Μίκης Θεοδωράκης 1925 - 2021: Ο ειρηνοποιός με την μπαγκέτα

Ο Γιάννης Ρίτσος είχε κάνει ίσως την πιο χαρακτηριστική και εύστοχη περιγραφή για τον μουσικό, ειρηνιστή και ακτιβιστή Μίκη Θεοδωράκη: «Όλα σ’ αυτόν είναι μεγάλα: ανάστημα, χέρια, πόδια, φωνή, γέλιο, κίνηση – όλα στον υπερθετικό βαθμό – ούτε στιγμή δεν θα βρούμε τον Μίκη σε χαλάρωση, πάντα σε έξαρση. Όλος μια τεντωμένη χορδή, αέναα παλλόμενη, αδιάκοπα ανταποκρινόμενη και στο πιο ανεπαίσθητο νεύμα της Ιστορίας, σε κάθε νεύμα της Ιστορίας, σε κάθε νεύμα από το 'μέσα' του κόσμου».

Ανυπότακτος, κυκλοθυμικός, επιδραστικός, αυτοαναιρούμενος ενίοτε, παθιασμένος, αιρετικός, ο άνθρωπος που ο Κωνσταντίνος Γλίξμπουργκ είχε αποκαλέσει «εθνικό μίασμα» και η νεότερη Ελλάδα «εθνικό κεφάλαιο», ασχολήθηκε με όλα τα είδη της μουσικής, ενώ έχει συνθέσει τον πιο αναγνωρίσιμο ίσως ελληνικό ρυθμό διεθνώς, το συρτάκι «Ζορμπάς». Παράλληλα υπήρξε πολιτικός, πρώην υπουργός, τέσσερις φορές βουλευτής του ελληνικού κοινοβουλίου και ακτιβιστής τιμημένος με το Βραβείο Ειρήνης Λένιν (1983), ενώ έχει γράψει και πολλά βιβλία, που έχουν μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες.

Η σημαντικότερη ωστόσο κληρονομιά που μας άφησε ο Μίκης Θεοδωράκης είναι η μελοποιημένη ποίηση, δηλαδή η σύνθεση λαϊκής μουσικής, χρησιμοποιώντας ως στίχους ποιήματα Ελλήνων και ξένων ποιητών όπως οι Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Άγγελος Σικελιανός, Ανδρέας Κάλβος, Γιάννης Ρίτσος, Μανόλης Αναγνωστάκης, καθώς και Πάμπλο Νερούδα, Λόρκα και άλλων χάρη στην οποία η Ελλάδα αποτελεί ίσως τη μοναδική χώρα στον κόσμο, στην οποία μεγάλο ποσοστό ανθρώπων πρωτογνώρισε και συνήθισε να ακούει βραβευμένη ποίηση.

Ο νομάς που του μιλούσαν οι νότες

Ο Μιχάλης (Μίκης) Θεοδωράκης γεννιέται στις 29 Ιουλίου 1925 στη Χίο από πατέρα Κρητικό και μητέρα Σμυρνιά. Τα παιδικά του χρόνια σημαδεύονται ότι συνεχείς μετακομίσεις σε διάφορες πόλεις της ελληνικής επαρχίας όπως στη Μυτιλήνη, τη Σύρο, τα Γιάννενα, την Κεφαλλονιά, τον Πύργο, την Πάτρα και κυρίως στην Τρίπολη καθώς ο πατέρας του, Γιώργης, ανώτατος δημόσιος υπάλληλος, μετατίθεται συνεχώς (Ο ίδιος παραπονιέται ότι σε κάθε τόπο που πηγαίνει τα παιδιά ξινίζουν τα μούτρα τους με την «εξωτική» προφορά του). Σημαδεύονται όμως και από πολύ μουσική: κρητικοί σκοποί από τον πατέρα του, μικρασιάτικα τραγούδια από τη μητέρα του, βυζαντινές μελωδίες και ψαλμωδίες της ορθόδοξης εκκλησίας από συγγενείς και γείτονες. Ο ίδιος μάλιστα έπαιρνε μέρος σαν ψάλτης στην ενορία του.

