Ζάχα Χαντίντ: “Θα με φώναζαν ντίβα αν ήμουν άντρας;”

“Όταν την πρωτοείδα, τα χείλη της ήταν σφιχτά σαν επτασφράγιστες πόρτες.

Η Ζάχα Χαντίντ είναι μια γυναίκα που δεν θα φλυαρήσει. Γιατί να έκανε κάτι τέτοιο η πιο διάσημη γυναίκα αρχιτέκτονας του κόσμου;

Τη ρωτάω αν οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να τη φοβούνται. Η απάντηση της ένα απότομο “Όχι” πριν γυρίσει το βλέμμα της κάνοντας μια διαπίστωση. “Νομίζω οι άνθρωποι έχουν πάντα από κάτι να τους φοβίζει. Δεν συμπεριφέρομαι τρομακτικά προς τους ανθρώπους για να τους φοβίσω”.

“Είναι μόνο ψέμματα” απαντάει όταν τις υπενθυμίζω δημοσιεύματα που μίλαγαν για μια γυναίκα που απαίτησε να της αλλάξουν πλήρωμα στην ιδιωτική πτήση ενώ ετοιμαζόταν για να απογιωθεί. Σάραντα λεπτά αργότερα η Χαντίντ έχει “μαλακώσει” κάπως αφήνοντας με να διακρίνω στιγμιότυπα μιας συγκλονιστικής ζωής που ξεκίνησε στη Βαγδάτη τη δεκαετία του 50 για να συνεχίσει σε επίθεση στο ανδροκρατούμενο καθεστώς της διεθνούς αρχιτεκτονικής σκηνής και να αναδειχθεί σε μία από τις πιο βραβευμένες, επιδραστικές και αμφιλεγόμενες επαγγελματίες του χώρου παγκοσμίως σε μία αντρική λέσχη.

Ίσως όλοι αυτοί οι αστικοί μύθοι για την απαίσια συμπεριφορά της είναι κομμάτι από το μυστήριο που έχει υφάνει γύρω της η 63χρονη Βρετανή γενημμένη στο Ιράκ που απασχολεί σήμερα στο αρχιτεκτονικό γραφείο της περισσότερους από 400 υπαλλήλους και έχει φέρει εις πέρας 950 αναθέσεις σε 45 κράτη, ανάμεσα τους και το Ολυμπιακό Στάδιο του Τόκιο το 2020.

Μυριάδες από λευκά μοντέλα της Xαντίντ στο χαρακτηριστικό, απαλό περίπου λευκό χρώμα που αγαπάει, απλώνονται επάνω σε ένα κυματιστό, γυάλινο τραπέζι. Οι μακέτες της από τα φουτουριστικά σχέδια που την καθιερώνουν έχουν παραταχθεί σε αυτή την αίθουσα τέχνης στο κομψό Clerkenwell του ανατολικού Λονδίνου. Είναι η Πόλη Των Πύργων. Το installation βρίσκεται μπροστά της καθώς είναιόρθια μπροστά μου με μια κάπα μαύρη επάνω της, η δημιουργός και ο κόσμος της.

Γραμμές σαν φλέβες

Η τελευταία της δουλειά με την εταιρία σκαφών από τη Γερμανία Blohm+Voss -οι ίδιοι που δημιούργησαν το Eclipse του ρώσου μεγιστάνα Roman Abramovich, το δεύτερο μεγαλύτερο ιδιωτικό σκάφος του κόσμου, περνάει σε ψηφιακές μακέτες στην οθόνη πλάσμα πίσω από την ίδια. Οι γραμμές τους υφαίνουν μια πολυτέλεια πέρα από τη φαντασία. Δεν διακρίνεται ούτε μια ορθή γωνία στα σχέδια. Μα τι συμβαίνειεπιτέλους στο μυαλό της γυναίκας που δημιουργεί αυτά τα απίθανα σχήματα;

“Η ιδέα ήταν να δημιουργήσουμε πλαίσια που θα θυμίζουν φλέβες” εγηξεί υπενθυμίζοντας μια από τις αγάπες της, την οργανική φόρμα. “Δυστυχώς η αρχιτεκτονική, όσο και αν το θέλω, δεν μπορεί να επιπλεύσει. Η αρχιτεκτονική είναι δεμένη με τη βαρύτητα.

