Γιαννουλάκη στο CNN Greece: Από τι απειλείται η θαλάσσια μεγαπανίδα στις ελληνικές θάλασσες

Είναι γεγονός ότι τα είδη της θαλάσσιας μεγαπανίδας κινδυνεύουν να μειωθούν σε αριθμό εάν δεν ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα. Για παράδειγμα, η Μεσογειακή φώκια είναι ίσως το πιο σπάνιο είδος στον κόσμο με τους επιστήμονες να κρούουν των κώδωνα του κινδύνου για την προστασία του πληθυσμού της. Η Μεσογειακή φώκια Monachus monachus λόγω όχλησης και καταστροφής των παραλιών, πλέον γεννάει σε θαλάσσιες σπηλιές με ό,τι κινδύνους αυτό συνεπάγεται αντί για τις ανοιχτές παραλίες που γένναγε στο παρελθόν. Ομοίως συμβαίνει και στην περίπτωση της χελώνας Caretta caretta, καθώς η παράκτια ανάπτυξη και κυρίως ο τουρισμός μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες στη καταστροφή βιοτόπων και μείωση των διαθέσιμων παραλιών για την ωοτοκία της.

Σε ποιες περιοχές όμως συναντάται το μεγαλύτερο πρόβλημα λόγω της αλληλεπίδρασης της θαλάσσιας πανίδας με την αλιεία? Τι δείχνουν τα στοιχεία για τους εκβρασμούς αυτών; Απάντηση σε αυτά δίνει η κυρία Μαριάννα Γιαννουλάκη.

Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη της Διευθύντριας Ερευνών στο ΕΛΚΕΘΕ, Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων κυρίας Μαριάννας Γιαννουλάκη στο Act For Earth στο CNN Greece.

Τι εννοούμε με τον όρο θαλάσσια μεγαπανίδα? Ποια είδη περιλαμβάνει? Ποιες είναι οι κύριες απειλές τους;

Ο όρος θαλάσσια μεγαπανίδα αφορά είδη μεγάλου μεγέθους (βάρος σώματος >45 κιλά) που κατοικούν είτε σε παράκτια οικοσυστήματα είτε στην ανοιχτή θάλασσα και περιλαμβάνουν ψάρια, ελασμοβράγχιους (καρχαρίες, σαλάχια, ράγιες), θηλαστικά (φάλαινες, δελφίνια, φώκιες), ερπετά όπως θαλάσσιες χελώνες. Από αυτά, κάποια χαρακτηρίζονται ως χαρισματικά κυρίως θηλαστικά και ερπετά για λόγους κοινωνικούς και πολιτισμικούς. Είναι γεγονός ότι στις ελληνικές θάλασσες έχουμε 9 είδη μόνιμων κατοίκων θαλάσσιων θηλαστικών, τη Μεσογειακή φώκια, το ρινοδέλφινο, το ζωνοδέλφινο, το κοινό δελφίνι, το σταχτοδέλφινο, τον φυσητήρα, τη πτεροφάλαινα, το ζιφιό και τη φώκαινα. Επίσης 3 είδη θαλάσσιων χελωνών, τη χελώνα Caretta caretta, την πράσινη χελώνα και τη δερματοχελώνα.

Τα είδη αυτά απειλούνται από θηρευτές και ασθένειες αλλά και από διάφορους ανθρωπογενείς παράγοντες. Οι τελευταίοι σχετίζονται με την αλιεία, τη ρύπανση, το θόρυβο στο θαλάσσιο περιβάλλον, τις συγκρούσεις με πλοία, την κλιματική αλλαγή και αναλόγως το είδος και την παράκτια ανάπτυξη.

Η αλιεία επιδρά είτε έμμεσα λόγω της μειωμένης διαθεσιμότητας τροφής, είτε γιατί καθώς λεηλατούν αλιευτικά εργαλεία σε αναζήτηση τροφής συνιστούν προϊόν τυχαίας αλίευσης ή δυστυχώς μπορεί να θανατώνονται και σκόπιμα λόγω της ζημιάς που προκαλούν σε αλιευτικά εργαλεία.

Επιπλέον ως κορυφαίοι θηρευτές, συσσωρεύουν στο σώμα τους, μέσω της τροφής, τοξικές ουσίες που μπορούν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στον οργανισμό τους. Η κατάποση πλαστικών που τα εκλαμβάνουν ως τροφή τα οδηγεί σε ασφυξία ή ασιτία λόγω φραγμού του πεπτικού τους.

