Τα δέντρα του τόπου μας σε βιβλίο που συνδυάζει δασική βοτανική και λαογραφία

Για τα δέντρα του τόπου μας, που ‘χουν «σώμα και νου», αψηφούν τον χρόνο και δείχνουν στον άνθρωπο τον αρχαίο νόμο της ζωής, «πάτα γερά στη γη και κοίτα προς τον ουρανό», γράφει στο βιβλίο της η ερευνήτρια στο Εργαστήριο Οικολογίας, Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, δρ Καλλιόπη Στάρα.

Πάνω από 60 είδη δέντρων, από το αλμυρίκι - σύντροφο του καλοκαιριού μέχρι τη «νυφούλα του χειμώνα» και την αμυγδαλιά «ξεφυτρώνουν» στο βιβλίο της κ. Στάρα «Τα δέντρα του τόπου μας - Μια συναρπαστική περιήγηση στα δέντρα της ελληνικής φύσης και στον πολιτισμό μας», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Αρτέον».

«Συνολικά, η έκδοση συμπεριλαμβάνει 65 δέντρα, ενδημικά και ξενικά, που προσπαθήσαμε να είναι αντιπροσωπευτικά από όλες τις περιοχές της χώρας. Στόχος μας είναι ο κόσμος να γνωρίσει τα δέντρα με κείμενα απλά και κατανοητά και να “δέσουμε” μαζί, λαογραφικές ιστορίες και μυθολογικές αναφορές που τα αφορούν. Παράλληλα, εκτός από πληροφορίες για τα δέντρα, περιέχονται συμβουλές για αφεψήματα από τη φλούδα, τα φύλλα και τους καρπούς τους», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η συγγραφέας, τονίζοντας ότι πολλά στοιχεία προέρχονται από πρωτογενή έρευνα που πραγματοποίησε η ίδια, στο Ζαγόρι, το 2007.

Ο συμβολισμός των δέντρων

«Τα δέντρα λατρεύτηκαν από τους ανθρώπους κι όταν στις κουφάλες τους τοποθετήθηκαν τα πρώτα ειδώλια, έγιναν οι πρώτοι ναοί. Στην ελληνική μυθολογία υπάρχει πλήθος ιστοριών για θεούς, νύμφες και ήρωες που συνδέονται με τα δέντρα, όπως και πολλές ιστορίες μεταμόρφωσης ανθρώπων σε δέντρα. Η βελανιδιά του Δία στη Δωδώνη ψιθυρίζει χρησμούς, η δάφνη που είναι αφιερωμένη στον Απόλλωνα προλέγει το μέλλον, η ελιά είναι το ιερό δέντρο της Αθηνάς, το κυπαρίσσι ταυτίζεται με τον θεό του κάτω κόσμου Πλούτωνα. Οι Αμαδρυάδες, νύμφες των δέντρων, γεννιούνται η καθεμιά τους σε μια βελανιδιά και πεθαίνουν μαζί της, “άμα τη Δρυϊς”, όπως έλεγε και τ’ όνομά τους», επισημαίνει η κ. Στάρα.

Όπως γράφει, αμέτρητες είναι και οι λαϊκές παραδόσεις που περιγράφουν τον ικετευτικό διάλογο ανάμεσα στη νεράιδα του δέντρου και τον ξυλοκόπο για να μην κόψει το δέντρο της και τις τιμωρίες αυτών που τελικά ασελγούν. «Οι συμβολισμοί των δέντρων συχνά καθορίζονται κι από τις ιδιότητές τους. Η ελιά με τον αιωνόβιο και αειθαλή χαρακτήρα της αλλά και την προσφορά της στον άνθρωπο, σχετίζεται με την αντοχή και την υπομονή, το κυπαρίσσι με την αυστηρή μορφή του, που ανέρχεται προς τον ουρανό και τα βαθυπράσινα χρώματα, είναι σύμβολο πένθους και διάρκειας μέσα στο χρόνο, η βελανιδιά συμβολίζει τη μακροβιότητα, το πεύκο την αντοχή, η δάφνη την σοφία και την ισχύ».

