Τρούμπης: Απειλή για το περιβάλλον είναι το «πράττειν αλόγως», το πώς σκεφτόμαστε και αποφασίζουμε

«Η απειλή εντοπίζεται στον τρόπο που σκεφτόμαστε και αποφασίζουμε και όχι στις καθαυτό πράξεις μας», επισημαίνει ο κ. Τρούμπης, προσθέτοντας πως «απειλή είναι το ‘πράττειν αλόγως’, άλλως τα ‘πράσινα άλογα’ της περιβαλλοντικής πολιτικής και συμπεριφοράς μας». Ο καθηγητής παρομοιάζει συμβολικά τη σχέση ανθρώπου – φύσης με έναν φθαρμένο γάμο «που καταλήγει σε συγκατοίκηση και όχι σε συμβίωση» και τονίζει πως στη χώρα μας – μεταξύ πολλών άλλων – ισχύει και το εξής παράδοξο, από την μία μεν να προστρέχουμε στην υπογραφή συμφωνιών για το κλίμα και την προστασία του περιβάλλοντος και από την άλλη να κατακτούμε και την «πρωτιά» στις καταγγελίες για τη μη εφαρμογή τους: «Η Ελλάδα είναι διπλή πρωταθλήτρια Κόσμου στην πολιτική διαχείρισης των οικοσυστημάτων», αναφέρει χαρακτηριστικά και προσθέτει: «Πρώτοι στο δήθεν, τελευταίοι στο πράττειν».

«Η Ελλάδα έχει και θεσμικό πλαίσιο και πόρους, διάθεση να εφαρμόσει πολιτική δεν έχει», εντοπίζει ο κ. Τρούμπης, προτείνοντας τη μεταφορά της ευθύνης παραγωγής και εφαρμογής εργαλείων για την προστασία του περιβάλλοντος «σε κλαδικούς φορείς επιχειρηματικότητας, όπου ο ανταγωνισμός θα λειτουργεί ως δικλείδα ασφαλείας». Παράλληλα, ο ίδιος επισημαίνει πως σήμερα κάθε μέλος του ζωικού βασιλείου, του περιβάλλοντος και της φύσης πρέπει να έχει την αρμόζουσα σημασία, καθώς «η Ελλάδα είναι όντως μια ‘θερμή περιοχή’ για τη βιοποικιλότητα της Μεσογείου και του πλανήτη», όπως εξηγεί.

Την ίδια ώρα, ο καθηγητής πιστεύει πως δεν υπάρχουν πια περιθώρια διαλόγου με όσους αρνούνται στην πράξη να αντιμετωπίσουν την προστασία του περιβάλλοντος ως επιτακτική ανάγκη: «Θεωρώ ότι φθάσαμε στα απώτατα χρονικά όρια της αναποτελεσματικής ‘πειθούς’», δηλώνει και εκτιμά πως «η μεγάλη σύγκρουση του 21ου θα είναι το ζήτημα του Ορθού Λόγου. Η πανδημία είναι μεγάλο σχολείο επ’ αυτού. Από την έκβαση της θα κριθεί το μέλλον της ανθρωπότητας, της Φύσης και της Δημοκρατίας».

Ολόκληρη η συνέντευξη του καθηγητή Ανδρέα Τρούμπη στο Act for Earth:

- Κύριε Καθηγητά, Ποια πιστεύετε πως είναι η μεγαλύτερη απειλή για τα οικοσυστήματα στη χώρα μας και πώς μπορούμε να την εξουδετερώσουμε;

Η ‘εύκολη’ απάντηση, δυστυχώς, θα προσέτρεχε στη χιλιοειπωμένη, τετριμμένη αναφορά περιβαλλοντικών φαινομένων και παραγόντων, ανθρωπογενών πιέσεων και δραστηριοτήτων που αφθονούν στο δημόσιο λόγο, επιστημονικό και εκλαϊκευμένο. Φυσικο-χημική ρύπανση του περιβαλλοντικού αποδέκτη των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αλλαγές στις χρήσεις γης, κλιματική κρίση επιφέρουν διάβρωση της βιοποικιλότητας και ανατροφοδοτούνται από αυτήν. Συχνά, το επιστημονικό λεξιλόγιο ξενίζει τον μη-ειδικό πολίτη που συγχέει όρους - π.χ. ρύπανση και μόλυνση συνήθως ταυτίζονται ακόμα και από ‘επαϊόντες’, και αγνοεί τη σημασία των ποσοτήτων (άτομα, συγκεντρώσεις, πυκνότητες…) , των οικολογικών διεργασιών και των ρυθμών μεταβολής στο φυσικό και έμβιο κόσμο. Αν επιτρέπεται μια συμβολική παρομοίωση, θα έλεγα ότι η 10.000ετης σχέση του εδραίου ανθρώπου-φύσης - όχι αποκλειστικά στη χώρα μας - μοιάζει σαν ένας μακρύς συν-εξελισσόμενος, φθαρμένος γάμος που καταλήγει σε συγκατοίκηση και όχι σε συμβίωση.