Το 1932 γεννιέται ο αδελφός του ο Γιάννης (ή «Γιαννάκης», όπως τον αποκαλεί ο ίδιος). Στα 12 του φοιτά στο Ωδείο της Πάτρας, μαθαίνει βιολί και γράφει το πρώτο του τραγούδι, «Το καραβάκι». Ένα χρόνο μετά, στον Πύργο πλέον, αρχίζει να γράφει διάφορες μελωδίες για βιολί, για βιολί και πιάνο, ντουέτα για δυο βιολιά και επίσης, πολλά τραγούδια. Με ίδιους και γοργότερους ρυθμούς συνεχίζει στην Τρίπολη απ' το 1940 μέχρι το 1943. Εκεί θα πάρει και την απόφαση να γίνει επαγγελματίας μουσικός. Έχει αρχίσει η Κατοχή και σε έναν κινηματογράφο της πόλης παίζει μια γερμανική ταινία που τελειώνει με το φινάλε από την «Ενάτη Συμφωνία» του Μπετόβεν: «Κεραυνοβολήθηκα τόσο που το βράδυ είχα πυρετό, αρρώστησα, έφυγα από τον κόσμο αυτόν», θα πει αργότερα. Οι μέχρι τότε σκέψεις για σπουδές στο Πολυτεχνείο πάνε περίπατο με τους σαστισμένους γονείς να προσπαθούν μάταια να συνετίσουν τον πρωτότοκό τους. «Δεν μπορούσα... ούτε εγώ να το εξηγήσω. Οι νότες είχαν αποτυπωθεί μέσα μου και λες και με είχαν ανασκάψει και είχαν γεννήσει έναν νέο άνθρωπο».

Η διαμονή του στην Τρίπολη αποδεικνύεται καθοριστική για έναν ακόμη λόγο: εκεί θα αναπτύξει και την πρώτη αντιστασιακή του δράση. Στις 25 Μαρτίου 1943, κατά τη διάρκεια μιας αντικατοχικής διαδήλωσης, ο 18χρονος τότε Μίκης χτυπάει «συμβολικά» έναν ιταλό αξιωματικό. Μέσα σε ένα τριπολιτσιώτικο μπουντρούμι θα φάει το πρώτο ξύλο και θα προσχωρήσει στο ΕΑΜ. Στη συνέχεια, από ξύλο και φυλακίσεις άλλο τίποτα.

Αντίσταση... μετά μουσικής

Στην Αθήνα, όπου διαφεύγει, η μουσική με τους αγώνες πηγαίνουν χέρι με χέρι. Το πρωί σπουδάζει αρμονία και θεωρία στο Ωδείο Αθηνών και το βράδυ πολεμάει στις τάξεις του εφεδρικού ΕΛΑΣ κατά των Γερμανών και των Ταγμάτων Ασφαλείας, καθώς και στα Δεκεμβριανά. Το 1945 συλλαμβάνεται. Ακολουθεί η εξορία, στην Ικαρία αρχικά και κατόπιν στη Μακρόνησο. Στα βράχια της Μακρόνησου γράφει συμφωνίες προσπαθώντας προφανώς να προλάβει την «λάβα», όπως αποκαλεί την έμπνευση, «πριν κρυώσει».

Από την Μακρόνησο φεύγει τον Αύγουστο του 1949 και το 1950 παίρνει, με καθυστέρηση λόγω της εξορίας του, το δίπλωμά του στην αρμονία, την αντίστιξη και τη φούγκα.

Σειρά έχει το Παρίσι, όπου πηγαίνει το 1954 για να σπουδάσει με υποτροφία στο Ωδείο. Η διαμονή του στην γαλλική πρωτεύουσα αποδεικνύεται άκρως παραγωγική. Συγγράφει τρεις μουσικές μπαλέτου, οι οποίες γνωρίζουν επιτυχία στο Παρίσι και το Λοδίνο ενώ την ίδια περίοδο συνθέσει και το έργο «Οιδίπους Τύραννος». Το 1957 του απονέμεται το πρώτο βραβείο του Φεστιβάλ της Μόσχας από τον Σοστακόβιτς για το έργο του «Πρώτη Συμφωνία για πιάνο και ορχήστρα». Συγχρόνως συνθέτει πολλά έργα συμφωνικής μουσικής και μουσικής δωματίου.