Ο γερο-πλάτανος και η θαυμαστή κουτσουπιά

Δέντρο που ισκιώνει ακόμη και σήμερα κάθε χωριό, είναι ο πλάτανος, «ο αιώνιος μάρτυρας των γεγονότων γι’ αυτό και παραδόσεις, θρύλοι, παροιμίες και πλήθος τραγουδιών, τον κάνουν δέντρο ιδιαίτερα αγαπητό και παρών στην καθημερινή ζωή».

Το «Δέντρο του Ιούδα» είναι, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, η κουτσουπιά καθώς πιστεύεται ότι απ’ αυτό κρεμάστηκε. Είναι αυτοφυές και πολύ γνωστό δέντρο της ελληνικής χλωρίδας γι’ αυτό ο λαός την έχει βαφτίσει με πολλά ονόματα ενώ οι αρχαίοι Έλληνες την έλεγαν «κερκίς» καθώς από το ξύλο φτιάχνονταν οι «κερκίδες», δηλαδή οι σαϊτες των αργαλειών.

Στο θρεπτικό βελανίδι κάνει μνεία η κ. Στάρα, τονίζοντας πως αν και σήμερα πολλοί τα θεωρούν άχρηστα για βρώση, εντούτοις το αλεύρι τους έθρεψε γενιές και γενιές προγόνων μας σε περιόδους μεγάλης φτώχειας και πολέμων. «Μέχρι και υποκατάστατο του καφέ έφτιαχναν από το αλεσμένο βελανίδι», σημειώνει χαρακτηριστικά.

«Κέλενο», ομηρική ονομασία που σημαίνει «κατάμαυρος», έλεγαν παλαιότερα οι ορεσίβιοι τον έλατο που ανέκαθεν προστάτευε τα βουνά μας από τη διάβρωση. Επιπλέον, το «λατορέτσινο» (ρετσίνι) που τρέχει από τους κώνους και τον φλοιό, το χρησιμοποιούσαν στο παρελθόν για να γιατρεύουν πληγές ανθρώπων και ζώων, ως τονωτικό για του ανήμπορους και ως θεραπευτικό για το έλκος στομάχου. Σαρακατσάνοι υλοτόμοι και κυνηγοί χρησιμοποιούσαν τις κλάρες του, σε πρόχειρες ή πιο μόνιμες κατασκευές τους όπως καλύβες και κρεβάτια, ενώ οι Σαρακατσάνες έφτιαχναν από μεγάλα κομμάτια του φλοιού του φορητές κούνιες για τα παιδιά τους, τις λεγόμενες «μελούτες».

Σημαντικός για την μελισσοκομία είναι ο πεύκος αφού το μεγαλύτερο ποσοστό του μελιού στην Ελλάδα είναι πευκόμελο που παράγεται από το μελίτωμα του κορμού που μαζεύουν οι μέλισσες και προκαλείται από τον «εργάτη του πεύκου» (μελιτογόνο έντομο Marchalina hellenica).

Βοτανική και λαογραφία

Δύο κόσμους θέλησε να ενώσει η συγγραφέας με το βιβλίο της, τον κόσμο της βοτανικής και της λαογραφίας, με τη συμβολή του επίκουρου καθηγητή του Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Γιώργου Κοράκη και του Δρ. Ρήγα Τσιακίρη, δασολόγου.

«Έχουμε απομακρυνθεί τόσο από τη φύση που βλέπουμε ίδια όλα τα δέντρα και δεν τα αναγνωρίζουμε, ειδικά μέσα στα αστικά κέντρα. Στόχος της έκδοσης είναι ο κόσμος να γνωρίσει τα δέντρα με κείμενα απλά και κατανοητά, “δεμένα” με ιστορίες και θεραπευτικές χρήσεις», καταλήγει η κ. Στάρα.