Ο συνεχής και αυξανόμενος θόρυβος από τη ναυσιπλοΐα, τα σκάφη αναψυχής επιδρά αρνητικά στο σύστημα προσανατολισμού των κητωδών. Οι στρατιωτικές ασκήσεις με χρήση υποβρυχίων σόναρ και οι σεισμικές έρευνες μπορούν να παράγουν πολύ δυνατούς ήχους με αποτέλεσμα την απώλεια της ακοής, το στρες, την αδυναμία επικοινωνίας των ζώων. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα περιστατικά εκβρασμού ζιφιών (Ziphius cavirostris) στις ελληνικές θάλασσες στο παρελθόν λόγω αποπροσανατολισμού.

Συχνές επίσης είναι οι συγκρούσεις πλοίων κυρίως με θαλάσσιες χελώνες αλλά και με κητώδη, ειδικά σε περιοχές και εποχές αυξημένης ναυσιπλοΐας. Η αύξηση της θερμοκρασίας λόγω κλιματικής αλλαγής μπορεί να επιδρά τόσο στη διαθεσιμότητα της τροφής όσο και στην αύξηση της ευαισθησίας σε ασθένειες. Η παράκτια ανάπτυξη και κυρίως ο τουρισμός μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες στη καταστροφή βιοτόπων όπως μείωση των διαθέσιμων παραλιών για ωοτοκία της χελώνας Caretta caretta. Ανάλογο παράδειγμα η Μεσογειακή φώκια Monachus monachus που λόγω όχλησης και καταστροφής των παραλιών πλέον γεννάει σε θαλάσσιες σπηλιές με ό,τι κινδύνους αυτό συνεπάγεται αντί για τις ανοιχτές παραλίες που γένναγε στο παρελθόν.

Τον τελευταίο χρόνο ακούσαμε αρκετές φορές στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης τίτλους για εκβρασμούς θαλάσσιων θηλαστικών. Είναι φαινόμενο των τελευταίων χρόνων ή μήπως όχι;

Καταρχάς πρέπει να πούμε ότι με τον όρο εκβρασμό εννοούμε ένα περιστατικό όπου ένα θαλάσσιο ζώο βγαίνει στη στεριά ζωντανό ή νεκρό. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως οι θηλυκές θαλάσσιες χελώνες βγαίνουν στη στεριά κατά την περίοδο της αναπαραγωγής για να αφήσουν τα αυγά τους, αυτό είναι κάτι το φυσιολογικό. Επίσης, στις περιπτώσεις των κητωδών εκβρασμό μπορείς να έχεις είτε γιατί το ζώο είναι νεκρό είτε ζωντανό τραυματισμένο ή σε κακή σωματική κατάσταση.

Πολλές φορές η αιτία εκβρασμού δεν είναι ορατή π.χ μπορεί να οφείλεται σε ασιτία, σε κατάποση μεγάλης ποσότητας πλαστικών ή σε κάποια αρρώστια. Η διάγνωση όμως απαιτεί δειγματοληψία βιολογικού υλικού από κτηνίατρο και μια σειρά εξετάσεων και συχνά αυτό δεν είναι εφικτό. Πρέπει να αναφερθεί εδώ ότι σχεδόν το 70% των εκβρασμών ατόμων θαλάσσιας μεγαπανίδας καταγράφεται ως άγνωστη αιτία θανάτου.

Όσον αφορά τα τραυματισμένα ζώα, ο τραυματισμός μπορεί να είναι αποτέλεσμα σύγκρουσης με κάποιο σκάφος, πολύ συχνή αιτία ειδικά στις θαλάσσιες χελώνες, μπορεί να είναι τραυματισμός από κάποιο αλιευτικό εργαλείο στο οποίο το ζώο πιάστηκε π.χ., σε δίχτυα ή παραγάδια είτε πρόκειται για εκούσιο τραυματισμό.

