Τα μικροπλαστικά από τον πλανήτη στην τροφική αλυσίδα

Τα μικροπλαστικά και το πώς διαχέονται μέσω του περιβάλλοντος στην τροφική αλυσίδα και επομένως στον ανθρώπινο οργανισμό, είναι ένα από τα βασικά προβλήματα της ρύπανσης του περιβάλλοντος.

Το πλαστικό είναι ένα υλικό πολύ χρήσιμο για την καθημερινή μας ζωή, καθώς αξιοποιείται σε πάρα πολλά αντικείμενα που τη διευκολύνουν, ταυτόχρονα όμως, η υπερβολική και πιθανώς λανθασμένη χρήση του δημιούργησε σοβαρά περιβαλλοντικά ζητήματα. Πολλοί είναι εκείνοι που πιστεύουν μάλιστα ότι ακόμα δεν έχουμε δει στη συνολική τους έκταση της συνέπειες της υπερκατανάλωσης πλαστικού και πως βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή.

Το πλαστικό και τα μικροπλαστικά στο περιβάλλον

Το πλαστικό ως υλικό κατασκευής οικονομικό και εύχρηστο, διαδόθηκε κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Όταν η ανθρωπότητα αντιλήφθηκε στο μέγεθός του το πρόβλημα που δημιουργήθηκε στο περιβάλλον από την ανεξέλεγκτη χρήση πλαστικού, αυτή είχε διογκωθεί και ήδη τεράστιες ποσότητες του υλικού αυτού είχαν διοχετευθεί στη φύση, σε ξηρά και θάλασσα.

Ενδεικτικά, κάθε πλαστικό μπουκάλι που καταλήγει στο περιβάλλον, χρειάζεται περί τα 450-500 χρόνια ώστε να αποσυντεθεί, ενώ καθώς διαλύεται, διαχέει μικροπλαστικά – τα οποία και αποτελούν από μόνα τους ένα σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα για τον πλανήτη.

Μία απλοϊκή εξήγηση για τα μικροπλαστικά είναι ότι ορίζονται ως τα πολύ μικρά κομμάτια πλαστικού που εντοπίζονται στο περιβάλλον. Κάποια είναι αόρατα στο γυμνό μάτι, ενώ τα μεγαλύτερα από αυτά, φτάνουν μόλις τα 5 χιλιοστά του εκατοστού. Χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες, τα πρωτογενή και τα δευτερογενή:

• Πρωτογενή μικροπλαστικά, είναι τα μικρά σωματίδια που απελευθερώνονται άμεσα στο περιβάλλον και μπορεί να εμπεριέχονται σε συνθετικά ρούχα, ελαστικά αυτοκινήτων, προϊόντα προσωπικής φροντίδας και αλλού.
• Δευτερογενή μικροπλαστικά, που προέρχονται από μεγαλύτερα πλαστικά αντικείμενα, όπως οι πλαστικές σακούλες, τα μπουκάλια ή τα δίχτυα αλιείας και αποτελούν και τις μεγαλύτερες ποσότητες που εντοπίζονται στη φύση.

Τα μικροπλαστικά στους ωκεανούς

Τα μικροπλαστικά που καταλήγουν στους ωκεανούς αποτελούν, αυτή τη στιγμή, το σπουδαιότερο πρόβλημα, σχετικά με την τροφική αλυσίδα. Ήδη, από το 2017 ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) είχε ανακοινώσει ότι τα μικροπλαστικά στους ωκεανούς της Γης υπολογίζονταν σε τουλάχιστον 51 τρισεκατομμύρια – γεγονός που σημαίνει πως τότε ήταν περίπου 500 φορές περισσότερα από τα αστέρια που υπάρχουν στον Γαλαξία! Σήμερα γνωρίζουμε ότι σε συγκεκριμένες περιοχές, η πυκνότητα της παρουσίας των μικροπλαστικών στον ωκεανό μπορεί να είναι έως και έξι φορές μεγαλύτερη από εκείνη του ζωοπλαγκτού!

