Υπήρξε η Ακρόπολη χαρέμι των Οθωμανών; Μύθοι και πραγματικότητα

Η ιστορία της Ακρόπολης -όπως και της υπόλοιπης Ελλάδας εξάλλου- κάνει μία παύση στα περίπου 400 χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Υπάρχουν λίγες καταγραφές και περισσότερες προφορικές ιστορίες.

Μια από αυτές αφορά το Ερέχθειο και επιμένει ότι κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας είχε μετατραπεί σε χαρέμι, κατοικία των συζύγων του Τούρκου διοικητή της Ακρόπολης.

Η υπόθεση αυτή -διότι περί υποθέσεως πρόκειται- ταιριάζει πάρα πολύ στο αφήγημα για την ασέβεια και τη βαρβαρότητα των οθωμανών κατακτητών, οι οποίοι βεβήλωσαν ακόμη και έναν τόσο ιερό τόπο. Ισχύει όμως;

Ο αρχαιολόγος Janric van Rookhuijzen, του πανεπιστημίου της Ουτρέχτης αποφάσισε να εξιχνιάσει το μυστήριο και ερεύνησε το θέμα σε βάθος. Στο οποίο βάθος βρήκε πολλά και πολύ ενδιαφέροντα.

Πώς χτίζεται ένας μύθος

Η ιστορία για το χαρέμι της Ακρόπολης ξεκίνησε το 17ο αιώνα. Ένας Βρετανός και ένας Γάλλος περιηγητής της εποχής επισκέφθηκαν την Αθήνα και όταν επέστρεψαν στις πατρίδες τους έγραψαν βιβλία τα οποία έγιναν best sellers ακριβώς επειδή έδιναν βάση στην φρικαλέα ιστορία της μετατροπής της Ακρόπολης σε χαρέμι των βαρβάρων.

Ήταν μια εποχή που στην Ευρώπη συνέβαιναν δύο πράγματα:

Το ένα είναι ότι η αρχαία Ελλάδα και ο πολιτισμός της -κατά κανόνα όχι όπως ήταν, αλλά όπως τον φαντάζονταν οι Ευρωπαίοι, αλλά αυτό είναι άλλη κουβέντα- γνώριζαν πρωτοφανή άνθιση ως βάσεις του «νέου» ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Το άλλο είναι ότι οι Οθωμανοί ήταν το σύμβολο της καταστροφής του «ευρωπαϊκού πολιτισμού», η αιώνια απειλή όχι μόνο σε γεωστρατηγικό αλλά κυρίως σε πολιτιστικό επίπεδο.

Το αφήγημα του χαρεμιού, όπως ήταν φυσικό, βρήκε πρόσφορο έδαφος. Υπήρχε, μόνο μια μικρή λεπτομέρεια: Οι δύο περιηγητές, όπως ανακάλυψε ο van Rookhuijzen, δεν ήταν παρά δύο «κίτρινοι» δημοσιογράφοι της εποχής: Κανένας τους δεν πάτησε ποτέ το πόδι του μέσα στην Ακρόπολη και οι πηγές τους για όσα κατέγραψαν είναι από αμφιλεγόμενες έως ανύπαρκτες.

Κανείς δεν ασχολήθηκε να τσεκάρει τις πηγές τους, όμως, αρκούσε ότι το αφήγημα πούλαγε και όπως συμβαίνει συχνά σ' αυτές τις υποθέσεις, το μύθευμα μετατράπηκε από γενιά σε γενιά σε πραγματικότητα. Οι συγγραφείς που ακολούθησαν επανέλαβαν την πληροφορία και επέμεναν ότι το χαρέμι παρέμεινε στη θέση του ακόμη και μετά το βομβαρδισμό της Ακρόπολης από τους Ενετούς του Μοροζίνη το 1687.

Ο van Rookhuijzen έκανε το αυτονόητο: Μελέτησε οθωμανικές πηγές της εποχής, οι οποίες ως τώρα ήταν εν πολλοίς ανεκμετάλευτες. Σε καμία από αυτές δεν βρήκε την παραμικρή αναφορά σε χαρέμι στην Ακρόπολη, αντιθέτως βρήκε αναφορές που υπονοούν ότι το Ερέχθειο είχε μια πολύ διαφορετική χρήση: Ήταν πιθανότατα κάνποιου είδους στρατηγείο για τον Τούρκο διοικητή, ένα μέρος που χρησιμοποιούσε για τις επίσημες συναντήσεις του.

