ως την άλλη, είναι δύο αστυφύλακες και σου ζητάνε ταυτότητα. Αν η ταυτότητα γράφει Κυψέλη, θα σ' αρχίσουν: "Και τι δουλειά έχεις εσύ εδώ; Πάμε στο τμήμα να δούμε τι γίνεται, ποιος είσαι". Αυτό ήταν η επικρατούσα κατάσταση», είχε πει σε συνέντευξή του στο koutipandoras.gr.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 συνεργάστηκε με το ΕΪΡ στη μετάφραση και τη διασκευή έργων του αμερικάνικου δραματολογίου για το «Θέατρο της Τετάρτης». Από το 1956 και για μια δεκαετία περίπου ήταν καθηγητής και Διευθυντής Σπουδών στις Σχολές Κινηματογράφου Ιωαννίδη και Σταυράκου. Το 1957 προσελήφθη στο Υπουργείο Τύπου με σκοπό την οργάνωση Τμήματος Ντοκιμαντέρ.

Το 1958 με πρωτοβουλία του ίδρυσε μαζί με τους Ηρακλή Παπαδάκη, Ρούσο Κούνδουρο, Φώτη Μεσθεναίο, Γιάννη Μπακογιαννόπουλο την Ομάδα των 5, ένα κίνημα του δημιουργικού ντοκιμαντέρ στον ελληνικό χώρο.

Η πρώτη του συνεργασία με τη Γαλλική Τηλεόραση ήταν ως διευθυντής και βασικός σκηνοθέτης της σειράς ντοκιμαντέρ με τίτλο: «Στην αφίσα του κόσμου», η οποία το 1969 βραβεύτηκε από την Ένωση των Γάλλων Κριτικών ως «Η Καλύτερη Εκπομπή της Γαλλικής Τηλεόρασης».

Για την Ευρωπαϊκή Τηλεόραση έχει γυρίσει 90 κοινωνιολογικά ντοκιμαντέρ, ταινίες μεγάλου μήκους και μιούζικαλ.

Υπήρξε πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας στο Παρίσι (1991 -2001) ενώ έχει τιμηθεί για το σύνολο του έργου του στη Γαλλία με το Μετάλλιο της Πόλεως των Παρισίων.

«Γεννήθηκα χωρίς ηλικία χωρίς χρόνο χωρίς πολλά πολλά λόγια», έγραφε σε ένα ποίημα του, γραμμένο στην Αθήνα του 1949, στα 20 του χρόνια.

Στην πορεία της ζωής του, το τελευταίο αποδείχθηκε λάθος, αφού τα λόγια του πλημμύρισαν γέμισαν σελίδες και οθόνες.