Η απειλή εντοπίζεται στον τρόπο που σκεφτόμαστε και αποφασίζουμε και όχι στις καθαυτό πράξεις μας. Θεωρώ ότι όσο αφήνεται στο απυρόβλητο η επίλυση του ‘ψευδο-διλήμματος’ περιβάλλον έναντι οικονομίας, εργασίας, ιδιωτικής ιδιοκτησίας και τα συναφή, ουδεμία πρόοδος είναι εφικτή και οι απειλές θα γιγαντώνονται προϊόντος του χρόνου. Το περιβάλλον, η φύση, η βιοποικιλότητα θα είναι έρμαια ενός δήθεν φιλο-περιβαλλοντικού λόγου, κενού ουσίας και περιεχομένου. Δείτε, την ώρα που υμνούνται οι ΑΠΕ ως πανάκεια περίπου για την κλιματική αλλαγή, πουθενά δεν μπορεί να γίνει εγκατάσταση τους λόγω τοπικών αντιδράσεων με σύνθημα ‘Σώστε το Περιβάλλον’. Το ίδιο ισχύει για τις περιοχές Natura 2000, τους δασικούς χάρτες, το Κτηματολόγιο, τα Χωροταξικά Σχέδια και για κάθε σχήμα περιβαλλοντικών ρυθμίσεων και χρήσεων.

Όσο κι αν ακούγεται παράξενο, κρίσιμη απειλή είναι οι εθνικο-τοπικές οργανώσεις Ελλήνων μεταναστών, εσωτερικού και εξωτερικού. Με απόλυτο δεδομένο ότι ο τόπος καταγωγής καθενός εξ αυτών είναι εξ ορισμού ο ‘ωραιότερος’, ‘ιστορικότερος’, ‘παραδοσιακότερος’ και τα λοιπά ‘-ότερα’ της ελληνικής επηρμένης εγωπάθειας, η διάθεση τους για ακινητοποίηση του σε ένα παρελθόν-μνημείο στο οποίο καταθέτουν στέφανο νοσταλγίας κατά τις διακοπές τους είναι πανίσχυρη. Δεδομένου δε ότι έχουν ανελιχθεί κοινωνικά κι ότι οι εντοπίως παραμένοντες, συνήθως γέροντες γονείς και συγγενείς, αισθάνονται άκρως δικαιωμένοι, η ακινησία σε ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο πλανήτη γίνεται ενδημική νόσος.

Από την άλλη πλευρά, ο μέσος συμπολίτης έχει περίεργη σχέση με την έννοια του ρίσκου, της διακινδύνευσης. Είτε το αναλαμβάνει ασυλλόγιστα, είτε το υπερ-μεγεθύνει άκριτα. Κατά συνέπεια, η διαχείριση του περιβαλλοντικού κινδύνου που είναι το μείζον ζητούμενο στις ημέρες μας, δεν τίθεται ουσιαστικά, όταν σπανίως τίθεται, στο δημόσιο λόγο. Με τις αναπόφευκτες και επαναλαμβανόμενες καταστροφές στη διεπιφάνεια πόλης/περιαστικής φύσης, π.χ. πλημμύρες ή πυρκαϊές, αρκούμαστε στη θλίψη, τον τρόμο και το ‘πράσινο’ μοιρολόι των ΜΜΕ, θεατές άβουλοι των κατά περίπτωση διαφωνούντων ‘-ολόγων’ (ειδικών).

Υπάρχει μια ακόμα κρυφή διάσταση που αξίζει επισήμανσης: η Οικολογία, η επιστήμη της πολυπλοκότητας των ανώτερων έμβιων συστημάτων οργάνωσης, ταυτίζεται στην αντίληψη του ευρέως κοινού με τον περιβαλλοντισμό, κινηματικό ή φιλικής προδιάθεσης προς τη φύση, την πολιτική οικολογία - τους Πράσινους δηλαδή - ακόμα και με πρότυπα διατροφής. Αυτός ο χυλώδης σχετικισμός τείνει να συγκλίνει σε μια ηθικοπλαστική θεώρηση, απολύτως ανίσχυρη και άσχετη εντέλει εν όψει του μεγέθους, της πολυπλοκότητας και των ρυθμών της πλανητικής αλλαγής.

Απειλή είναι το ‘πράττειν αλόγως’, άλλως τα ‘πράσινα άλογα’ της περιβαλλοντικής πολιτικής και συμπεριφοράς μας.

- Πώς αντιμετωπίζει η Ελλάδα τη διαχείριση των χερσαίων οικοσυστημάτων της χώρας; Ποιες τομές πιστεύετε πως απαιτούνται σε αυτό το σημείο;

Η Ελλάδα είναι διπλή πρωταθλήτρια Κόσμου στην πολιτική διαχείρισης των οικοσυστημάτων. Εάν μελετήσετε την ιστορία των ‘5 Μεγάλων’, δηλαδή των πέντε διεθνών Συμβάσεων που σχετίζονται με τη φύση, το περιβάλλον και τη βιοποικιλότητα, π.χ. Ramsar, CITES, Rio, κ.λπ., θα διαπιστώσετε ότι περιλαμβάνεται συστηματικά στις πρώτες δέκα χώρες που προστρέχουν να τις προσυπογράψουν. Εάν δείτε, αντιστοίχως, τον αριθμό των παραπομπών της Ελλάδας στα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα για την πολυετή μη-εφαρμογή τους, θα εκπλαγείτε με τη θέση του ‘παρία’ που επιπόνως διεκδικούμε. Πρώτοι στο δήθεν, τελευταίοι στο πράττειν.