Σύμφωνα με εκτιμήσεις ερευνητών, η ποσότητα των χρησιμοποιημένων πλαστικών που καταλήγει στη θάλασσα ως απορρίμματα εκτιμάται από 4,8 έως 12,7 εκατομμύρια τόνους, κάθε χρόνο. Σύμφωνα με τα δεδομένα που διαθέτει η οργάνωση Aegean Rebreath, τα πλαστικά τεμάχια που συλλέγονται από τις παραλίες και τους βυθούς στην Ελλάδα αποτελούν το 78% των απορριμμάτων.

Σήμερα εκτιμάται ότι το 60-80% των απορριμμάτων που καταλήγουν στη θάλασσα αποτελούνται από πλαστικό, ενώ έρευνες έχουν υπολογίσει ότι καθένας από εμάς ευθύνεται για την καθημερινή απόρριψη στο περιβάλλον περίπου 2,4 μικρογραμμαρίων μικροπλαστικών.

Εξαιτίας της παρουσίας τους στους ωκεανούς, τα μικροπλαστικά διοχετεύονται στον άνθρωπο, μέσω της τροφικής αλυσίδας. Εδώ και αρκετά χρόνια, η επιστημονική κοινότητα έχει εντοπίσει μικροπλαστικά μέσα στα ψάρια, καθώς συχνά εμπεριέχονται στην τροφή τους. Μικροσκοπικές ίνες πλαστικού ενυπάρχουν – θεωρητικά – σε όλους τους θαλάσσιους οργανισμούς, μεταξύ αυτών και στα ψάρια που καταλήγουν στο τραπέζι μας.

Επιπλέον, επιστημονικές έρευνες έχουν δείξει ότι τα μικροπλαστικά που βρίσκονται στους ωκεανούς, πέραν των τοξικών ουσιών που περιέχουν από την κατασκευή τους, έχουν την ιδιότητα να απορροφούν και τοξικά που εντοπίζονται στο νερό και τα οποία προέρχονται από άλλες πηγές. Τέτοια μπορεί να είναι τα τοξικά από τα αντιοξειδωτικά PCB και DDT, τοξικά που εμπεριέχονται σε επιβραδυντικά καύσης που χρησιμοποιούνται στα σκάφη ή κατά την πυρόσβεση, μεταξύ δεκάδων άλλων.

Τα μικροπλαστικά στις ελληνικές παραλίες

Πρόσφατα, η οργάνωση Aegean Rebreath, ανακοίνωσε ότι στο 100% των δειγμάτων που συνέλεξαν εθελοντές της από 20 παραλίες σε όλη την Ελλάδα, εντοπίστηκαν μικροπλαστικά, βάσει εξειδικευμένης επεξεργασίας που έγινε από το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών-ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.

Συνολικά, καταγράφηκαν 3.778 κομμάτια/m² μεγέθους μικρότερου των 2,5 cm. Βάσει των αποτελεσμάτων, προκύπτει ότι ο μορφολογικός τύπος που παρουσιάζει μεγαλύτερη αφθονία είναι τα θραύσματα (fragments) με ποσοστό κατά μέσο όρο 55% και ακολουθούν τα αφρώδη σωματίδια - φελιζόλ (foams) με ποσοστό κατά μέσο όρο 28%. Παράλληλα, τα μίκρο (1-5 mm) και μέσο (5mm- 25mm) πλαστικά στο σύνολο τους φαίνεται να κατανέμονται διαφορετικά στις παραλίες του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους, παρατήρηση που μπορεί να αποδοθεί στις διαφορετικές πηγές μικροπλαστικών.

Η ανάλυση των φασμάτων που παράχθηκε από τον εξειδικευμένο εξοπλισμό του ΕΛΚΕΘΕ, ανέδειξε το πολυαιθυλένιο (PE) ως το κυρίαρχο είδος πολυμερούς στο σύνολο των πλαστικών θραυσμάτων που αναλύθηκε με ποσοστό 68%. Εκτός από το πολυαιθελένιο εντοπίστηκαν και άλλα είδη πολυμερών σε χαμηλότερα ποσοστά: 28% πολυπροπυλένιο (PP), 3% θερμοπλαστικό ελαστομερές (TPE) και μόλις 1% πολυαιθυλένιο τερεφθαλικού (PET).