Με την επιστροφή του στην Αθήνα, το 1960, ιδρύει τη Μικρή Συμφωνική Ορχήστρα Αθηνών και εγκαινιάζει το θεσμό των λαϊκών συναυλιών σε όλη την Ελλάδα. Έχει ήδη μελοποιήσει τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου (κρατώντας σημειώσεις μέσα σε ένα παρκαρισμένο πράσινο Οpel, περιμένοντας τη γυναίκα του να κάνει τα ψώνια της), ένα έργο που σηματοδοτεί τη στροφή του προς το λαϊκό τραγούδι αλλά και πλήθος τραγουδιών που βρίσκουν βαθύτατη απήχηση στον ελληνικό λαό. Μαυροντυμένος συνήθως, με τα φουρτουνιασμένα μαλλιά και τα μακριά μπράτσα του να ανεμίζουν διευθύνει γεμάτος ένθεη μανία, τραγουδώντας συχνά και ίδιος. Μπορεί να μην έχει ιδιαίτερα μελωδική φωνή έχει όμως πάθος και παλμό, στοιχεία που κάνουν το κοινό να παραληρεί.

Το 1963 μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη ιδρύεται η «Νεολαία Λαμπράκη», της οποίας εκλέγεται Πρόεδρος. Την ίδια εποχή εκλέγεται βουλευτής της ΕΔΑ. Όντας πια γνωστός συνθέτης συλλαμβάνεται και πάλι το 1963, επειδή έλαβε μέρος στη 1η Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης.

Θα ακολουθήσει το «Αξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη, το οποίο παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο κοινό το 1964.

Mikis the Greek

Την ίδια χρονιά αποκτά διεθνή αναγνώριση με τη σύνθεση της μουσικής για την ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη, Αλέξης Ζορμπάς (Zorba the Greek). Μετά από αυτόν τον σκοπό ο Θεοδωράκης ξεφεύγει από τα σύνορα της Ελλάδας.

Είμαστε πια στην χούντα. Το 1967, η δικτατορία των συνταγματαρχών απαγορεύει την εκτέλεση, πώληση καθώς και την ακρόαση των τραγουδιών του. Τα τραγούδια του ακούγονται πλέον παράνομα και γίνονται σύμβολο αντίστασης. Την ίδια χρονιά είναι ιδρυτικό μέλος της αντιστασιακής οργάνωσης «Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο» (ΠΑΜ) και λόγω της δράσης του συλλαμβάνεται και πάλι. Ακολουθεί η φυλάκισή του στην οδό Μπουμπουλίνας, η απομόνωση, οι φυλακές Αβέρωφ, η μεγάλη απεργία πείνας, το νοσοκομείο, η αποφυλάκιση και ο κατ' οίκον περιορισμός, η εκτόπιση με την οικογένειά του στη Ζάτουνα Αρκαδίας, και τέλος το στρατόπεδο Ωρωπού. Όλο αυτό το διάστημα συνθέτει συνεχώς. Πολλά από τα καινούργια έργα του κατορθώνει με διάφορους τρόπους να τα στέλνει στο εξωτερικό, όπου τραγουδιούνται από τη Μαρία Φαραντούρη και τη Μελίνα Μερκούρη.

Το 1970 όμως η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται επικίνδυνα. Κάτω από τις πιέσεις της διεθνούς κοινής γνώμης, καθώς και πολλών προσωπικοτήτων όπως οι Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Άρθουρ Μίλερ, Λώρενς Ολίβιε, Υβ Μοντάν και άλλοι, οι οποίοι δημιουργούν επιτροπές για την απελευθέρωσή του η δικτατορία τον αποφυλακίζει τον Απρίλιο του 1970 και τον αφήνει να φύγει στο Παρίσι. Το ίδιο έτος γίνεται πρόεδρος του ΠΑΜ και μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕεσ.

