Τα λιβάδια Ποσειδωνίας στις ελληνικές θάλασσες και η άμεση ανάγκη προστασίας τους

Κατά την κυρία Αλβανού, ορισμένες από τις μεγάλες πιέσεις που δέχονται τα λιβάδια Ποσειδωνίας είναι η ανεξέλεγκτη αγκυροβόληση σκαφών πάνω από αυτά, η απουσία λεπτομερούς και υψηλής ανάλυσης χαρτογράφησης τους, η ελλιπής γνώση της κατάστασης διατήρησής τους και η ανεπαρκής ενημέρωση-ευαισθητοποίηση του κοινού, με αποτέλεσμα να παρατηρείται σταδιακά η οικολογική υποβάθμισή τους.

Τι θα συμβεί στους θαλάσσιους οργανισμούς εάν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα για την προστασία τους; Ποιες είναι οι συνέπειες για τον άνθρωπο; Στα ερωτήματα αυτά απαντάει η κα Αλβανού.

Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη στο Act For Earth στο CNN Greece, που παραχώρησε η θαλάσσια βιολόγος, Δρ Λυδία Αλβανού.

Τι είναι τα λιβάδια Ποσειδωνίας και πού εντοπίζονται στον ελλαδικό χώρο; Γιατί είναι απαραίτητη η προστασία της «Ποσειδωνίας»;

Η Ποσειδωνία, η ωκεάνιος (Posidonia oceanica) είναι ένα ενδημικό είδος θαλάσσιου φυτού της Μεσογείου, που συχνά λανθασμένα αποκαλείται φύκος. Η Ποσειδωνία, σε αντίθεση με τα φύκη (κατώτερα φυτά της θάλασσας), έχει ρίζες, φύλλα, άνθη και καρπούς, όπως ακριβώς και τα φυτά της ξηράς. Στην πραγματικότητα, οι πρόγονοί της επέστρεψαν στη θάλασσα πριν από περίπου 120-100 εκατ. χρόνια.

Φυτρώνει στον πυθμένα της θάλασσας, σχηματίζοντας εκτεταμένα, πυκνά υποθαλάσσια λιβάδια (κάτι ανάλογο με τα χορτολίβαδα της χέρσου) γύρω από τις ακτές της Μεσογείου σε βάθη 3 έως 45 μέτρων, μέχρι εκεί που φτάνει το ηλιακό φως.

Αποτελεί είδος «κλειδί», καθώς η συμβολή του στην λειτουργία των παράκτιων οικοσυστημάτων, ανεξάρτητα από την επιφάνεια που καλύπτει, είναι καθοριστική. Τα λιβάδια της Ποσειδωνίας αποτελούν φυσικό φράγμα για την ακτογραμμή, καθώς με το βαθύ ριζικό σύστημα και το πυκνό φύλλωμά τους απορροφούν την ενέργεια των κυμάτων και προστατεύουν τις ακτές από την διάβρωση, μειώνουν τη θολερότητα του νερού λόγω της παγίδευσης του ιζήματος και της συγκράτησης των αιωρούμενων σωματιδίων, ανακυκλώνουν τις θρεπτικές ουσίες, διακρίνονται από υψηλή πρωτογενή παραγωγή και ενισχύουν τη βιοποικιλότητα προσφέροντας τροφή, καταφύγιο και τόπο αναπαραγωγής σε μεγάλο αριθμό ειδών. Για όλους τους παραπάνω λόγους προστατεύονται κατά προτεραιότητα από διεθνείς συμβάσεις, Ευρωπαϊκές Οδηγίες και από την εθνική νομοθεσία.

