Αγία Σοφία: Η εκκωφαντική σιωπή του Πάπα Φραγκίσκου

Τόσο το προηγούμενο διάστημα που κυοφορούταν η πρόταση για την Αγία Σοφία, αλλά και στη συνέχεια, όταν ανακοινώθηκε χτες Παρασκευή, η απόφαση του ανώτατου διοικητικού δικαστηρίου της Τουρκίας και ακολούθησε το προεδρικό διάταγμα του Ερντογάν και μέχρι τη στιγμή που γράφεται το παρόν, δεν υπήρξε κάποια τοποθέτηση από την Αγία Έδρα, που αν μη τι άλλο θα περίμενε κανείς -πιστός ή όχι- από το κέντρο του Δυτικού Χριστιανισμού ως ένδειξη στοιχειώδους ενδιαφέροντος σε σχέση με όσα συμβαίνουν στο ομόθρησκους -αν και ετερόδοξους- αδελφούς της Ανατολής.

Προκαλεί επιπλέον πηγαία έκπληξη το γεγονός ότι δεν είναι μόνο η απουσία οποιασδήποτε επίσημης τοποθέτησης από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Ακόμα και τα μέσα ενημέρωσης που ανήκουν ή ελέγχονται από το Βατικανό υποβαθμίζουν το θέμα, περιοριζόμενα σε μία «στεγνή» ειδησεογραφική κάλυψη πρακτορειακού τύπου.

Για παράδειγμα, το ημιεπίσημο όργανο του Βατικανού, η εφημερίδα «L’Osservatore Romano», στην πρώτη έκδοσή της την επομένη της απόφασης, δηλαδή στο φύλλο της 11ης Ιουλίου, αφιερώνει μονάχα ένα μικρό τρίστηλο στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας υπό τον τίτλο «Η Αγία Σοφία από μουσείο σε τζαμί» που συνοδεύεται από τον υπέρτιτλο με μικρά γράμματα «Η απόφαση του τουρκικού Συμβουλίου της Επικρατείας παρά τις εκκλήσεις των χριστιανών». Η είδηση απουσιάζει από τον δικτυακό τόπο της εφημερίδας.

Ανάλογος είναι και ο τρόπος κάλυψης του θέματος από τον δικτυακό τόπο «Vatican News», που ελέγχεται από την υπηρεσία που διαχειρίζεται τους λογαριασμούς της Αγίας Έδρας στα κοινωνικά δίκτυα. «Τουρκία: Η Αγία Σοφία γίνεται τζαμί» είναι ο τίτλος του και ακολουθεί μία σύντομη αναφορά στην είδηση και τις αντιδράσεις από Μόσχα, ΗΠΑ, Ελλάδα και UNESCO.

Ακόμη, δεν υπάρχει καμία αναφορά στα ημερήσια δελτία του επίσημου δικτυακού τόπου της Αγίας Έδρας, vatican.va.

Πήραν αποστάσεις και οι επίσκοποι της Τουρκίας

Η σιωπή της Αγίας Έδρας δεν είναι το μόνο σημείο που προκαλεί αλγεινή εντύπωση στους κύκλους της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τη στάση των Ρωμαιοκαθολικών απέναντι σε αυτό το εξαιρετικά σημαντικό για τους ίδιους ζήτημα. Πριν από περίπου ένα μήνα, στις 18 Ιουνίου, οι καθολικοί επίσκοποι της Τουρκίας σε δήλωσή τους προς το Καθολικό Πρακτορείο Ειδήσεων (CNA), το οποίο αναμεταδόθηκε από πολλά άλλα καθολικά, και όχι μόνο, μέσα ενημέρωσης, επέλεξαν να υποστηρίξουν την τουρκική κυβέρνηση, λέγοντας ότι εάν η Αγία Σοφία θα μετατρεπόταν σε τζαμί ή όχι ήταν θέμα της τουρκικής κυβέρνησης.

«Είμαστε μια Εκκλησία που στερείται νομικού καθεστώτος (σ.σ. στην Τουρκία), επομένως δεν μπορούμε να δώσουμε συμβουλές για τις εσωτερικές υποθέσεις αυτής της χώρας», δήλωσαν χαρακτηριστικά προσθέτοντας ότι «αν και θα θέλαμε η Αγία Σοφία να διατηρήσει τον χαρακτήρα της ως μουσείο, δεν είμαστε σε θέση να παρέμβουμε ή ακόμη και να εκφράσουμε τη γνώμη μας για μια απόφαση που αφορά αποκλειστικά την Τουρκική Δημοκρατία».

Μόνο οι Έλληνες Καθολικοί

Από την πλευρά των Ρωμαιοκαθολικών μόνο η Ιερά Σύνοδος της Καθολικής Ιεραρχίας της Ελλάδος απέστειλε, στις 9 Ιουνίου και εν μέσω δημοσιευμάτων στον Τύπο για την επερχόμενη μετατροπή της βυζαντινής βασιλικής σε τέμενος, επιστολή στον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, τονίζοντας ότι «η Ιερά Σύνοδος δεν θέλει να πιστέψει ότι πράγματι προτίθεστε να προβείτε σε μια τέτοια ενέργεια, η οποία θα προσέβαλλε το θρησκευτικό αίσθημα των ανά την οικουμένη δύο δισεκατομμυρίων Χριστιανών».