Χαρέμια, στερεότυπα και καταστροφές

Η ύπαρξη των επιβλητικών Καρυάτιδων στην πρόσοψη του Ερέχθειου φαίνεται ότι βοήθησε στη δημιουργία του μύθου ότι το κτίριο χρησιμοποιήθηκε για σκοπούς ερωτικών συνευρέσεων, έτσι κι αλλιώς υπήρχε ένα μυστήριο που το συνόδευε σχεδον από την κατασκευή του.

Οι επισκέπτες της Ακρόπολης, από τους αρχαίους χρόνους κιόλας, επηρεασμένοι από την εικόνα των γυναικείων αγαλμάτων, επινοούσαν παρόμοιες ιστορίες.

Σε έναν κόσμο κατεξοχήν πατριαρχικό, πώς αλλιώς θα μπορούσε να ερμηνεύσει το συλλογικό υποσυνείδητο την τόσο προφανή γυναικεία παρουσία;

Η αυθυποβολή αυτή, στα χρόνια του μεσαίωνα και μετά, πήρε διαστάσεις πειστηρίου: Για να υπάρχουν αγάλματα ημίγυμνων γυναικών απ' έξω, φαντάσου τι γίνεται μέσα, ήταν περίπου το νόημα.

Και βέβαια, όπως προείπαμε, υπήρχε και η ανάγκη να απεικονιστούν οι Οθωμανοι ως οι πολύ κακοί, βάρβαροι και ανίεροι της υπόθεσης: Αιώνες πολέμου ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς δεν ήταν δύσκολο να τροφοδοτήσουν κάθε είδους αρνητικό στερεότυπο γι αυτούς· πολλά απ' αυτά τα στερεότυπα διαιωνίζονται και σήμερα σε ατομικό, συλλογικό ή και οργανωμένο επίπεδο.

Πέρα απ' αυτό, σε μια εποχή που στην Ευρώπη το σεξ ήταν απόλυτα ενοχοποιημένο, κυρίως για θρησκευτικούς λόγους, η φαντασία των Ευρωπαίων ταξίδευε πολύ μακριά όταν σκέφτονταν χαρέμια.

Όλα αυτά και πολλά ακόμη στην ίδια γραμμή, οδήγησαν στον πλήρη αφανισμό του τουρκικου οικισμού της Ακρόπολης μετά την απελευθέρωση της Αθήνας. Υπό μια έννοια, αυτή η ίδια λογική οδήγησε και στην κλοπή των μαρμάρων (μαζί με μια από τις Καρυάτιδες) από τον Λορδο Έλγιν λίγο αργότερα.

Πώς μεταχειρίστηκαν τελικά οι Τούρκοι τα αρχαία;

Σήμερα τα μάρμαρα είναι ακόμη στο Λονδίνο και αποτελούν ίσως το μεγαλύτερο αρχαιολογικό ζήτημα της εποχής.

Οι γυναίκες της Ακρόπολης, όμως, εξακολουθούν, ακόμη και σε μια εποχή που παλεύει να εξορθολογίσει την πραγματικότητα, να εξάπτουν τη φαντασία: Οι Καρυάτιδες που έχουν μείνει στο Ερέχθειο κλαίνε, λέει ο σύγχρονος μύθος, για την αδελφή τους που είναι φυλακισμένη μακριά τους.

Το οξύμωρο της ιστορίας, βέβαια, είναι ότι τις καταστροφές στην Ακρόπολη δεν προκάλεσαν οι Τούρκοι, όπως θα βόλευε να πιστεύουμε, αλλά οι Ενετοί και οι Βρετανοί.

Όσο κι αν ο πολιτισμός τους διέφερε από το δικό μας, οι σύγχρονες μελέτες -ανάμεσα στις οποίες κι εκείνη του van Rookhuijzen-, δείχνουν ότι τους τρεις αιώνες που παρέμειναν στην Αθήνα οι Τούρκοι όχι μόνο δεν πείραξαν την Ακρόπολη, αλλά ήταν τόσο εντυπωσιασμένοι και εκστασιασμένοι από αυτήν, όσο και οι σύγχρονοι τουρίστες.

Προϊούσης της ιστορικής έρευνας καταδεικνύεται όλο και περισσότερο ότι οι Τούρκοι απείχαν πολύ από την εικόνα των «απόλυτων βαρβάρων» που είχαμε και έχουμε γι αυτούς. Η τριβή τους με το Βυζάντιο αλλά και τη Δύση, μεταμόρφωσε το δικό τους πολιτισμό, όσο και τους άλλους και ίσως τελικά καταλήξουμε και γι αυτούς σε μια αναλογία με τους Ρωμαίους:

Το σπαθί από τη μια και ο πολιτισμός από την άλλη, όταν βρέθηκαν αντιμέτωπα έδωσαν και πήραν εξίσου. Μακροπρόθεσμα, όμως, το δεύτερο πάντα κέρδιζε.