Το ΚΑΣ απαντά για τα αρχαία του σταθμού Βενιζέλου: Μόνη λύση ήταν η μεταφορά των αρχαίων

Σε ανοιχτή επιστολή τους τα μέλη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ), εξηγούν -μεταξύ άλλων- τους λόγους για τους οποίους ήταν απαραίτητη η απομάκρυνση των αρχαίων από το σταθμό του ΜΕΤΡΟ στην οδό Βενιζέλου της Θεσσαλονίκης.

Στην επιστολή παρατίθεται αναλυτικά το ιστορικό της υπόθεσης, καθώς και το σκεπτικό των μελών του ΚΑΣ που έλαβαν την απόφαση να μετακινηθούν τα αρχαία:

«Οι αποφάσεις του ΚΑΣ σχετικά με τις αρχαιότητες του Σταθμού του ΜΕΤΡΟ στην οδό Βενιζέλου της Θεσσαλονίκης προκάλεσαν την έντονη αντίδραση ορισμένων φορέων και μεμονωμένων πολιτών εντός και εκτός της πόλης.

Έχοντας πλήρη συναίσθηση των ευθυνών μας ως επιστήμονες και ως μέλη του ΚΑΣ, κρίνουμε σκόπιμο να ενημερώσουμε τους συναδέλφους και γενικότερα κάθε καλόπιστο ενδιαφερόμενο για το ιστορικό της όλης υπόθεσης.

Το ιστορικό

Στις 16-12-2014 το ΚΑΣ εξέτασε έξι διαφορετικές προτάσεις για το σταθμό Βενιζέλου, που είχαν κατατεθεί από διάφορους φορείς –Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τεχνικό Επιμελητήριο, Δήμο Θεσσαλονίκης- οι οποίες προέβλεπαν ως μόνη τεχνικά δυνατή λύση, την προσωρινή απόσπαση των αρχαιοτήτων.

Τα μέλη του ΚΑΣ γνωμοδότησαν υπέρ μιας τεχνικής λύσης η οποία συνοδευόταν από πλήρη τεχνική μελέτη για τις αρχιτεκτονικές διαμορφώσεις και την στατική τους επάρκεια και η οποία είχε στόχο την ανάδειξη των αρχαιοτήτων, μετά την επανατοποθέτησή τους εντός του σταθμού επί της Βενιζέλου όπου βρέθηκαν. Παράλληλα, πέραν των απαραίτητων κατασκευών για την ανάδειξη των αρχαιοτήτων, προέβλεπε και τη λειτουργία του σταθμού του Μετρό. Η μελέτη αυτή εγκρίθηκε με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού.

Ο τότε Δήμαρχος Θεσσαλονίκης, με την υποστήριξη διαφόρων συλλόγων και κινήσεων πολιτών προσέφυγε κατά της σχετικής υπουργικής απόφασης στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ), το οποίο απέρριψε την προσφυγή του με την υπ' αριθμό 2611/2016 απόφασή του.

Ενώ δεν είχε ακόμη εκδοθεί η απόφαση του ΣτΕ, και αφού είχε προηγηθεί η αλλαγή κυβέρνησης, το Υπουργείο ενέκρινε επί της αρχής, τον Οκτώβριο του 2015, μετά από γνωμοδότηση του ΚΑΣ, πρόταση του Δημάρχου Θεσσαλονίκης, η οποία προέβλεπε την κατασκευή του σταθμού Βενιζέλου του Μετρό με την διατήρηση των αρχαιοτήτων στην θέση τους (in situ), χωρίς την πρόσκαιρη απομάκρυνσή τους.

Δύο χρόνια αργότερα, τον Φεβρουάριο του 2017, εγκρίθηκε η «μελέτη κατασκευής του σταθμού με κατά χώραν διατήρηση και ανάδειξη των αρχαιοτήτων».