Ακτιβισμός αλά Μίκη

Στο εξωτερικό αφιερώνει όλο το χρόνο του σε περιοδείες σε όλο τον κόσμο με συναυλίες, συναντήσεις με αρχηγούς κρατών και προσωπικότητες, συνεντεύξεις, δηλώσεις για την πτώση της δικτατορίας και την επαναφορά της Δημοκρατίας στην Ελλάδα. Οι συναυλίες του γίνονται βήμα διαμαρτυρίας και διεκδίκησης και για τους άλλους λαούς που αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα: Ισπανούς, Πορτογάλους, Ιρανούς, Κούρδους, Τούρκους, Παλαιστίνιους κι ο ίδιος είναι πλέον ο ειρηνοποιός με την μπαγκέτα. Πιο χαρακτηριστικό έργο του το «Canto General», του Πάμπλο Νερούντα, που ταυτίστηκε με τον αγώνα του χιλιανού λαού ενάντια στη στρατιωτική δικτατορία του Πινοσέτ.

Το 1986 γίνεται πραγματικότητα κάτι που από το 1970 ακόμα έχει υποστηρίξει σε συνεντεύξεις του: η δημιουργία επιτροπών ελληνοτουρκικής φιλίας στην Ελλάδα με πρόεδρο τον ίδιο και στην Τουρκία με τη συμμετοχή γνωστών πνευματικών ανθρώπων. Δίνει πολλές συναυλίες στην Τουρκία, που τις παρακολουθούν κυρίως νέοι με συνθήματα υπέρ της φιλίας μεταξύ των δύο λαών. Αργότερα παίζει και πάλι το ρόλο του άτυπου πρεσβευτή ειρήνης, μεταφέροντας μηνύματα των Ελλήνων πρωθυπουργών, του Ανδρέα Παπανδρέου και του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη προς την τουρκική κυβέρνηση.

Το 1986 (μετά την καταστροφή στο Τσερνομπίλ) πραγματοποιεί μεγάλη περιοδεία με συναυλίες σ' όλη την Ευρώπη κατά της ατομικής ενέργειας. Το 1988 διοργανώνονται στην Ανατολική Γερμανία με δική του πρωτοβουλία δύο συνέδρια για την ειρήνη στο Τύμπιγκεν και την Κολωνία, όπου συμμετέχουν κορυφαίοι πολιτικοί, φιλόσοφοι, συγγραφείς, πολιτειολόγοι και καλλιτέχνες.

Το 1990 δίνει 36 συναυλίες σ' όλη την Ευρώπη υπό την αιγίδα της Διεθνούς Αμνηστίας. Παράλληλα αγωνίζεται και για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε άλλες χώρες και κυρίως στις γειτονικές Αλβανία (που την επισκέπτεται και ως Υπουργός για τα δικαιώματα της ελληνικής μειονότητας) και Τουρκία. Ως πρόεδρος Διεθνούς Επιτροπής στο Παρίσι καταβάλλει προσπάθειες για την απελευθέρωση των Τούρκων ηγετών της αντιπολίτευσης Κουτλού και Σαργκίν, κάτι που τελικά πετυχαίνεται.

Προτείνει τη διοργάνωση Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Ειρήνης στους Δελφούς και υποβάλλει στην κυβέρνηση σχέδιο για μια «Ολυμπιάδα του Πνεύματος». Ιδρύει επιτροπή συμπαράστασης και βοήθειας προς τον κουρδικό λαό.

Ο σύζυγος, ο πατέρας και ο αδελφός Μίκης

Ο Μίκης Θεοδωράκης θα γνωρίσει τη γυναίκα του, Μυρτώ, το καλοκαίρι του 1944 και έκτοτε δεν θα χωρίσουν ποτέ. «Κολυμπάγαμε πολύ βαθιά, γιατί ήξερε καλό κολύμπι, κι εκεί μια μέρα τη φίλησα, μέσα στη θάλασσα. Αμέσως μετά, την πήρα και ήρθαμε εδώ, στο Ωδείο του Ηρώδου, και ακούσαμε την “Ποιμενική” του Μπετόβεν, δηλαδή όλα συνδέθηκαν πάλι με τον Μπετόβεν» εξομολογείται αργότερα . Για 60 χρόνια η Μυρτώ θα είναι ο αφανής (ποιος αλήθεια γνωρίζει το πρόσωπο της κυρίας Θεοδωράκη;) και αγέρωχος σκοπός δίπλα στον «εθνικό» Μίκη, θυσιάζοντας για χάρη του τη δική της επαγγελματική σταδιοδρομία (υπήρξε ακτινολόγος στο Νοσοκομείο Κιουρί στο Παρίσι).