Είναι αλήθεια ότι πολλές φορές οι ψαράδες δεν είναι καθόλου φιλικά διακείμενοι με τα θαλάσσια θηλαστικά καθώς αυτά συχνά λεηλατούν τα εργαλεία τους αναζητώντας τροφή κάνοντας ζημιές τόσο στα εργαλεία και φυσικά στο αλίευμα. Έχουμε δυστυχώς ακόμα και ακραίες περιπτώσεις πυροβολισμού ή ακρωτηριασμού, κυρίως σε θαλάσσια θηλαστικά.

Οι εκβρασμοί δεν είναι φαινόμενο των τελευταίων χρόνων. Σε άλλες χώρες υπάρχει οργανωμένο δίκτυο παρακολούθησης και καταγραφής εκβρασμών. Στην Ελλάδα υπάρχει συστηματική καταγραφή των εκβρασμών της θαλάσσιας μεγαπανίδας τουλάχιστον από πλευράς ΕΛΚΕΘΕ από το 2010, όπου καταγράφουμε τα στοιχεία όπως αναφέρονται στα δελτία εκθαλάσσωσης που αποστέλλονται από τα κατά τόπους λιμεναρχεία.

Υπάρχουν είδη που ο πληθυσμός τους κινδυνεύει;

Ναι, υπάρχουν είδη που ο Μεσογειακός τουλάχιστον πληθυσμός τους αναφέρεται ως «Κινδυνεύων» από τη Διεθνή Ένωση Προστασίας της Φύσης. Ένα από αυτά τα είδη είναι η Μεσογειακή φώκια. Ο περισσότερος κόσμος δε γνωρίζει ότι πρόκειται για το πιο σπάνιο ίσως είδος φώκιας στον κόσμο.

Στα αρχαία χρόνια, το είδος εξαπλωνόταν στο σύνολο των ακτών της Μεσογείου, της Μαύρης θάλασσας και τμήματα των ακτών του Νότιου-Ανατολικού Ατλαντικού. Κυνηγήθηκε πολύ από τον άνθρωπο τόσο για το δέρμα και το λίπος της αλλά και πιο πρόσφατα εξαιτίας των ζημιών που προξενεί στα αλιευτικά εργαλεία και στο αλίευμα.

Πρόσφατες έρευνες αναφέρουν ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός του είδους ανέρχεται περίπου στα 700 σε αριθμό ενώ πλέον έχει εξαφανιστεί από τις περισσότερες Μεσογειακές χώρες. Σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Μεσογειακής Φώκιας, οι ακτές της Ελλάδας και της Τουρκίας φιλοξενούν περίπου το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού περίπου 350-400 σε αριθμό, με την μεγαλύτερη ίσως αποικία στο νησί της Γυάρου στο Αιγαίο.

Ένα άλλο είδος που παρουσιάζει μεγάλη τάση μείωσης του πληθυσμού του είναι το κοινό δελφίνι (Delphinus delphis). Δυστυχώς ο όρος «κοινό δελφίνι» είναι πλέον παραπλανητικός τουλάχιστον όσον αφορά τη λεκάνη της Μεσογείου, και το είδος χαρακτηρίζεται ως «Κινδυνεύων» από τη Διεθνή Ένωση Προστασίας της Φύσης. Αν και οι αιτίες μείωσης του πληθυσμού δεν είναι καλά κατανοητές, η εκθετική αύξηση της ρύπανσης όσο και η μείωση των ιχθυοαποθεμάτων πιθανόν συνιστούν αιτίες συρρίκνωσης των πληθυσμών του είδους. Μια ιδιαίτερη περίπτωση είναι αυτή του Κορινθιακού κόλπου, όπου ο τοπικός πληθυσμός του κοινού δελφινιού είναι πολύ μικρός και παράλληλα συνιστά μια γεωγραφικά διακριτή μικρή ομάδα καθώς τα κοινά δελφίνια δεν απαντούν στο Πατραϊκό κόλπο και δεν υπάρχει επικοινωνία με τον πληθυσμό του Ιονίου.