Συνολικά συλλέχθηκαν 36 δείγματα από 20 παραλίες, με τη χρήση εξειδικευμένου εξοπλισμού, μέσω του οποίου απομονώθηκαν πλαστικά τεμάχια μικρού μεγέθους. Το ΕΛΚΕΘΕ κατόπιν, προχώρησε σε λεπτομερή καταμέτρηση, διαχωρισμό σε μεγέθη και φασματομετρικό χαρακτηρισμό των πολυμερών, με στόχο την καταγραφή των χαρακτηριστικών τους (σχήμα, είδος πολυμερούς).

«Η διαπίστωση της ανθεκτικότητας του πλαστικού στη βιοαποδόμηση και η μακροχρόνια παραμονή του στη θάλασσα και στις ακτές χωρίς να αλλοιώνεται, σε συνδυασμό με τις όλο και μεγαλύτερες απορριπτόμενες ποσότητες πλαστικών, έχει ανησυχήσει την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα για τους κινδύνους που μπορούν να δημιουργήσουν τα πλαστικά στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι τα πλαστικά μικρού μεγέθους αποτελούν κύρια πηγή πολλαπλών κινδύνων για τους θαλάσσιους οργανισμούς. Έχει διαπιστωθεί επίσης ότι στις επιφάνειες των μικροπλαστικών προσκολλώνται ή προσροφώνται χημικοί τοξικοί ρύποι και άλλοι μολυσματικοί παράγοντες και με αυτό τον τρόπο μεταφέρονται παντού στον ωκεανό, είτε με τον άνεμο και τα θαλάσσια ρεύματα είτε μέσω οργανισμών που τα έχουν καταπιεί, διαχέοντας την ρύπανση πολύ μακριά από την αρχική της πηγή. Πρόσφατα μάλιστα, υπήρξε μελέτη και για την εισροή μικροπλαστικών στο ανθρώπινο σώμα», σχολιάζει σχετικά η Aegean Rebreath.

Τα μικροπλαστικά και οι επιπτώσεις τους στον άνθρωπο

Οι πλήρεις επιπτώσεις που ενδέχεται να έχουν τα μικροπλαστικά στον ανθρώπινο οργανισμό δεν είναι γνωστές, καθώς η επιστημονική έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη. Εν τούτοις, με δεδομένο ότι τα πλαστικά περιέχουν συχνά πρόσθετα, όπως σταθεροποιητές ή επιβραδυντικά φλόγας και άλλες πιθανώς τοξικές χημικές ουσίες, οι επιβλαβείς συνέπειές τους μετά την κατανάλωσής τους, θεωρούνται βέβαιες – άγνωστη παραμένει η ποσότητα που θεωρείται «αρκετή» για την πρόκληση οποιασδήποτε βλάβης.

Τον Απρίλιο του 2022 ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα έρευνας που έδειξε ότι μικροπλαστικά εντοπίστηκαν για πρώτη φορά σε πνεύμονες ανθρώπων. Οι επιστήμονες επισήμαναν ότι καθώς η μικροπλαστική ρύπανση είναι πλέον παρούσα σε ολόκληρο τον πλανήτη, η ανθρώπινη έκθεση σε αυτή έχει καταστεί αναπόφευκτη, με αποτέλεσμα να καταγράφεται πλέον μία «αυξανόμενη ανησυχία σχετικά με τους κινδύνους για την υγεία».

Για τη συγκεκριμένη έρευνα συλλέχθηκαν δείγματα από ιστούς 13 ασθενών, οι οποίοι υποβλήθηκαν σε εγχείρηση. Σε 11 από αυτές τις περιπτώσεις εντοπίστηκαν μικροπλαστικά. Τα πιο συνηθισμένα σωματίδια ήταν από πολυπροπυλένιο, που χρησιμοποιείται σε πλαστικές συσκευασίες και σωλήνες, και από το PET, που χρησιμοποιείται σε μπουκάλια.

Είναι ήδη γνωστό ότι οι άνθρωποι εισπνέουν μικροσκοπικά σωματίδια και ότι τα καταναλώνουν μέσω της τροφής και του νερού. Εργάτες που έχουν εκτεθεί, για παράδειγμα σε μεγάλα επίπεδα μικροπλαστικών, είναι γνωστό ότι έχουν αναπτύξει ασθένειες.