Μαζί θα αποκτήσουν μια κόρη και έναν γιο. Η ξακουστή «Μαργαρίτα η Μαργαρώ» γεννιέται το 1958 στο μικρό παρισινό διαμέρισμα. Η Μαργαρίτα Θεοδωράκη, μητέρα τεσσάρων από τα πέντε εγγόνια του, θα ασχοληθεί και επαγγελματικά με τον πατέρα της ως επικεφαλής της Λαϊκής Ορχήστρας «Μίκης Θεοδωράκης» και των εκδόσεων Ρωμανός.

Ο γιος του Γιώργος γεννιέται το 1960. Αν και έχει μουσική κλίση, θα νιώσει πάνω του βαριά τη σκιά από τον μύθο και τις πολιτικές διώξεις του Μίκη, καθώς επίσης και από τις αλλεπάλληλες αλλαγές «σκηνικού» στη ζωή της οικογένειας. «Ο γιος μου είναι θύμα της Αστυνομίας. Το 1968 στη Ζάτουνα, όπου βρισκόμουν εκτοπισμένος, υπέστη σοκ από τη συμπεριφορά των χωροφυλάκων. Αυτό το σοκ τον ακολουθεί στην υπόλοιπη ζωή του», θα πει ο πατέρας του σε συνέντευξη το 1981.

Ένα από τα πιο αγαπημένα πρόσωπα του Μίκη Θεοδωράκη, με τον οποίο θα συνεργαστούν στενά, είναι ο μικρότερος αδελφός του, ποιητής και δημοσιογράφος, Γιάννης Θεοδωράκης. Ο Μίκης δεν έκανε τίποτε αν δεν τον ρωτούσε. Το δέσιμό τους ήταν μεγάλο. Ο θάνατος του Γιάννη το 1996 τού στοίχισε πολύ. Όπως θα πει σε τηλεοπτική εκπομπή όταν πέθανε ο «Γιαννάκης θύμωσα πάρα πολύ. Έμεινα στο Βραχάτι ένα χρόνο και δεν μιλούσε σε κανέναν».

Ο κομμουνιστής που φοβούνταν οι κομμουνιστές και ο δεξιός που ενοχλούσε τους δεξιούς

Αλλά και η εγχώρια δράση του είναι ασίγαστη. Αν και ο ίδιος δεν θα δεχτεί ποτέ τον όρο «πολιτικός», προτιμώντας εκείνον του «αγωνιστή», από το 1974, με την πτώση της Δικτατορίας, που γυρίζει στην Ελλάδα η πολιτική του δραστηριότητα θα είναι έντονη. Συνθέτοντας πάντα μουσική και δίνοντας πολλές συναυλίες πάντα μαζί με τη Μαρία Φαραντούρη, συμμετέχει στα κοινά. Το 1974 κατεβαίνει υποψήφιος με το ψηφοδέλτιο της Ενωμένης Αριστεράς, όμως δεν καταφέρνει να εκλεγεί.

Το 1975 ο συνθέτης βρίσκεται ήδη σε οξεία αντιπαράθεση με το ΚΚΕ. Και ενώ η ΚΝΕ ετοιμάζει το πρώτο Φεστιβάλ Νεολαίας, το κρίσιμο ερώτημα που τίθεται είναι αν θα επιτραπεί η ακρόαση των τραγουδιών εκείνου που υποστήριξε τη «Λύση Καραμανλή» και ξεστόμισε το «Καραμανλής ή τανκς». Η απόφαση αποκόπτει εντελώς τον μουσικό από τον πολιτικό: Ο ίδιος δεν θα προσκληθεί στο Φεστιβάλ, τα τραγούδια του, όμως, ακούγονται κανονικά αφού «εκφράζουν το λαϊκό κίνημα».

Η κατάσταση φτάνει στα άκρα όταν την πρόσοψη του Καυτανζόγλειου της Θεσσαλονίκης, εκεί που ο Ξαρχάκος θα παρουσιάσει για πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση το «Αξιον Εστί», κοσμούν κόκκινα γράμματα: «Θάνατος στον Θεοδωράκη» με την υπογραφή της ΚΝΕ.