Τον Δεκέμβριο του 2019 το θέμα επανήλθε, από τις αρμόδιες Διευθύνσεις του Υπουργείου στο ΚΑΣ, λόγω της υποβολής νέας μελέτης από τη Διοίκηση του Μετρό, σχετικής με την κατασκευή του σταθμού Βενιζέλου και την τύχη των αρχαιοτήτων. Τότε διαπιστώσαμε τα ακόλουθα:

* Τα χρόνια που μεσολάβησαν (2015-2019) δεν είχε γίνει καμία τεχνική εργασία στο χώρο του σταθμού παρά μόνον η προσωρινή προστασία των αρχαιοτήτων.

* Εκείνο που είχε εγκριθεί το 2015 ήταν απλώς μια προκαταρκτική-διερευνητική πρόταση για την κατασκευή του σταθμού με in situ διατήρηση των αρχαιοτήτων, χωρίς επαρκή στοιχεία, τα οποία να αποδεικνύουν τη δυνατότητα της κατασκευής.

* Η πρόταση αυτή κατατέθηκε και εγκρίθηκε εν τέλει το 2017. Η πρόταση περιελάμβανε μόνο αρχιτεκτονικά σχέδια χωρίς τις υποστηρικτικές στατικές και ηλεκτρομηχανολογικές (Η/Μ) μελέτες, καθώς και τις αντίστοιχες μελέτες εφαρμογής, απαραίτητες προϋποθέσεις για την έγκριση και την έναρξη των έργων.

* Ανάμεσα στα άλλα, τα αρχιτεκτονικά σχέδια παρουσίαζαν σοβαρές αβλεψίες, όπως π.χ. έλλειψη επαρκούς αριθμού εξόδων διαφυγής κ.ά. Επίσης, δεν έφεραν ούτε υπογραφή μελετητή, ούτε θεώρηση της τεχνικής υπηρεσίας του Μετρό. Τα σχέδια εξακολουθούσαν να είναι ανυπόγραφα την 18η Δεκεμβρίου του 2019, ημέρα που συνεδρίαζε το ΚΑΣ προκειμένου να γνωμοδοτήσει επί της νέας πρότασης της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ.

Οι διαπιστώσεις

Τα μέλη του ΚΑΣ διαπίστωσαν ότι

α) είχε εξαντληθεί η διερεύνηση για τη δυνατότητα να λειτουργήσει το Μετρό χωρίς το σταθμό Βενιζέλου, σενάριο μη εφικτό τόσο για τεχνικούς λόγους, όσο και για λόγους ασφάλειας των επιβατών των συρμών με βάση τον αρχικό σχεδιασμό του Μετρό για τον συγκεκριμένο αριθμό σταθμών, και

β) η λύση του 2017 οδηγούσε σε επισφάλεια της προτεινόμενης κατασκευής από τεχνική άποψη και αβεβαιότητα ως προς το εφικτό, τόσο της διαμόρφωσης του σταθμού του Μετρό όσο και ως προς την in situ διατήρηση και προστασία των αρχαιοτήτων.

Το θέμα εξετάστηκε σε πολύωρη συνεδρίαση του Συμβουλίου. Από τα Πρακτικά της συνεδρίασης του ΚΑΣ προκύπτουν τα ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα, που παρουσίαζε η πρόταση του 2017.

Ενδεικτικά και μόνο αναφέρουμε κάποια:

α) Κατά τη φάση κατασκευής του σταθμού οι αρχαιότητες θα εκτίθεντο σε ανεπιθύμητους κραδασμούς

β) Η προβλεπόμενη υπόγεια εκσκαφή 20 μικροσηράγγων με τη μέθοδο pipe-jacking κάτω από τις αρχαιότητες θα τις έθετε σε επιπλέον κίνδυνο, καθώς η οποιαδήποτε κατάπτωση ή καθίζηση θα ήταν μη αναστρέψιμη και επιπλέον θα κατέστρεφε τα όποια υποκείμενα αρχαιολογικά στρώματα