Συχνά τα νεκρά φύλλα της Ποσειδωνίας ξεβράζονται κατά μήκος των μεσογειακών ακτών σχηματίζοντας εκτεταμένα μαλακά στρώματα, τους «θημώνες», μέσα στα οποία ζει πληθώρα μικροσκοπικών ασπόνδυλων ζώων, ενώ τα ίδια τα φύλλα, καθώς αποικοδομούνται, εμπλουτίζουν τις παραλίες με πολύτιμα θρεπτικά στοιχεία που θα δώσουν νέα ώθηση στην αμμοθινική βλάστηση και στους γειτονικούς υγροτόπους. Προστατεύουν τις ακτές από την διάβρωση, συμβάλλουν στο σχηματισμό των παραλιών, και ως αναπόσπαστο μέρος του κύκλου ζωής της Ποσειδωνίας τελούν υπό το ίδιο καθεστώς προστασίας σε διεθνές και ενωσιακό επίπεδο και επομένως, η απομάκρυνσή τους με βαριά μηχανήματα δεν είναι μόνο επιζήμια για τις ακτές, αλλά και παράνομη.

Από ποιους παράγοντες απειλούνται τα λιβάδια Ποσειδωνίας; Πώς η κλιματική κρίση επηρεάζει την ύπαρξή τους;

Στην Ανατολική Μεσόγειο και στις χώρες της Βόρειας Αφρικής, η κατάσταση διατήρησης των λιβαδιών εκτιμάται ως κακή, καθώς βρίσκονται κάτω από διαρκείς πιέσεις κυρίως λόγω της απόρριψης λυμάτων αστικών και βιομηχανικών καθώς και από κατασκευές και χρήσεις στην παράκτια και παράλια ζώνη. Στην Ελλάδα, τα λιβάδια της Ποσειδωνίας απαντούν στις περισσότερες νησιωτικές περιοχές, ενώ στις ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας εντοπίζονται όπου δεν υπάρχουν κοντινά αστικά κέντρα ή μεγάλες τουριστικές υποδομές. Ωστόσο, λόγω της αυξημένης τουριστικής κίνησης μια από τις μεγάλες πιέσεις που δέχονται είναι η ανεξέλεγκτη αγκυροβόληση σκαφών πάνω από τα λιβάδια, καθώς, μέχρι πρότινος, η απουσία λεπτομερούς και υψηλής ανάλυσης χαρτογράφησης τους, η ελλιπής γνώση της κατάστασης διατήρησής τους και η ανεπαρκής ενημέρωση-ευαισθητοποίηση του κοινού οδηγούσε στην οικολογική υποβάθμιση τους.

Άλλες συνηθισμένες απειλές που αντιμετωπίζουν τα λιβάδια Ποσειδωνίας είναι η αλιεία με συρόμενα εργαλεία (μηχανότρατες, γρι-γρι) που ξεριζώνουν τα ριζώματά τους και τα υποβαθμίζουν, οι παράκτιες υποδομές και δραστηριότητες (αστικές, βιομηχανικές) που επιβαρύνουν την ποιότητα των νερών λόγω αύξησης των θρεπτικών στοιχείων που οδηγούν σε ευτροφισμό, πληθυσμιακές εκρήξεις του φυτοπλαγκτού και ερυθρές παλίρροιες. Ως εδραίοι οργανισμοί με εύλογο μέγεθος και με τεκμηριωμένη την ευαισθησία τους στις μεταβολές βιοτικών και αβιοτικών παραμέτρων απειλούνται σοβαρά λόγω ρύπανσης από την αποστράγγιση της αγροτικής γης, τις υδατοκαλλιέργειες, τα λύματα πλοίων κλπ.

Απειλή για τα λιβάδια Ποσειδωνίας αποτελεί και η κλιματική κρίση ‒άλλωστε οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε τις κρίσεις της βιοποικιλότητας και του κλίματος ως κοινό πρόβλημα που απαιτεί και κοινές λύσεις‒ μέσω της αύξησης της θερμοκρασίας, της αύξησης της στάθμης της θάλασσας και της συχνότητας και της έντασης των καταιγίδων. Αν και τα λιβάδια είναι ανθεκτικά σε υψηλές υδροδυναμικές συνθήκες, εντούτοις επηρεάζονται αρνητικά από την αλλοίωση της μορφολογίας και σύστασης των ιζημάτων και την μείωση του διαθέσιμου φωτός, λόγω αύξησης της θολερότητας του νερού. Ταυτόχρονα όμως, τα λιβάδια Ποσειδωνίας προσφέρουν ισχυρές λύσεις βασισμένες στην φύση (nature-based solutions) για την αντιμετώπιση και τον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης, συμβάλλοντας στην προστασία του πλανήτη από το φαινόμενο του θερμοκηπίου, καθώς δρουν ως δεξαμενή του διοξειδίου του άνθρακα, απορροφώντας το από την ατμόσφαιρα και αποθηκεύοντάς το στα ριζώματα και το φύλλωμά τους (σε ποσοστό έως 18% του άνθρακα σε παγκόσμιο επίπεδο) μέσω της διαδικασίας της φωτοσύνθεσης.

Τι θα συμβεί στα ζώα θαλάσσης και τα λιβάδια αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα; Ποιες θα είναι οι συνέπειες στον άνθρωπο;

Εστιάζουμε την κουβέντα μας στα λιβάδια Ποσειδωνίας, γιατί πράγματι είναι εμβληματικά και μοναδικά, ωστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι υποθαλάσσια λιβάδια υπάρχουν σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη και συγκροτούνται και από άλλα είδη θαλάσσιων φυτών. Ακόμη και στην Μεσόγειο υπάρχουν άλλα, επίσης ενδημικά, είδη φυτών όπως η Cymodocea nodosa, που δημιουργούν λιβάδια και συνήθως αντικαθιστούν την Ποσειδωνία όταν αυτή υποχωρεί, γιατί είναι πιο ανθεκτικά σε συνθήκες φωτός, αλατότητας, οξυγόνου κλπ. Τα υποθαλάσσια λιβάδια, λοιπόν, υποχωρούν σε παγκόσμιο επίπεδο από την δεκαετία του ’30 και έχει υπολογιστεί ότι 7% της έκτασής τους χάνεται κάθε χρόνο. Δυστυχώς μόνο το 26% των λιβαδιών βρίσκεται σε Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές (MPAs) και, όπως αντιλαμβάνεστε, αυτό δυσχεραίνει την παρακολούθηση τους και την εφαρμογή διαχειριστικών μέτρων για την προστασία και διατήρησή τους.

Άλλοτε, σε ολόκληρη τη Μεσόγειο υπήρχαν εκτεταμένα λιβάδια Ποσειδωνίας. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, τα λιβάδια υποχωρούν ταχύτατα και εξαφανίζονται από τις ακτές της Μεσογείου. Η Ποσειδωνία είναι ένα μακρόβιο φυτό με αργό ρυθμό αύξησης (μόλις λίγα εκατοστά ανά έτος) και είναι εξαιρετικά ευαίσθητο στις επιπτώσεις των ανθρωπογενών παρεμβάσεων στις παράκτιες περιοχές. Όταν καταστρέφεται, η αποκατάσταση του είναι μια διαδικασία επίπονη, χρονοβόρα και χωρίς εγγυημένα αποτελέσματα. Κάθε φορά που μία άγκυρα ρίχνεται σε λιβάδι Ποσειδωνίας, η ζημιά είναι τόσο μεγάλη που χρειάζεται πολλές δεκαετίες για να αποκατασταθεί και οι όποιες ενέργειες αποκατάστασης, όσο ελπιδοφόρες κι αν είναι, δεν πρέπει να λειτουργούν ως άλλοθι για την απροθυμία πρόνοιας και την έλλειψη πρόληψης από την ανθρώπινη κοινότητα.