Το 1978 έρχεται ο συμβιβασμός και, μετά από πρόταση, κατεβαίνει υποψήφιος δήμαρχος Αθηνών, όμως πάλι δεν εκλέγεται. Το 1981 εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής στην εκλογική περιφέρεια της Βʹ Πειραιά με το ΚΚΕ, το ίδιο επανέλαβε και το 1985.

Ο παλιός κομματικός μηχανισμός δεν κρύβει την αμηχανία του απέναντι στο φαινόμενο «Μίκης», αν και όπως θα δηλώσει με το γνωστό καταιγιστικό του στιλ ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης «Τον Μίκη η Αριστερά τον θέλει αλέτρι για να οργώνει τις μάζες». Ο ίδιος θα περιγράψει επανειλημμένως τη μοναξιά του (αργότερα) στον 10ο όροφο του Περισσού (πιο αβυσσαλέα, λέει, ακόμη και από αυτήν που θα νιώσει στους κόλπους της Δεξιάς), όταν καθόταν σε ένα γραφείο απέναντι από τον Χαρίλαο Φλωράκη και δίπλα στον Μίμη Ανδρουλάκη.

Το 1990 με τη διάσπαση του ΚΚΕ και λόγω της διαφωνίας που είχε με αυτή την κατάσταση, αποφασίζει να εκλεγεί με το ψηφοδέλτιο Επικρατείας της Νέας Δημοκρατίας και διατελεί υπουργός Άνευ Χαρτοφυλακίου (Απρίλιος 1990 - Αύγουστος 1991 και στη συνέχεια ως υπουργός Επικρατείας (Αύγουστος 1991 – Μάρτιος 1992), θέσεις από τις οποίες τελικά παραιτείται. Η κίνησή του αυτή να συμπορευτεί με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη θα εκληφθεί από την Αριστερά ως «ύστατη προδοσία». Ο ίδιος θα παραδεχθεί ότι θα τον απομονώσει ψυχολογικά και πολιτικά. Από τότε η σχέση του με την Αριστερά θα παραμείνει εύθραυστη μέχρι τέλους.

Αρκετοί εθελοντές από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα θα προσπαθήσουν κατά καιρούς να αποθαρρύνουν τον συνθέτη από την ενεργό εμπλοκή με τα κοινά. Πηγές αναφέρουν ότι ο ίδιος ο Καραμανλής του είχε πει πολλές φορές «Τι θέλεις και βασανίζεσαι με την πολιτική».

Ο ίδιος όμως αντιστεκόταν σθεναρά στη μουσειακού χαρακτήρα «περιθωριοποίησή» του, πέφτοντας καμιά φορά και σε αντιφάσεις. Είναι ο ίδιος άνθρωπος που το 2006 θα πει για τον Ανδρέα Παπανδρέου «Είναι μια μεγάλη, ιστορική προσωπικότητα, μπροστά στην οποία εγώ ευλαβικά σκύβω το κεφάλι» και που το 2009 θα συγχαρεί με επιστολή τον νεοεκλεγέντα τότε πρόεδρο της ΝΔ, Αντώνη Σαμαρά: «Αγαπητέ μου Αντώνη, πανηγυρίζω και εγώ μαζί σου για τη νίκη που διανοίγει μια νέα προοπτική για την Ελλάδα μας ».

Το 1992, χρονιά όπου συνθέτει τον ύμνο των Ολυμπιακών Αγώνων της Βαρκελώνης καταθέτει δήλωση ανεξαρτησίας, τερματίζοντας τη συνεργασία του με την κοινοβουλευτική ομάδα της ΝΔ, αλλά ταυτόχρονα δηλώνει ότι στηρίζει την κυβέρνηση Μητσοτάκη.

Στις 9 Μαρτίου 1993, παραιτείται από βουλευτής και αναλαμβάνει γενικός διευθυντής των μουσικών προγραμμάτων της ΕΡΤ για να παραιτηθεί στις 16 Ιουνίου 1994, καταγγέλλοντας την κυβέρνηση του Α. Παπανδρέου και τη γενική διεύθυνση της ΕΡΤ για προσπάθεια θανάτωσης του οργανισμού δια της ασφυξίας.

Το 2000 είναι υποψήφιος για το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης. Το 2002 παρουσιάζεται η όπερά του Λυσιστράτη, ένας αληθινός ύμνος στην Ειρήνη.