«Σε περίπτωση που υπάρχει, έστω και στο νου σας, μία τέτοια σκέψη, σας ζητούμε να αποσύρετε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, το οποίο θα δημιουργήσει μεγαλύτερες αποστάσεις μεταξύ των Μονοθεϊστικών Θρησκειών» ανέφεραν οι Έλληνες Καθολικοί.

Το μήνυμα Βαρθολομαίου

Ήταν μια θέση που βρίσκεται πολύ κοντά σε εκείνη που εξέφρασε λίγες εβδομάδες αργότερα οΟικουμενικός Πατριάρχης από την Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης. Ο κ.κ. Βαρθολομαίος, σε μία ηχηρή και -ομολογουμένως θαρραλέα υπό τις δεδομένες συνθήκες- παρέμβασή του, επισήμανε ότι ο ναός της του Θεού Σοφίας είναι αναμφιβόλα ένα από τα σπουδαιότερα κλασικά μνημεία του παγκοσμίου πολιτισμού. «"Κλασικό" είναι αυτό το οποίον πάντοτε υπερβαίνει τα όρια του λαού και της εποχής εις την οποίαν εδημιουργήθη, και δεν ανήκει μόνον εις αυτόν που το κατέχει, αλλά εις ολόκληρον την ανθρωπότητα. Εν τη εννοία ταύτη, ο τουρκικός λαός έχει την μεγάλην ευθύνην και την υψίστην τιμήν να αναδεικνύει την οικουμενικότητα του υπερόχου αυτού μνημείου».

Και προσέθεσε: «Ως μουσείον, η Αγία Σοφία δύναται να λειτουργή ως τόπος και σύμβολον συναντήσεως, διαλόγου και ειρηνικής συνυπάρξεως λαών και πολιτισμών, αλληλοκατανοήσεως και αλληλεγγύης Χριστιανισμού και Ισλάμ, που είναι ιδιαιτέρως αναγκαία και λυσιτελής διά τον σύγχρονον κόσμον».

«Η τυχόν μετατροπή της Αγίας Σοφίας εις τέμενος θα στρέψη εκατομμύρια Χριστιανών εις όλον τον κόσμον εναντίον του Ισλαμ, και η Αγία Σοφία, η οποία, λόγω της ιερότητός της είναι ένα ζωτικόν κέντρον, εις το οποίον αγκαλιάζονται η Ανατολή με την Δύσιν, θα διασπάση τους δύο αυτούς κόσμους -και μάλιστα εις μίαν στιγμήν, κατά την οποίαν η ανθρωπότης, η οποία δοκιμάζεται και ταλαιπωρείται λόγω της θανατηφόρου πανδημίας του νέου κορωνοιού, έχει ανάγκην ενότητος και κοινού προσανατολισμού» ανέφερε μεταξύ άλλων.

Λύπη στην «καρδιά» της Ορθοδοξίας

Από το Πατριαρχείο δεν έχει γίνει καμία αναφορά στη στάση της Καθολικής Εκκλησίας αναφορικά με την Αγία Σοφία, ούτε σχολιάστηκε η απόφαση του Ρ.Τ.Ερντογάν πέραν της δήλωσης του Πατριάρχη που προηγήθηκε.

Στην έδρα του Οικουμενικού Θρόνου είναι εμφανής η κατήφεια και η λύπη. «Τι μπορεί να πει το Πατριαρχείο αυτήν τη στιγμή; Ήδη, ο Πατριάρχης μας, έστω και παρεξηγηθείς, εξεφράσθη αυτό που έπρεπε να πει, διότι πιστεύουμε, ότι και τα πολλά τα λόγια δεν είναι καλό» είπε.

Ο Φραγκίσκος στην Αγία Σοφία

Για την Ιστορία, αξίζει να αναφερθεί ότι ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επισκέφθηκε το Βατικανό στις 2 Φεβρουαρίου του 2018, όπου είχε συνάντηση με τον Πάπα Φραγκίσκο. Εκείνη η 50λεπτη συνάντηση είχε πραγματοποιηθεί σε ιδιαίτερα θερμό κλίμα και συζητήθηκαν, σύμφωνα με τουρκικές πηγές, το θέμα της Ιερουσαλήμ μετά την απόφαση του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ να την αναγνωρίσει ως πρωτεύουσα του Ισραήλ, η ανθρωπιστική κρίση στη Συρία και ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας.

Είχε προηγηθεί στα τέλη του Νοεμβρίου του 2014 η τριήμερη επίσκεψη του Ποντίφικα στην Πόλη, όπου μεταξύ άλλων επισκέφθηκε και την Αγία Σοφία και συναντήθηκε στο Φανάρι με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Στις 30 Νοεμβρίου, οι δύο προκαθήμενοι συλλειτούργησαν στον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου για τον εορτασμό του ιδρυτή της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης Αγίου Ανδρέα.