Επιπλέον, στον Κορινθιακό σχηματίζονται οι κοινωνίες μεικτών ειδών δελφινιών στον κόλπο είναι μοναδικές στον κόσμο για τρεις λόγους:

• ο πληθυσμός των ζωνοδέλφινων στον κόλπο είναι ο μόνος γνωστός που κατοικεί σε ημίκλειστο κόλπο, απομονωμένος από τους άλλους πληθυσμούς του είδους
• ο σχηματισμός μικτών κοπαδιών τριών ειδών δελφινιών (κοινό, ζωνοδέλφινο και ρινοδέλφινο) στον Κορινθιακό Κόλπο είναι ένα μοναδικό φαινόμενο συμβίωσης θαλάσσιων θηλαστικών μεταξύ ειδών με διαφορετικές οικολογικές ανάγκες και χαρακτηριστικά συμπεριφοράς

• Ο κόλπος είναι η μόνη γνωστή περιοχή στον κόσμο, όπου παράγονται και επιβιώνουν φυσικά υβρίδια μεταξύ των δύο διαφορετικών γενών Stenella και Delphinus.

Μια άλλη ιδιαίτερη περίπτωση, είναι η φώκαινα, ένα από τα πιο μικρά κητώδη στον κόσμο που ζει σε μικρά βάθη σε παράκτια νερά. Το είδος γενικά δεν υπάρχει στη Μεσόγειο με εξαίρεση ένα μικρό πληθυσμό που ζει στο Θρακικό και το Βόρειο Αιγαίο Πέλαγος.

Τι δείχνουν οι εκβρασμοί; Υπάρχουν κάποια είδη που απειλούνται περισσότερο από την τυχαία σύλληψη σε αλιευτικά εργαλεία της ελληνικές θάλασσες και γενικότερα στη Μεσόγειο; Σε ποιες περιοχές υπάρχει μεγαλύτερο πρόβλημα λόγω της αλληλεπίδρασης με την αλιείας;

Καταρχάς πρέπει να πω ότι οι εκβρασμοί δείχνουν ένα πολύ μεγαλύτερο αριθμό εκβρασμών θαλάσσιων χελωνών σε σχέση με θηλαστικά, συζητάμε για πάνω από 6.000 περιστατικά σε 10 χρόνια καταγραφής και μπορείτε να φανταστείτε ότι δε μιλάμε για τη πραγματική εικόνα γιατί σίγουρα υπάρχουν και περιστατικά που δεν έγιναν ποτέ αντιληπτά και δεν καταγράφηκαν. Ένα ποσοστό της τάξης του 20-30% αφορούν τυχαία σύλληψη ή αλληλεπίδραση με τη αλιεία.

Εκ των πραγμάτων τα είδη που απειλούνται περισσότερο είναι αυτά που ζουν εντός της υφαλοκρηπίδας και τρέφονται με ψάρια όπως οι μπακαλιάροι, οι μαρίδες, οι γόπες, οι κουτσομούρες, ψάρια που αποτελούν στόχο της εμπορικής αλιείας.

Το αποτέλεσμα είναι συχνά να λεηλατούν τα αλιευτικά εργαλεία προς αναζήτηση τροφής. Για το λόγο αυτό συχνά αντιμετωπίζονται από τους ψαράδες εχθρικά καθώς οι τελευταίοι υπόκεινται στο κόστος επιδιόρθωσης ή και αντικατάστασης των εργαλείων. Δυστυχώς η έλλειψη τροφής που συνδέεται με την μείωση των ιχθυοαποθεμάτων μπορεί να κάνει την αλληλεπίδραση με τα αλιευτικά εργαλεία πιο έντονη. Αναφερόμαστε λοιπόν κυρίως στο ρινοδέλφινο, στη Μεσογειακή φώκια και στη χελώνα Caretta caretta.

Με βάση την ανάλυση δεδομένων τυχαίας αλίευσης αλλά και των δεδομένων εκβρασμών, που έγινε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Αντιμετωπίζοντας την αλληλεπίδραση της μικρής παράκτιας αλιείας και της θαλάσσιας μεγαπανίδας στην Ελλάδα» εντοπίστηκαν όντως κάποιες περιοχές που η αλληλεπίδραση με την αλιεία φαίνεται να είναι πιο έντονη.

Μια τέτοια περιοχή για παράδειγμα όσον αφορά τις θαλάσσιες χελώνες και τα παραγάδια είναι η περιοχή της Ζακύνθου στο Ιόνιο ενώ στην περίπτωση που μιλάμε για δίχτυα αναδείχτηκαν περιοχές όπως ο Σαρωνικός, ο Αμβρακικός και ο Λακωνικός κόλπος. Για τα μικρού μεγέθους δελφίνια και τα δίχτυα η αλληλεπίδραση φαίνεται πιο έντονη στις παράκτιες περιοχές του Θρακικού Πελάγους, στο βόρειο τμήμα του Βόρειου Ευβοϊκού κόλπου και η ευρύτερη περιοχή των Σποράδων. Για τα παραγάδια αναδείχθηκαν επιπλέον περιοχές κυρίως στο Ανατολικό Αιγαίο.