Παρών μέχρι τέλους

Οι διαδηλώσεις των Αγανακτισμένων στην πλατεία Συντάγματος θα τον φέρουν και πάλι στους αγωνιστικούς δρόμους. Την 1η Δεκεμβρίου του 2010 ανακοινώνει την ίδρυση Κίνησης Ανεξάρτητων Πολιτών με το όνομα «Σπίθα» ενάντια στο καθεστώς του «Μνημονίου», με στόχο τη συμμετοχή του κάθε ανεξάρτητου πολίτη για την έξοδο της χώρας από τη βαθιά κρίση. Την 1η Φεβρουαρίου, μαζί με τον Μανώλη Γλέζο και τον καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου Γιώργο Κασιμάτη παρουσιάζουν την πολιτική κίνηση ΕΛΑΔΑ (Ενιαία Λαϊκή Δημοκρατική Αντίσταση) με σκοπό τη συγκρότηση ενός μεγάλου αντιμνημονιακού μετώπου.

Αν και διανύει την ένατη δεκαετία της ζωής του συμπαραστέκεται στους κατοίκους της Κερατέας δηλώνοντας «νιώθω λίγο χειρότερα απ’ ό,τι ένιωθα στη χούντα», φοράει μάσκα οξυγόνου για να προστατευτεί από τα χημικά στα συλλαλητήρια στο Σύνταγμα και απαντά με ιδιαίτερα αιχμηρό στην επίθεση και τις απειλές που εκτόξευσε εναντίον του η οργάνωση «Συνωμοσία των Πυρήνων της Φωτιάς»: «Λεβέντες μου, σας καμαρώνω! Είστε οι συνεχιστές του Κολοκοτρώνη, του Ανδρούτσου και του Αρη σε σύγχρονη εκδοχή». «Όταν θα αποσυρθώ, οι ιδέες μου θα γίνουν 100 φορές πιο δυνατές!», έλεγε σε ηλικία 88 ετών.

Το 2015, κατά την εκλογή του ΣΥΡΙΖΑ ως κυβέρνηση αρχικά διάκειται ευνοϊκά προς αυτή, αλλά στη συνέχεια της άσκησε έντονη κριτική. Στο Δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015 τάχθηκε υπέρ του Όχι.

Τρία χρόνια αργότερα, τον Φεβρουάριο του 2018, θα γίνει ένας από τους κύριους ομιλητές στο Συλλαλητήριο για τη Μακεδονία στην Αθήνα. Στον λόγο του ανέφερε πως «Η Μακεδονία είναι μία, ήταν, είναι και θα είναι πάντα ελληνική», γεγονός που χειροκροτήθηκε αλλά και προκάλεσε και έντονες αντιδράσεις. Κάτι άλλωστε συνηθισμένο στην πολυτάραχη πολιτική του σταδιοδρομία.

Το Μάιο του 2013 συμμετείχε στην προετοιμασία της τρίωρης μουσικής παράστασης με θέμα τη ζωή του (στην οποία τον υποδυόταν ο ηθοποιός Αρης Λεμπεσόπουλος). Τίτλος της, «Ποιος τη ζωή μου...».

Και αλήθεια, ποιος;

Κυριότερα έργα του

α) Κύκλοι τραγουδιών: Τα Παιδικά, Επιτάφιος, Επιφάνια, Πολιτεία Α΄,Β΄,Γ΄και Δ΄, Λιποτάκτες, Μικρές Κυκλάδες, Μαουτχάουζεν, Romancero Gitano, Θαλασσινά Φεγγάρια, Ο Ήλιος και ο Χρόνος, 12 Λαϊκά, Νύχτα Θανάτου, Αρκαδίες, Τα τραγούδια του Αγώνα, Τα τραγούδια του Ανδρέα, 18 Λιανοτράγουδα, Μπαλλάντες, Στην Ανατολή, Τα Λυρικά, Χαιρετισμοί, Επιβάτης, Ραντάρ, Διόνυσος, Φαίδρα, Καρυωτάκης, Τα πρόσωπα του ήλιου, Μνήμη της πέτρας, Ως αρχαίος άνεμος, Μήπως ζούμε σ΄άλλη χώρα;, Μια θάλασσα γεμάτη μουσική, Η Βεατρίκη στην οδό μηδέν, Ασίκικο Πουλάκη, Λυρικώτερα, Λυρικώτατα, Σερενάτες.