Αναφέραμε ήδη αρκετά στοιχεία για την σημασία των λιβαδιών και άρα μπορούμε να αντιληφθούμε σε ένα βαθμό τι σημαίνει για την ανθρωπότητα και τον πλανήτη η υποβάθμιση και ο αφανισμός τους:

Ακόμη μεγαλύτερη και ταχύτερη απώλεια της βιοποικιλότητας που φιλοξενείται ή εξαρτάται από τα λιβάδια, διαταραχή της δομής των οικοσυστημάτων, συντριπτική μείωση των αλιευμάτων λόγω απώλειας των κρίσιμων ενδιαιτημάτων για τα είδη που αλιεύονται, αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είτε λόγω απελευθέρωσης του δεσμευμένου στους ιστούς της Ποσειδωνίας άνθρακα όταν αυτή νεκρώνεται είτε λόγω μείωσης του ποσοστού δέσμευσης του διοξειδίου του άνθρακα εξαιτίας της συρρίκνωσης των λιβαδιών, μείωση της διαύγειας των παράκτιων νερών. Έμμεσες συνέπειες της απώλειας των λιβαδιών είναι η αύξηση της διάβρωσης των ακτών, του κινδύνου πλημμυρών και της ισχύος των καταιγίδων και των κυμάτων στην παράκτια ζώνη με ότι αυτό συνεπάγεται για την ασφάλεια και ευημερία των τοπικών κοινωνιών.

Θα πρέπει ωστόσο, να προχωρήσουμε κι ένα βήμα παραπέρα για να δούμε την «μεγάλη εικόνα», δηλαδή τα λιβάδια Ποσειδωνίας ως αναπόσπαστο μέρος ενός δυναμικού συνόλου, του παράκτιου οικοσυστήματος, που περικλείει τους παράκτιους υγρότοπους, τις παράκτιες αμμοθίνες που υποχωρούν συστηματικά κάτω από την πίεση της χωρίς όρια και όρους τουριστικής ανάπτυξης, τις παραλίες με τους θημώνες και τα υποθαλάσσια λιβάδια. Για ένα υγιές παράκτιο οικοσύστημα όλα αυτά τα μέρη πρέπει να είναι υγιή, λειτουργικά και σε συνεχή επικοινωνία μεταξύ τους.

Ποια είναι η συμβολή του ΟΦΥΠΕΚΑ στην προστασία των θαλάσσιων λιβαδιών;

Ο ΟΦΥΠΕΚΑ σε εθνικό επίπεδο, μέσω των Μονάδων Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών, υλοποιεί προγράμματα καταγραφής-χαρτογράφησης και παρακολούθησης των λιβαδιών Ποσειδωνίας, για τη συλλογή επιστημονικής γνώσης και όλων των απαραίτητων δεδομένων, και αυτή τη στιγμή προχωρά στην εφαρμογή μέτρων διαχείρισης και διατήρησης τους. Στα μέτρα αυτά περιλαμβάνονται η εγκατάσταση φιλοπεριβαλλοντικών συστημάτων πρόσδεσης-αγκυροβολίας (ecomoorings) σε παράκτιες θέσεις με τουριστικό ενδιαφέρον και υψηλή επισκεψιμότητα όπως τα θαλάσσια πάρκα της Ζακύνθου και των Β. Σποράδων, αλλά και επιλεγμένες θέσεις σε διάφορα νησιά του Αιγαίου Πελάγους. Επίσης, υλοποιείται η δημιουργία εφαρμογής για κινητές συσκευές, μέσω της οποίας τα σκάφη θα καθοδηγούνται για αγκυροβόληση εκτός των λιβαδιών Ποσειδωνίας, ενώ κατά την Προγραμματική Περίοδο 2021-2027 σχεδιάζεται ένα μεγάλο έργο που αφορά τη λεπτομερή χαρτογράφηση όλων των θαλασσίων τύπων οικοτόπων της χώρας που φυσικά θα περιλαμβάνει και τα λιβάδια Ποσειδωνίας.

Επιπρόσθετα, υποστηρίζοντας τη δικτύωση με φορείς και οργανώσεις του εξωτερικού, για την ανταλλαγή γνώσης και εμπειρίας, ο ΟΦΥΠΕΚΑ συμμετέχει στο Μεσογειακό Δίκτυο Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών MedPAN, στο Μεσογειακό Δίκτυο για την Ποσειδωνία (MNP), ενώ συμμετείχε στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα PosBeMed2 (Interreg Med) όπου διερευνήθηκαν εργαλεία διακυβέρνησης των θημώνων της Ποσειδωνίας και δοκιμάστηκαν ήπιες και βιώσιμες πρακτικές διαχείρισής τους όπως η προσωρινή απομάκρυνσή τους στις αρχές καλοκαιριού και η επαναφορά τους στην αρχή του φθινοπώρου με ταυτόχρονη εκστρατεία ενημέρωσης χρηστών και επιχειρηματιών.

