Τέχνη 1821: Ανάλυση του πίνακα «H Δόξα των Ψαρών», Νικόλαος Γύζης
Ο Γύζης, στο τετράδιο των σχεδίων του, είχε αντιγράψει το 1895 τους γνωστούς στίχους του σχετικού ποιήματος του Διονυσίου Σολωμού:
«Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη
περπατώντας η Δόξα μονάχη
μελετά τα λαμπρά παληκάρια
και στην κόμη στεφάνι φορεί
γινωμένο από λίγα χορτάρια
που ´χαν μείνει στη έρημη γη»
και παρέστησε στον πίνακά του, τη Δόξα μεγαλόπρεπη και φτερωτή ως Νίκη ή Αρχάγγελο, τη στιγμή που πατά το πόδι της στη λεηλατημένη γη και με αυστηρό ύφος και περισυλλογή καταγράφει στη δέλτο που κρατά τα ονόματα των ηρώων.
Ο ίδιος έγραψε σε επιστολή του τoν Απρίλιο του 1900: «Ο δαιμόνιος Σολωμός με ενέπνευσεν, Δόξαν αρχαίαν, Δόξαν αυστηράν (φρικιάζουσαν) και σοβαράν, Δόξαν εμπρέπουσαν εις τους απαράμιλλους των προγόνων μας ελευθερωτάς...η έμπνευσίς μου παρεδέχθη, εν ώρα σκοτεινή, ενώ τα πάντα εσιώπησαν και το παν κατεκάη... Δεν ζωγραφίζονται αι λέξεις, αλλά το πνεύμα αυτών».
Η ήττα του 1897 και οι ταπεινωτικές συνθήκες που προέκυψαν, ευαισθητοποίησαν τους καλλιτέχνες που στράφηκαν σε θέματα που αναπτέρωναν το ηθικό των Ελλήνων και σε αυτό το κλίμα εντάσσεται η αλληγορική και συμβολιστική απόδοση της μορφής, με στοιχεία του σύγχρονου μοντερνιστικού Jugendstil που χαρακτηρίζουν και άλλες μεγάλες θρησκευτικές και ιστορικές συνθέσεις της τελευταίας περιόδου του καλλιτέχνη.
Η «Δόξα των Ψαρών» εκτέθηκε για πρώτη φορά το 1898 στη Βιέννη, κατόπιν στο Glaspalast του Μονάχου και το 1899 στην Αθήνα στην έκθεση του Ζαππείου. Η υποδοχή του ελληνικού κοινού γενικά δεν υπήρξε καλή. Επειδή ο Γύζης ήταν γνωστός στην Ελλάδα κυρίως για τα ηθογραφικά του θέματα, η ιδεαλιστική απόδοση της μορφής προκάλεσε αρνητικά σχόλια και κατακρίθηκε για τη βλοσυρότητα του βλέμματος, «προκειμένου περί θεάς του ουρανού και όχι εριννύος του Ταρτάρου» (εφ. Εστία, 29 Μαρτίου 1899).
Ο Γύζης, βαθιά απογοητευμένος από τις αντιδράσεις και τον χαρακτηρισμό της Δόξας του ακόμα και ως «ζουρλοκαμπέρω», έγραψε σε επιστολή προς τους οικείους του: «Εγώ τουλάχιστον το θεωρώ ως εν εκ των ανωτάτων έργων μου. Θα με εμπνέει εις την δόξαν των ημιθέων του ´21... Οφείλω να το υπερασπιστώ, είναι πνευματικόν μου τέκνον και, αν είναι χωλόν, δεν ανέχομαι να μου το περιγελάσουν».
Ο Γύζης φιλοτέχνησε πολλά σχέδια πάνω στο θέμα της Νίκης και δύο ελαιογραφίες, από τις οποίες η μία ανήκε στη συλλογή της τέως ελληνικής βασιλικής οικογένειας (σήμερα λανθάνει) και η δεύτερη, παρόμοια, λίγο μικρότερη σε μέγεθος, ανήκε στη συλλογή Παπαστράτου και πρόσφατα δωρήθηκε στην Προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Με τη συνδρομή της Εταιρείας Ελλήνων Ιστορικών Τέχνης