Αν δεις την κυματιστή οροφή του λονδρέζικου Aquatic Centre ή τις αλληλοκαλυπτόμενες γραμμές του μουσείου ΜΑΧΧΙ της Ρώμης έχεις την εντύπωση ότι είναι φόρμες που δεν σκλαβώνονται από νόμους της φυσικής. Για τους οπαδούς της είναι δύο ακόμη δείγματα μιας αποδομητικής αρχιτεκτονικής σχολής που δείχνει το δρόμο προς το μέλλον. Για τους εχθρούς της είναι υπερβολικά στο σχεδιασμό του και κυρίως δαπανηρότερα των αρχικών προυπολογισμών τους.

Είτε ανήκεις στους πρώτους, είτε στους δεύτερους, δεν μπορείς να αρνηθείς το φαινόμενο της νικηγόρας Ζάχα Χαντίντ, της πρώτης γυναίκας που κέρδισε το Oscar αρχιτεκτονικής Pritzker Prize το 2004 και έγινε μέσα σε μία δεκαετία από την αρχιτέκτονα που δεν χτίζει τίποτα στην αρχιτέκτονα που χτίζει τα πάντα.

“Ποτέ δεν δέχομαι ένα όχι ως απάντηση. Δεν υποχωρώ λέγοντας, οκ,πάτα επάνω στο πτώμα μου, μπορείς” σχολιάζει για την γεμάτη πείσμα συμπεριφορά της. “Στο Λονδίνο ήταν όλα πολύ δειλά, οι άνθρωποι ευγενικοί, σου μιλάνε με τρόπους -ειδικά όταν είσαι γυναίκα. Έπρεπε και εγώ να συμπεριφερθώ με ευγένεια. Δεν προκαλείς το κατεστημένο...”

Όταν το μουσείο της Βιέννης MAK τίμησε το έργο της το 2003, οι συνοδοί φορούσαν t-shirts με χαρακτηριστικές σοφίες της. “Θα με φώναζαν ντίβα, αν ήμουν άντρας;”

“Όταν είσαι άντρας σε βλέπουν σκληρό και φιλόδοξο. Όταν είσαι γυναίκα όχι, η φιλοδοξία σε μια γυναίκα είναι ελάτωμα. Πιστεύω τα πράγματα έχουν αλλάξει τα τελευταία 20 χρόνια, έχουν βελτιωθεί. Αλλά υπάρχει ακόμη προκατάληψη. Ένας τρίτος θα υποστήριζε ότι η δουλειά της Χαντίντ έχει φέρει καρπούς ανοίγοντας το δρόμο σε άλλες γυναίκες του χώρου να βγουν μπροστά. Η ίδια διαφωνεί. “Είναι παντού μια λέσχη αντρών. Δεν είμαι συνηθισμένη σε κάτι τέτοιο. Πηγαίνουν για ψάρεμα, παίζουν γκολφ, πάνε για ποτό, ως γυναίκα δεν είμαι μέρος αυτής της κουλτούρας. Υπάρχει μεγάλη διαφορά.”

H ανοικοδόμηση ενός νέου κόσμου

Η Χαντίντ μεγάλωσε σε ένα σπίτι με αναφορές στο ρυθμό του Bauhaus στη Βαγδάτη. Ο πατέρας της, ηγέτης του Προοδευτικού Δημοκρατικού Κόμματος της χώρας, ήταν ένας άντρας που εκτιμούσε τη γνώση και την παιδεία ιδιαίτερα. Η Χαντίντ και οι δύο αδερφοί της πήγαν σε οικοτροφείο στην Αγγλία. Η ίδια επέστρεψε στη Βαγδάτη για να πάρει πτυχίο μαθηματικών από το American University of Beirut. Ως έφηβος έβρισκε έμπνευση στην αρχιτεκτονική του μοντερνισμού που έβλεπε στα εξώφυλλα του περιοδικού Time των μεταπολεμικών 60s.

“Yπήρχε μια αισιοδοξία, ανοικοδομούσαμε ένα νέο κόσμο αντικαθιστώντας ό,τι είχε καταστρέψει ο πόλεμος. Υπήρχαν νέες ιδέες, καινούργια υλικά”. Στα 22 μετακομίζει στο Λονδίνο για την πρακτική της στο ριζοσπαστικό Architectural Association κάτω από τη φροντίδα του επδραστικού Ολλανδού της αρχιτεκτονικής Rem Koolhaas. Κάποτε είχε σχολιάσει την Χαντίντ ως “ένα πλανήτη στη δική του αμίμητη τροχιά”. Τι ήθελε να πει με αυτό;

“Αναρωτιέμαι και εγώ η ίδια πολλές φορές. Στην αρχήόταν το άκουσα ένιωσα άβολα” λέει με ένα συγκρατημένο χαμόγελο. “Αλλά είχε δίκιο. Δεν ήμουν για συμβατική καριέρα και το είχε διακρίνει από πάντα”. Αποστάτης πλανήτης η Χαντίντ εγκαινίασε το δικό της γραφείο στο Λονδίνο και το 1993 ολοκληρώνει το πρώτο της εμβληματικό από την αρχή του έργο. Η Χαντίντ επισκέφθηκε τον πυροσβεστικό σταθμό Vitra στη Γερμανία είκοσι χρόνια μετά την παράδοση του, το 1993.