Πριν από την επίσκεψή του, πληροφορίες ανέφεραν ότι ο Πάπας θα προσευχόταν στην Αγία Σοφία. «Μία τέτοια κίνηση μπορεί να δυσαρεστήσει κάποιους μουσουλμάνους, που θα ήθελαν να ξαναδούν την Αγία Σοφία να λειτουργεί ως τέμενος» έγραφε τότε το πρακτορείο Reuters. Τελικά ο φωτογραφικός φακός απαθανάτισε τον Πάπα Φραγκίσκο να κρατάει κατά την επίσκεψή του στην Αγία Σοφία το σταυρό που φορούσε.

Ο προκάτοχός του Βενέδικτος ΙΣΤ' είχε επίσης επισκεφθεί την Αγία Σοφία το 2006.

Ο Πάπας που προσευχήθηκε στην Αγία Σοφία

Αρκετά χρόνια νωρίτερα, επί πατριαρχίας Αθηναγόρα, ο Πάπας Παύλος ΣΤ’ επισκέφθηκε, στις 25-26 Ιουλίου 1967, την Κωνσταντινούπολη και «προς γενικήν κατάπληξιν, προσηυχήθη γονυκλινής επί των μαρμαρίνων πλακών του δαπέδου της Αγίας Σοφίας».

Βεβαίως ο σκοπός εκείνης της επίσκεψης, της πρώτης έπειτα από περίπου 1.250 χρόνια, ήταν εντελώς διαφορετικός, καθώς ακολούθησε την άρση του αμοιβαίου αναθέματος του 1054. Η κίνηση του Παύλου Στ’ έλαβε χώρα «εις τον τόπον ο οποίος προσιδίαζε περισσότερον παντός άλλου εις την ιστορικήν αυτήν χειρονομίαν, εκεί όπου προ εννέα αιώνων ο απεσταλμένος του Πάπα Λέοντος Θ', του αδιαλλάκτου προκατόχου του, είχε καταθέσει το βούλευμα του αφορισμού» σχολίασε ο Τύπος της εποχής («Ο Πάπας στο Φανάρι έπειτα από 1.250 χρόνια, Ιστορικό Λεύκωμα 1967», σελ. 132-133, Καθημερινή, 1997).

Πιθανές εξηγήσεις για τη στάση του Πάπα

Ο δικτυακός τόπος Novena, με έδρα την Ισπανία, που μεταδίδει ειδήσεις και άρθρα για την καθολική εκκλησία επιχειρεί να αναλύσει τη στάση του Βατικανού, θέτοντας το ερώτημα «γιατί ο Πάπας σιωπά στην μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί».

Το κείμενο αναλύει πιθανές αιτίες για τη στάση αυτή:

• Από σεβασμό στην κυριαρχία της Τουρκίας.
• Στο ερώτημα αν ο Πάπα αδιαφορεί για τον «χριστιανικό πολιτισμό», τον οποίο μάλιστα επικαλέστηκε ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος, επιχειρηματολογώντας κατά της μετατροπής του μνημείου σε τέμενος, ο αρθρογράφος σχολιάζει ότι για τον Φραγκίσκο ο «χριστιανικός πολιτισμός» δεν είναι ένα θέμα που αφορά στην ομορφιά μιας εκκλησίας ως κτίριο, όπως το έθεσε ως επιχείρημα ο Μόσχας. «Στην πραγματικότητα, ο όρος “χριστιανικός πολιτισμός” δεν υφίσταται στο λεξιλόγιο του Φραγκίσκου» αναφέρει.
• Το ίδιο ισχύει, σύμφωνα με τον αρθρογράφο, και για τις αναφορές περί προστασίας του παγκόσμιου πολιτισμού που υπήρχαν και στο μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Όπως υποστηρίζει, «για τον Πάπα Φραγκίσκο ο παγκόσμιος πολιτισμός είναι περισσότερο θέμα δράσης παρά τόποι και σύμβολα» και «η προστασία του χριστιανικού και παγκόσμιου πολιτισμού είναι κάτι περισσότερο από την προστασία του καθεστώτος ενός κτιρίου».
• Σύμφωνα με τον αρθρογράφο, πεποίθηση του Πάπα είναι ότι το μήνυμα που διακηρύσσει η Εκκλησία φέρει πάντα μια συγκεκριμένη «πολιτιστική ενδυμασία», αλλά «στην Εκκλησία μερικές φορές μπορεί να υποπέσουμε σε μια περιττή αγιοποίηση της δικής μας κουλτούρας και έτσι να δείξουμε περισσότερο φανατισμό από αληθινό ζήλο για ευαγγελισμό».
• Τέλος, ο αρθρογράφος παρουσιάζει το ιστορικό υπόβαθρο των σχέσεων Βυζαντίου - Δύσης, καθώς και τα πολιτικά κίνητρα πίσω από την απόφαση, υπενθυμίζοντας τη θέση του Φραγκίσκου κατά της εργαλειοποίησης της θρησκείας για πολιτικούς λόγους. Υοστηρίζει ακόμη ότι το θέμα δεν έχει κλείσει όσον αφορά στην UNESCO, η οποία έχει κηρύξει την Αγία Σοφία μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.