Να αναφέρουμε ότι στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του ο ΟΦΥΠΕΚΑ συμμετέχει στην διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης έργων και δραστηριοτήτων που χωροθετούνται στις παράκτιες ή/και Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές. Αυτό σημαίνει ότι οι κατά τόπους αρμόδιες Μονάδες Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών καλούνται να γνωμοδοτήσουν για τις πιθανές επιπτώσεις στην κατάσταση διατήρησης των οικοτόπων και των ειδών ‒στην προκειμένη περίπτωση των λιβαδιών Ποσειδωνίας‒ και να θέσουν όρους και προϋποθέσεις για την προστασία τους.

Τέλος, τι θα μπορούσε να κάνει ο καθένας από εμάς για να προστατεύσει το βυθό της θάλασσας και τη ζωή που υπάρχει σε αυτήν;

Επειδή ακριβώς οφείλουμε να έχουμε μια οικοσυστημική προσέγγιση σε ότι αφορά την βιόσφαιρα όπου ζούμε, οι συμβουλές για συνετή και οικολογικά ορθή συμπεριφορά δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει το σύνολο του παράκτιου οικοσυστήματος. Επομένως, προσεγγίζουμε τις παραλίες με προσοχή σταθμεύοντας τα οχήματά μας σε χώρους στάθμευσης εκτός των υγροτόπων και των αμμοθινών.

Προσέχουμε τις αμμουδιές με θημώνες Ποσειδωνίας γιατί πρωτίστως είναι «σήμα κατατεθέν» του μεσογειακού χαρακτήρα τους και γιατί αυτό σημαίνει ότι τα νερά εκεί είναι διαυγή και γεμάτα ζωή. Όταν έχουμε την τύχη να χαιρόμαστε τη θάλασσα από ένα σκάφος αναψυχής, δεν ρίχνουμε άγκυρα πάνω από λιβάδια Ποσειδωνίας, αποφεύγουμε να ψαρέψουμε εκεί κι αν θέλουμε να βουτήξουμε με τον αναπνευστήρα μας ή κάνοντας αυτόνομη κατάδυση, περιοριζόμαστε στο να απολαμβάνουμε την θέα του μαγικού υποθαλάσσιου κόσμου χωρίς να απομακρύνουμε ή να βλάπτουμε με όποιον τρόπο τα είδη θαλάσσιας πανίδας που υπάρχουν εκεί.

Θέλω να πιστεύω ότι δεν χρειάζεται, μετά τις πολλές εδώ και χρόνια εκστρατείες ενημέρωσης-ευαισθητοποίησης, να πούμε κάτι παραπάνω για την ρύπανση των νερών από τα σκουπίδια, ειδικά τα πλαστικά, που πετάμε και τελικά καταλήγουν στην θάλασσα και στις ακτές ή από την απόρριψη τοξικών για τα θαλάσσια οικοσυστήματα υγρών ή ακόμη και υπολειμμάτων τροφής π.χ. είναι εξαιρετικά βλαπτικό να ταΐζουμε ψάρια ή θαλασσοπούλια με επεξεργασμένες τροφές, άγνωστες για τον μεταβολισμό τους. Υπάρχει πάντοτε χρόνος να ζήσουμε με σεβασμό προς τους συνανθρώπους μας και σε αρμονία με την φύση, υπολογίζοντας όχι μόνο το ενεργειακό αποτύπωμα μας, αλλά και τι αφήνουμε στην κυριολεξία πίσω μας κάθε φορά που βγαίνουμε για να χαρούμε την φύση.