“Όταν επιστρέφεις στο παρελθόν βλέπεις τα κτίρια διαφορετικά, σου μοιάζουν ίσως πιο μικρά, σίγουρα πάντως όχι όπως θα τα περίμενες” σχολιάζει. Αν υπάρχει όμως ένα έργο που δημιούργησε την Χαντίντ από ατσάλι αυτό είναι το ματαιωμένο την τελευταία στιγμή έργο για τη Λυρική στο Cardiff Bay της Ουαλίας το 1995. Αν και της είχε ανατεθεί δύο φορές, ακυρώθηκε μετά από πιέσεις από την τοπική κοινότητα και τους πολιτευόμενους της. Ήταν μια στιγμή που θα μπορούσε να είναι ο επίλογος της. “Γνωρίζω ότι πολλοί περίμεναν ότι θα παραιτηθώ, γιατί επρόκειτο για μια πολύ δυσάρεστη, άσχημη εμπειρία. Θυμάμαι όταν το έμαθα υποσχέθηκα στον εαυτό μου ότι δεν θα το αφήσω να με συθλίψει. Με έσωσε, με έκανε πιο δυνατή” λέει.

"Δεν θα έχτιζα ποτέ φυλακή"

Σήμερα δεν μπορείς να φανταστείς, ούτε καν να βρεις κάποιον που θα έλεγε όχι στη Dame Χαντίντ. Από το Πεκίνο έως το Αζερμπαιτζάν, τα έργα της δίνουν το στίγμα της. Την ενδιαφέρουν οι κοινωνικές συνθήκες και τα ανθρώπινα δικαιώματα στα κράτη και τα καθεστώτα με τα οποία συνεργάζεται;

“Εαν ως αρχιτέκτονας μπορείς να 'ανακουφίσεις' μια καταπιεστική κατάσταση ή να 'ανυψώσεις' μια κουλτούρα, το κάνεις, με οποιοδήποτε τρόπο. Δεν θα έχτιζα φυλακή αν μου το ζητούσαν, είναι όμως διαφορετικό όταν σου αναθέτουν ένα μουσείο ή μία βιβλιοθήκη” λέει.

Και οι συνθήκες των εργαζομένων στα κατασκευαστικά έργα;

“Πρόκειται για κάτι που δεν σε αφορά. Πιστεύω ότι κάθε κράτος οφείλει να προστατεύει το εργατικό του δυναμικό, είναι ευθύνη του. Αν ως αρχοτέκτονας μπλέκεσαι με τα πάντα, πραγματικά δεν κάνεις τίποτα. Δεν λέω ότι δεν πρέπει να μας αφορούν οι κοινωνικές συνθήκες, λέω ότι είναι δουλειά για τους πολιτικούς, τα μέσα ενημέρωσης και τους πολίτες να ασχοληθούν με το θέμα”. Υπάρχει μία χώρα που ακόμη δεν έχει φιλοξενήσει ένα πρωτότυπο κτίριο της χαντίντ, η πατρίδα της, το Ιράκ της, αν και της ανατέθηκε η κατασκευή της Κεντρικής Τράπεζας της Βαγδάτης - όταν συμβεί καθώς στην πραγματικότητα είναι μια εικασία.

Για τη Χαντίντ όμως η επιτυχία δεν σημαίνει ότι θα στερήσει από τον εαυτό της τον τίτλο μιας νευρικής αουτσάιντερ.

“Στα νειάτα σου θέλεις απλά να τα βάλεις με όλους. Αυτή η συνεχής πάλη όμως είναι τόσο κουραστική” λέει.

“Φυσικά και μας έχουν αποδεχθεί σήμερα αλλά θα θυμάμαι πάντα την αντίσταση τους επειδή στην αρχή δεν μας καταλάβαιναν. Σήμερα μας αντιστέκονται επειδή νομίζουν ότι είμαστε επιτυχημένοι”.

Zaha Hadid: 'Would they still call me a diva if I was a man?' by Sheena McKenzie