γ) Για την κατασκευή της νότιας πρόσβασης του σταθμού θα απαιτείτο περαιτέρω μεγάλης έκτασης αρχαιολογική ανασκαφή περίπου χιλίων τετραγωνικών μέτρων (985τ.μ.), κατά την διάρκεια της οποίας όλες οι αρχαιότητες, που θα αποκαλύπτονταν -ανεξάρτητα από τη σπουδαιότητά τους- θα έπρεπε να απομακρυνθούν χωρίς δυνατότητα επανατοποθέτησης.

δ) Το 2023 ολοκληρώνεται η τρίτη χρηματοδοτική γέφυρα του έργου από τα ευρωπαϊκά προγράμματα, με κίνδυνο αφενός να χαθεί η ήδη καταβληθείσα κοινοτική χρηματοδότηση, εάν το έργο δεν ολοκληρωθεί στο προβλεπόμενο χρονοδιάγραμμα, και αφετέρου να μην καταστεί δυνατή η προστασία και ανάδειξη των αρχαιοτήτων.

Αμφίβολο αν θα δινόταν άδεια λειτουργίας του Σταθμού

Τεκμηριώθηκαν έτσι σοβαρές αμφιβολίες για το ρεαλιστικό και το τεχνικά εφικτό της πρότασης του 2017, γεγονός που έθετε, εκτός των άλλων, σε μεγάλη αβεβαιότητα και την ασφάλεια των εργαζομένων (π.χ. μέσα σε σωλήνες διαμέτρου 120εκ. πολύμηνη σκαπτική εργασία με οριακά δυνατή στάση σώματος σε απόσταση δεκάδων μέτρων από το ελεύθερο στόμιο). Επίσης έθετε σε σοβαρότατο κίνδυνο την ασφάλεια των επιβατών σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, καθώς η έξοδος διαφυγής, που περιελάμβανε αυτή η λύση, οδηγούσε τους επιβάτες πέντε μέτρα χαμηλότερα από τις αποβάθρες, σε μια πολύπλοκη πορεία προς κλιμακοστάσιο σε μεγάλο βάθος και πλάτος μόλις 1,20μ. Με μια τέτοια έξοδο κινδύνου είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν θα δινόταν άδεια λειτουργίας του Σταθμού.

Αναφορικά προς την επίμαχη αποσυναρμολόγηση υπενθυμίζεται ότι τούτο έχει ήδη γίνει στα δύο άκρα (20% της έκτασης) ως αναγκαίο και για την προταθείσα το 2015-2017 μέθοδο υποσκαφής χωρίς ολική αποσυναρμολόγηση. Εξάλλου προσωρινή αποσυναρμολόγηση πολλών άλλων τμημάτων, για λόγους συντήρησης ή και έρευνα για υποκείμενα ιστορικά στρώματα θα ήταν αναμενόμενη και για την περίπτωση της εν λόγω πρότασης του 2015-2017.

Η προσωρινή απόσπαση δεν αίρει τη δυνατότητα καταχώρησης των αρχαίων του σταθμού Βενιζέλου στα μνημεία της UNESCO. Μνημεία εξαιρετικής σπουδαιότητας και σημασίας για την Παγκόσμια Κληρονομιά έχουν χαρακτηριστεί από την UNESCO ακόμη και εάν έχουν μεταφερθεί σε άλλη θέση όπως π.χ. το Abu Simbel στην Αίγυπτο.

Ο πολιτισμός οφείλει να έχει ως σημείο αναφοράς τον Άνθρωπο

Οι μακρόχρονες καθυστερήσεις στην κατασκευή του Μετρό Θεσσαλονίκης έχουν προκαλέσει, επιπλέον, πολύχρονη αναστάτωση στην πόλη, ζημίες σε ανθρώπους και επιχειρήσεις και οικονομικές επιβαρύνσεις των φορολογουμένων Ελλήνων και Ευρωπαίων πολιτών.