Τι είναι το πρόγραμμα «Αντιμετωπίζοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ της μικρής παράκτιας αλιείας και της θαλάσσιας μεγαπανίδας στην Ελλάδα; Ποιος είναι ο στόχος του. Υπάρχουν προτάσεις για μέτρα που μπορούμε να λάβουμε?

Το πρόγραμμα «Αντιμετωπίζοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ της μικρής παράκτιας αλιείας και της θαλάσσιας μεγαπανίδας στην Ελλάδα» είναι ένα πρόγραμμα που έτρεξε την περίοδο 2020-2022 και στόχευε αφενός στην εκτίμηση του ποσοστού τυχαίας αλίευσης βασικών ειδών θαλάσσιας μεγαπανίδας, όπως των θαλάσσιων θηλαστικών (κητώδη και φώκιες), θαλασσοπούλια και θαλάσσιες χελώνες στα σκάφη της μικρής κλίμακας αλιείας στην Ελλάδα και επίσης στην εκτίμηση της οικονομικής απώλειας των ψαράδων μικρής κλίμακας λόγω των ζημιών στα αλιευτικά εργαλεία και της απώλειας των αλιευμάτων από είδη θαλάσσιας μεγαπανίδας.

Το πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα MAVA, συντονιστής ήταν το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση στην Ελλάδα (WWF-Greece) σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ-ΙΘΑΒΙΠΕΥ).

Τα αποτελέσματα του προγράμματος έχουν ήδη παρουσιαστεί στο αρμόδιο Υπουργείο μαζί με προτάσεις για την μείωση τόσο της τυχαίας αλίευσης αλλά και των ζημιών στα αλιευτικά εργαλεία.

Οι ζημιές στα εργαλεία κυρίως σε δίχτυα, μπορεί να έχουν μεγάλο κόστος επιδιόρθωσης ή και αντικατάστασης. Και αν μιλάμε για νησιά, το κόστος αντικατάστασης μπορεί να είναι ακόμα μεγαλύτερο. Επίσης μπορεί να είναι συχνότερες αναλόγως την περιοχή. Η λύση όμως δεν είναι να τα βάζουμε με τους ψαράδες ούτε με τα ζώα. Η λύση μπορεί να δοθεί μόνο μέσα από ένα εθνικό σχέδιο δράσης που θα περιλαμβάνει τόσο τεχνικά μέτρα για την αποφυγή της τυχαίας αλίευσης όπως συσκευές απώθησης, αποφυγή χρήσης συγκεκριμένων εργαλείων ή χρήση εναλλακτικών πρακτικών ή ακόμα και αποφυγή αλιευτικών περιοχών που η αλληλεπίδραση είναι πιο έντονη.

Επίσης πολύ σημαντική είναι η λήψη οικονομικών μέτρων όπως το δοθούν αποζημιώσεις στους ψαράδες για την απώλεια εισοδήματος. Τέλος πρέπει να εξεταστεί η ένταξη περιοχών που συνιστούν τροφικά πεδία με μεγάλη συχνότητα τυχαίας αλίευσης ή εκβρασμών σε ένα δίκτυο Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών.

Για μένα ήταν επίσης μεγάλη χαρά που στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος αναπτύχθηκε μια εφαρμογή, η οποία προς το παρόν υπάρχει μόνο σε ειδικό info point εντός των ενυδρείων Κρήτης και Ρόδου του ΕΛΚΕΘΕ, που στοχεύει στην ενημέρωση του κοινού σε σχέση με τα θαλάσσια θηλαστικά που ζουν σε μόνιμη βάση στις ελληνικές θάλασσες. Η ιδέα είναι τα παιδιά, αλλά και οι μεγάλοι, να μάθουν μέσα από φωτογραφίες, βίντεο όσο και μέσα από παιχνίδια και κουίζ για τα ζώα αυτά που είναι κομμάτι του θαλάσσιου πλούτου μας. Αν οι επόμενες γενιές εκπαιδευτούν τότε τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν.