Σαν σήμερα γεννήθηκε ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Αυτά είναι κάποια, πάντα επίκαιρα, λόγια του

“Γεννήθηκα στην Κωνσταντινούπολη και πήγαµε στην Αθήνα όταν ήµουν τριών µηνών, πρακτικά, όλα αυτά τα χρόνια τα πέρασα στην Αθήνα” έλεγε ο ίδιος σε συνέντευξη που παραχώρησε το 1996 στο γαλλικό ραδιόφωνο. “Οι γονείς µου έχουν πεθάνει εδώ και πολύ καιρό, τους σκέφτοµαι πάντα µε αγάπη. Συνεισέφεραν τα µέγιστα για να µε κάνουν αυτό που είµαι. Ο πατέρας µου, µε το σεβασµό που πάντα είχε για τα πνευµατικά πράγµατα, θα ήθελε να είχε συνεχίσει τις σπουδές του, υποχρεώθηκε όµως να εργαστεί και έτσι τελείωσε µόνο το Λύκειο. Θαύµαζε τη Γαλλία, το δηµοκρατικό καθεστώς, τη γαλλική ευγένεια, είχε µια βολταιρική πλευρά, ήταν άθεος, αντιµοναρχικός, δηµοκρατικός” πρόσθεσε.

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης γεννήθηκε στις 11 Μαρτίου του 1922 και αυτή η γενέθλια ημέρα του δίνει αφορμή για να παραθέσουμε μερικά αποσπάσματα από το λόγο του. Κομμάτια της σκέψης του που μοιάζουν πάντα το ίδιο επίκαιρα, το ίδιο ουσιαστικά, το ίδιο καθαρτικά για το μυαλό όπως εκείνη την πρώτη φορά που βούτηξες μέσα στα άσπιλα νερά τους.

Υπάρχει κάτι το οποίο αποτελεί την ιδιομορφία, τη μοναδικότητα και το βαρύ προνόμιο της Δύσης: πρόκειται γι' αυτή την κοινωνικο-ιστορική αλληλουχία που ξεκινά στην αρχαία Ελλάδα και αρχίζει ξανά, από το 11ο αιώνα και μετά, στη δυτική Ευρώπη.

Αυτή είναι η μόνη στην οποία βλέπουμε να προβάλει ένα πρόταγμα ελευθερίας, ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, κριτικής και αυτοκριτικής.

H πιο εντυπωσιακή επιβεβαίωση αυτού είναι ακριβώς ο λόγος ο οποίος καταγγέλλει τη Δύση. Διότι στη Δύση έχουμε τη δυνατότητα (τουλάχιστον ορισμένοι από εμάς) να καταγγέλλουμε τον ολοκληρωτισμό, την αποικιοκρατία, το δουλεμπόριο των Μαύρων, την εξόντωση των Ινδιάνων στην Αμερική.

Όμως, δεν έχω δει τους απογόνους των Αζτέκων, των Ινδών ή των Κινέζων να κάνουν μια ανάλογη αυτοκριτική. Απεναντίας, βλέπω ότι ακόμη και σήμερα οι Ιάπωνες αρνούνται τις θηριωδίες που διέπραξαν κατά το B Παγκόσμιο Πόλεμο.

Τις πταίει

Οι Άραβες καταγγέλλουν συνεχώς ότι για όλα τα κακά που τους ταλαιπωρούν εξαθλίωση, έλλειψη δημοκρατίας, διακοπή της εξέλιξης του πολιτισμού τους κ.λπ. ευθύνεται η αποικιοκρατία την οποία υπέστησαν από τους Ευρωπαίους.

Ωστόσο, η αποικιοκρατία σε αρκετές αραβικές χώρες διήρκεσε στη χειρότερη περίπτωση 130 χρόνια (αυτό συνέβη στην Αλγερία, 1830-1962). Όμως οι ίδιοι αυτοί Άραβες, πριν από την αποικιοκρατία των Ευρωπαίων, είχαν υποστεί για 5 αιώνες το ζυγό των Τούρκων. H τουρκική κυριαρχία στην εγγύς και τη Μέση Ανατολή αρχίζει τον 15ο αιώνα και τελειώνει το 1918. Αλλά οι Άραβες και οι Τούρκοι κατακτητές τους, που ήταν ομόθρησκοί μουσουλμάνοι, δεν μιλούν ποτέ για την κυριαρχία αυτή. Πάντως, η εξέλιξη της αραβικής κουλτούρας σταμάτησε το 11ο με 12ο αιώνα, δηλαδή οκτώ αιώνες πριν καν να μπορεί να γίνει λόγος για την κατακτητική επέκταση της Δύσης.

Εξάλλου και αυτή η ίδια η αραβική κουλτούρα βασίστηκε στις κατακτήσεις, την εξόντωση και τη λίγο έως πολύ βίαια επιβολή της ισλαμικής θρησκείας στους κατακτημένους πληθυσμούς.

Στην Αίγυπτο το 550 μ.X. δεν υπήρχαν Άραβες, όπως δεν υπήρχαν Άραβες, τότε, στη Λιβύη, στην Αλγερία, στο Μαρόκο, στο Ιράκ. Οι Άραβες που βρίσκονται τώρα εκεί είναι απόγονοι των κατακτητών που κυρίευσαν αυτές τις χώρες και που επέβαλαν, με ή χωρίς βία, στους τοπικούς πληθυσμούς τη δική τους θρησκεία. Δεν βλέπω όμως να γίνεται καμία κριτική αυτών των γεγονότων μέσα στο χώρο του αραβικού κόσμου. Κατά τον ίδιο τρόπο μιλάμε, βεβαίως, για το δουλεμπόριο των Μαύρων από τους Ευρωπαίους (16ος αιώνας και εντεύθεν), αλλά δεν μιλάμε ποτέ για το γεγονός ότι το δουλεμπόριο και η συστηματική υποδούλωση των Μαύρων στην Αφρική τα εγκαινίασαν Άραβες έμποροι (11ος-12ος αιώνας και εντεύθεν), με τη συνενοχή-συμμετοχή, όπως πάντα, βασιλιάδων και φυλάρχων. Επίσης, δεν μιλάμε για το γεγονός ότι η δουλεία δεν καταργήθηκε αυθόρμητα σε καμία ισλαμική χώρα και ότι σε κάποιες από αυτές η δουλεία ισχύει ακόμη και σήμερα.

Δεν θέλω να πω με κανέναν τρόπο ότι όλα αυτά απαλείφουν τα εγκλήματα που διέπραξαν οι Δυτικοί. Λέω μόνον ότι η ιδιαιτερότητα του δυτικού πολιτισμού έγκειται ακριβώς στην ικανότητά του για αυτο-αμφισβήτηση και αυτοκριτική.

Στην ιστορία της Δύσης, όπως και σε όλες τις άλλες ιστορίες, υπάρχουν θηριωδίες και φρικαλεότητες. Αλλά, όμως, μόνον η Δύση δημιούργησε την ικανότητα για εσωτερική αμφισβήτηση των ίδιων των θεσμών και των ιδεών της εν ονόματι της λογικής συζήτησης μεταξύ των ανθρώπων, η οποία παραμένει ανοιχτή στο διηνεκές και δεν αναγνωρίζει έσχατο δόγμα.

Εμείς οι ίδιοι φτιάχνουμε τους νόμους και τους θεσμούς μας, θέλουμε την ατομική και τη συλλογική μας αυτονομία, και αυτή την αυτονομία μόνο εμείς μπορούμε και οφείλουμε να την περιορίζουμε.

...

Η μεγάλη τέχνη είναι το παράθυρο της κοινωνίας που ατενίζει το χάος, και, ταυτόχρονα η μορφή που έχει δοθεί σ” αυτό το χάος (ενώ η θρησκεία είναι το παράθυρο προς το χάος και το προσωπείο που συγκαλύπτει το χάος αυτό). Η τέχνη είναι μορφή η οποία δεν καλύπτει τίποτα. Διαμέσου της μορφής, η τέχνη δείχνει, απεριόριστα, το χάος – και, έτσι, θέτει υπό αμφισβήτηση τις εγκαθιδρυμένες σημασίες, μέχρι και τη σημασία της ανθρώπινης ζωής και του πλέον αδιαμφισβήτητου περιεχομένου της.

...

Γιατί θέλουμε την ελευθερία; Τη θέλουμε κατ' αρχάς βεβαίως για αυτή την ίδια· αλλά τη θέλουμε και για να μπορούμε να κάνουμε κάτι. Αν δεν μπορούμε, αν δεν θέλουμε να κάνουμε κάτι, αυτή η ελευθερία μετατρέπεται σε καθαρό σχήμα του κενού. Τρομοκρατημένος μπροστά σ” αυτό το κενό, ο σύγχρονος άνθρωπος καταφεύγει στο κοπιώδες παραγέμισμα του «ελεύθερου χρόνου» του, σε μια όλο και περισσότερο επαναλαμβανόμενη, όλο και περισσότερο επιταχυνόμενη ρουτίνα.