β) Μουσική για θέατρο: Το τραγούδι του νεκρού αδελφού, Ένας Όμηρος, Εχθρός Λαός, Προδομένος Λαός, Καποδίστριας, Χριστόφορος Κολόμβος, Περικλής, Αυτό το δέντρο δεν το λέγανε υπομονή, Το θεριό του Ταύρου, Μάκβεθ.

γ) Μουσική για Αρχαίο Δράμα: Ορέστεια, Αντιγόνη, Ιππής, Λυσιστράτη, Προμηθεύς Δεσμώτης, Οιδίπους Τύραννος, Εκάβη, Ικέτιδες, Τρωάδες, Φοίνισσες, Αίας.

δ) Μουσική για κινηματογράφο: Ζορμπάς, Ζ, Σέρπικο, Ιφιγένεια, Ηλέκτρα, Όταν τα ψάρια βγήκαν στη στεριά, Σουτιέσκα (Τίτο), Μπιριμπί, Φαίδρα, Κατάσταση Πολιορκίας.

ε) Ορατόρια: 'Αξιον Εστί, Μαργαρίτα, Επιφάνια Αβέρωφ, Κατάσταση Πολιορκίας, Πνευματικό Εμβατήριο, Requiem, Canto General, Θεία Λειτουργία, Λειτουργία για τα παιδιά που σκοτώνονται στον πόλεμο.

στ) Συμφωνικά και Μουσική Δωματίου: 1η, 2η, 3η 4η, 7η Συμφωνία, Κατά Σαδδουκαίων, Canto Olympico, Τρίο, Σεξτέτο, Το Πανηγύρι της Αση-Γωνιάς, Ελληνική Αποκριά, Κύκλος, Σονατίνα για πιάνο, Σουίτα αρ. 1, 2 και 3, Σονατίνα αρ. 1 και αρ. 2 για βιολί και πιάνο, Οιδίπους Τύραννος, Κοντσέρτο για πιάνο, Ραψωδία για τσέλλο και ορχήστρα, Sinfonietta, Adagio.

ζ) Μπαλέτα: Οι Εραστές του Τερουέλ, Αντιγόνη, Ζορμπάς.

η) Όπερες: Καρυωτάκης (Οι μεταμορφώσεις του Διονύσου), Μήδεια, Ηλέκτρα, Αντιγόνη, Λυσιστράτη.

Βραβεία-Διακρίσεις

• Στις 24 Ιουλίου 1995, τιμήθηκε από τον πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κωστή Στεφανόπουλο, με το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος, ενώ τον Μάρτιο του 1996 του απονεμήθηκε το παράσημο του αξιωματικού της Λεγεώνας της Τιμής, ανώτατη διάκριση της Γαλλικής Δημοκρατίας.
• Στις 27 Μαϊου 1996, το Πανεπιστήμιο Αθηνών τον αναγόρευσε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Μουσικών Σπουδών.
• Το Μάρτιο του 2000, αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
• Τον Ιούλιο του 2002, τιμήθηκε με το γερμανικό μουσικό βραβείο «Έριχ Κόρνγκολντ». Το Μάιο του 2005, τιμήθηκε με το διεθνές βραβείο μουσικής για το 2005, από το Διεθνές Συμβούλιο Μουσικής και την UNESCO.
• Στις 31 Ιουλίου του 2005, τιμήθηκε με το βραβείο «Διάλογος των Πολιτισμών» από το ρωσικό μη κυβερνητικό Ίδρυμα του Ανδρέα Πρωτόκλητου και το Κέντρο Εθνικής Δόξας της Ρωσίας και την 1η Αυγούστου, αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης.
• Το Μάιο του 2006, τιμήθηκε με το Χρυσό Μετάλλιο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, και αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας οκτώ τμημάτων του Πανεπιστημίου.
• Το Μάρτιο του 2007, τιμήθηκε με τον Ταξιάρχη της Λεγεώνας της Τιμής της Γαλλικής Δημοκρατίας.