Ο Ν. 3028/2002 «Περί της προστασίας των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς», που συμβαδίζει πλήρως με τις διεθνείς συμβάσεις, όπως της Βενετίας (1964) ή της Βαλέττα (1992), θέτει σοβαρούς περιορισμούς στη μετακίνηση αρχαίων, που αποκαλύπτονται κατά την εκτέλεση μεγάλων δημοσίων έργων. Την επιτρέπει μόνον χάριν σημαντικού Δημοσίου Συμφέροντος κατόπιν αιτιολογημένης πρότασης και εφόσον έχουν εξαντληθεί όλες οι δυνατότητες για την in situ διατήρηση.

Το Μετρό Θεσσαλονίκης είναι αναμφίβολα ένα έργο μεγάλης κοινής ωφέλειας, και δημοσίου συμφέροντος. Αξίζει, επίσης, να σημειώσουμε πως ο πολιτισμός, τον οποίο όλοι υπηρετούμε, οφείλει να έχει ως μέτρο και σημείο αναφοράς τον Άνθρωπο, καθώς αποτελεί διαχρονικά συλλογικό δημιούργημα των μελών της κοινότητας, το οποίο στοχεύει στη βελτίωση του ζην και του ευ ζην.

Τονίζουμε τέλος, ότι έχει ληφθεί ειδική πρόνοια για την αποφυγή βλάβης των αρχαιοτήτων που θα αποσπασθούν, ώστε με την ολοκλήρωση του έργου να επανατοποθετηθούν με ακρίβεια χιλιοστών ακέραια και ορατά εκεί όπου βρέθηκαν.

Τον Σεπτέμβριο 2020 εγκρίθηκε ομόφωνα από το ΚΑΣ η μελέτη απόσπασης και επανατοποθέτησης των αρχαιοτήτων στην αρχική τους θέση, η οποία αποτελεί προϊόν συνεχούς συνεργασίας μεταξύ του μελετητή, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και των Κεντρικών Διευθύνσεων του Υπουργείου Πολιτισμού.

Με απόλυτη ασφάλεια η μετακίνηση

Κατά τη διεξοδική παρουσίαση της μελέτης στο ΚΑΣ συζητήθηκαν όλες οι τεχνικές λεπτομέρειες των μεθόδων απόσπασης και επανατοποθέτησης, οι οποίες σε κάθε περίπτωση συνυπολογίζουν τη δομή, το είδος έδρασης και τις ειδικές απαιτήσεις που απορρέουν από το περιβάλλον και τα χαρακτηριστικά των αρχαίων καταλοίπων. Επιπλέον, μετά την απόσπαση και πριν την οριστική επανατοποθέτηση των ορατών αρχαιοτήτων προβλέπεται εκτεταμένη ανασκαφική διερεύνηση των υποκείμενων αρχαιολογικών στρωμάτων, τμήμα των οποίων θα επανατοποθετηθεί στην αρχική του θέση ως αυθεντικό υπόστρωμα των ορατών σήμερα καταλοίπων.

Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η διατήρηση των αρχαιοτήτων στον σταθμό Βενιζέλου σε ποσοστό μεγαλύτερο του 92%, που προβλεπόταν στην απόφαση του Μαρτίου του 2020, η οποία εκδόθηκε μετά τη γνωμοδότηση του ΚΑΣ το Δεκέμβριο του 2019, ενώ η αρχαιολογική γνώση σχετικά με τις οικοδομικές φάσεις της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης θα ενισχυθεί και θα εμπλουτισθεί περαιτέρω.

Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, όπως πράττει πάντοτε, έλαβε τις παραπάνω αποφάσεις του με γνώμονα την προστασία των αρχαιοτήτων, όπως προβλέπεται από τον νόμο, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη του τον Άνθρωπο».