...

Ζωντανό παρελθόν μπορεί να υπάρξει μόνο για ένα δημιουργικό παρόν, ανοιχτό προς το μέλλον. Ας θεωρήσουμε την αθηναϊκή τραγωδία. Από τα σαράντα περίπου έργα που έφτασαν ως εμάς, μονάχα ένα, οι Πέρσες του Αισχύλου, εμπνέεται από γεγονός της επικαιρότητας. Όλα τα άλλα δανείζονται το θέμα τους από τη μυθολογική παράδοση· η κάθε τραγωδία όμως αναπλάθει την παράδοση, ανακαινίζει τη σημασία της.

...

Η σημερινή κοινωνία έχει μια φοβερή ικανότητα να πνίγει κάθε γνήσια απόκλιση, είτε αποσιωπώντας την είτε καθιστώντας την ένα φαινόμενο ανάμεσα στ” άλλα, που πλασάρεται στην αγορά όπως και τ” άλλα.

...

Η δημοκρατία υπήρξε ελληνικό δημιούργημα -δημιούργημα βέβαια περιορισμένο, αφού υπήρξε η δουλεία, η θέση των γυναικών κ.τ.λ. Αλλά η σπουδαιότητα αυτού του δημιουργήματος βρίσκεται στην ιδέα ότι μια συλλογική οντότητα μπορεί να αυτοθεσμίζεται ρητά και να αυτοκυβερνιέται, μια ιδέα αδιανόητη εκείνη την εποχή για τον υπόλοιπο κόσμο.

...

Τα μυρμήγκια ή τα άγρια ζώα διαθέτουν μια λειτουργική «ορθολογικότητα» κατά πολύ ανώτερη από του ανθρώπου: δεν σκοντάφτουν, ούτε τρώνε δηλητηριώδη μανιτάρια. Οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν τι είναι τροφή και τι όχι. Άρα δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον άνθρωπο με βάση την «ορθολογικότητα», τη «λογική» -αφού αυτές χαρακτηρίζουν όλα εν γένει τα έμβια όντα, ως τελεστική λογική.

...

Η γλώσσα δεν είναι -όπως λέγεται ανοήτως- ένα εργαλείο επικοινωνίας. Είναι κατ' αρχήν και πριν απ' όλα εργαλείο κοινωνικοποίησης. Μέσα στη γλώσσα και μέσω αυτής εκφράζονται, λέγονται, πραγματώνονται, μεταβιβάζονται οι σημασίες της κοινωνίας.

...

Πάντα θα πρέπει να φτιάχνουμε τη ζωή μας μέσα στις τραγικές συνθήκες που τη χαρακτηρίζουν, δεδομένου ότι δεν γνωρίζουμε πάντοτε ποιό είναι το καλό και ποιό το κακό, ούτε στο ατομικό ούτε στο συλλογικό επίπεδο. Αλλά δεν είμαστε καταδικασμένοι στο κακό, ούτε στο καλό, γιατί μπορούμε τις περισσότερες φορές να επιστρέψουμε στον εαυτό μας, ατομικά και συλλογικά, να στοχαζόμαστε πάνω στις πράξεις μας, να τις επανεξετάζουμε, να τις διορθώνουμε, να τις επανορθώνουμε.

...

Γεννηθήκατε στην Ιταλία το 1954, στη Γαλλία το 1930, στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1945, στην Ελλάδα το 1922: δεν το αποφασίσατε εσείς, κι όμως αυτό το απλό γεγονός θα κρίνει το ουσιαστικότερο κομμάτι της ζωής σας: τη γλώσσα σας, τη θρησκεία σας, το 99% (στην καλύτερη περίπτωση) της σκέψης σας, τους λόγους για τους οποίους θέλετε να ζείτε και δέχεστε (ή δεν δέχεστε) να πεθάνετε. Αυτό είναι κάτι πολύ περισσότερο, και μάλιστα κάτι τελείως διαφορετικό, από την απλή «παρουσία μέσα σ” έναν κόσμο» που δεν τον έχω διαλέξει. Ο κόσμος αυτός δεν είναι ένας κόσμος ή απλώς κόσμος. Είναι ένας κόσμος κοινωνικό-ιστορικός, διαμορφωμένος από τη θέσμισή του, που περιέχει, με τρόπο που δεν μπορεί να περιγραφεί, απειράριθμα θραύσματα της προγενέστερης ιστορίας.

Από το βιβλίο του Κορνήλιου Καστοριάδη, Η άνοδος της ασημαντότητας, Εκδόσεις Ύψιλον, 2000