Τον Μάρτιο για πρώτη φορά, εντοπίστηκαν μικροπλαστικά σε ανθρώπινο αίμα. Αυτό δείχνει ότι τα σωματίδια μπορούν να ταξιδέψουν στο ανθρώπινο σώμα και να μπορούν να καταλήξουν στα όργανα. Ωστόσο, άγνωστος παραμένει ο αντίκτυπος που θα έχει μία τέτοια συνθήκη στην ανθρώπινη υγεία.

«Δεν περιμέναμε να βρούμε τον υψηλότερο αριθμό σωματιδίων στο κατώτερο τμήματα των πνευμόνων ή σωματίδια του μεγέθους που εντοπίσαμε» δήλωσε σχετικά η Λάουρα Σαντόφσκι της Ιατρική Σχολής του Hull York που ήταν επικεφαλής στη συγκεκριμένη έρευνα. «Αυτά τα δεδομένα οδηγούν σε μια σημαντική πρόοδο στον τομέα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, των μικροπλαστικών και της ανθρώπινης υγείας», πρόσθεσε η ίδια.

Η έρευνα έχει γίνει δεκτή προς δημοσιοποίηση στο περιοδικό Science of the Total Environment και χρησιμοποίησε δείγματα από ιστούς ασθενών με υγιείς πνεύμονες, την επομένη του χειρουργείου. Ανέλυσε σωματίδια μεγέθους έως και 0.003mm και χρησιμοποίησε τη μέθοδο της φασματοσκοπίας για να ταυτοποιήσει το είδος του πλαστικού.

Παλαιότερη μελέτη του 2021, από τη Βραζιλία, που έγινε σε δείγματα από αυτοψία εντόπισε μικροπλαστικά σε 13 από 20 ανθρώπους, με ηλικία μεγαλύτερη από αυτή της έρευνας της Σαντόφσκι. Το πολυαιθυλένιο, που χρησιμοποιείται στις πλαστικές σακούλες, ήταν ένα από τα πιο κοινά στοιχεία που εντοπίστηκαν. «Τα επιβλαβή αποτελέσματα για την υγεία μπορεί να σχετίζονται με αυτούς τους μολυσματικούς παράγοντες στο αναπνευστικό σύστημα μετά την εισπνοή», επισήμαναν οι επιστήμονες στα συμπεράσματά τους.

Ήδη μέσω της έρευνας, μικροπλαστικά έχουν βρεθεί σε πλακούντες εγκύων γυναικών. Σε ποντίκια σε κατάσταση εγκυμοσύνης, στο πλαίσιο πειραμάτων, τα μικροπλαστικά παρατηρήθηκε ότι κατάφεραν να περάσουν μέσα από τους πνεύμονες στην καρδιά, τoν εγκέφαλο και άλλα όργανα του εμβρύου.

«Απαιτείται επειγόντως λεπτομερέστερη έρευνα σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο τα μικρο- και τα νανοπλαστικά επηρεάζουν τις δομές και τις διαδικασίες του ανθρώπινου σώματος αλλά και εάν και πώς μπορούν να μεταμορφώσουν κύτταρα και να προκαλέσουν καρκινογένεση, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα της εκθετικής αύξησης στην παραγωγή πλαστικών», καταλήγει πρόσφατη ανασκόπηση που αξιολόγησε τον κίνδυνο καρκίνου.

Τα «αόρατα» μικροπλαστικά, μεγαλύτερος κίνδυνος για τον άνθρωπο

Φαίνεται πως οι συνέπειες της αλόγιστης χρήσης πλαστικού μόλις άρχισαν να φαίνονται, μέσω της επιστημονικής έρευνας. Τα πλαστικά που απορρίπτονται ανεξέλεγκτα στο περιβάλλον, ακόμα και σήμερα, επηρεάζουν δραματικά τη φύση, ρυπαίνουν και προκαλούν βλάβες σε βάθος αιώνων. Είναι όμως πλέον σαφές πως ο μεγαλύτερος κίνδυνος από τα πλαστικά προκαλείται από εκείνα τα μικροσκοπικά, «αόρατα» θραύσματα που βρίσκονται παντού – ακόμα και στον οργανισμό μας.