Η Ελλάδα αντιμετωπίζει τη διαχείριση των οικοσυστημάτων, όλων των οικοσυστημάτων, με ένα μείγμα μαξιμαλιστικής αερολογίας και μινιμαλιστικής εφαρμογής. Η Ελλάδα έχει και θεσμικό πλαίσιο και πόρους, διάθεση να εφαρμόσει πολιτική δεν έχει. Εάν διαβάσει κανείς την αυξανόμενη βιβλιογραφία για την πολιτική διαχείρισης των οικοσυστημάτων στην Ελλάδα θα θλιβεί από τις διαπιστώσεις. Η πολιτική αυτή ανυπαρξία δεν είναι αποκομμένη από το ευρύτερο ζήτημα του εκσυγχρονισμού της χώρας. Όποιου εκσυγχρονισμού: τεχνοκρατικού, κεντρικού σχεδιασμού, ή φιλελεύθερου. Εν γένει στη νέο-ελληνική μυθοπλασία, οι τεχνοκράτες είναι επικίνδυνοι όσο και οι επιχειρηματίες, ο κεντρικός σχεδιασμός είναι έρμαιο στα χέρια μιας αναποτελεσματικής Δημόσιας Διοίκησης και των στελεχών της, όσον αφορά δε στο φιλελεύθερο σχήμα, τούτο έχει διαστρεβλωθεί μέσω του ιδεολογικού αχταρμά ‘Δημοκρατία έχουμε, ό,τι θέλω κάνω’. Παρά το γεγονός ότι διαπιστώνουμε μια νέα γενιά πολιτικών να εγκαθιδρύουν κάποιο μοντέλο εκσυγχρονισμού, μας μένουν οι πάμπολλοι άλλοι που σεμνύνονται να εκπροσωπούν τα ελαττώματα του… Γένους.

- Η περιβαλλοντική πολιτική προϊόντων και υπηρεσιών στην Ελλάδα, θεωρείτε πως έχει περιθώρια βελτίωσης; Προς ποια κατεύθυνση;

Η περιβαλλοντική πολιτική προϊόντων και υπηρεσιών στην ουσία είναι ένα μείγμα πολλών διακριτών εργαλείων και μεθοδολογιών. Τα πρώιμα εργαλεία Διοίκησης και Ελέγχου, π.χ. προδιαγραφές εκπομπών ρύπων, έχουν σταδιακά πλαισιωθεί και ενισχυθεί από εργαλεία κινητροδότησης, εθελοντικές δεσμεύσεις, υποχρεωτικές πιστοποιήσεις, ειδικές σημάνσεις, σχήματα κλαδικών και διακλαδικών συνεργασιών, μηχανισμούς συμμετοχής πολιτών στις λήψεις απόφασης, και τα τελευταία χρόνια με την ανάδυση της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Υπάρχουν δύο ή τρία ζητήματα που χρήζουν προσοχής και βελτίωσης. Το πρώτο είναι το μείγμα των εργαλείων που υιοθετεί ένας παραγωγός ή ένας πάροχος υπηρεσιών, το πόσο κατανοητά είναι στον πολίτη-καταναλωτή και πόσο επηρεάζουν τις επιλογές του σε σχέση με άλλα γνωρίσματα, όπως το κόστος. Το δεύτερο είναι ότι όλα αυτά τα εργαλεία ρυθμίζονται από την κρατική Διοίκηση. Η εμπειρία δείχνει ότι σε ένα κράτος όπου επιτρέπονται ρητώς μόνον όσα δεν προβλέπεται να απαγορεύονται – σε αντίθεση, δηλαδή, με την ευέλικτη κατάσταση όπου επιτρέπονται όλα όσα δεν απαγορεύονται ρητώς – ακόμα και αυτή η πληθώρα διαφορετικών εργαλείων καταλήγει σε μια αποστεωμένη γραφειοκρατία, αποκρουστική διαδικασία εγκρίσεων που αποθαρρύνει την επιχείρηση. Το τρίτο ζήτημα σχετίζεται με την εκτροπή της χρήσης των εργαλείων προς την κατεύθυνση του marketing και του πράσινου ξεπλύματος δυσμενών επιπτώσεων προς το περιβάλλον.

Εκτιμώ ότι η μεταφορά της ευθύνης παραγωγής και εφαρμογής τέτοιων εργαλείων σε κλαδικούς φορείς επιχειρηματικότητας, όπου ο ανταγωνισμός θα λειτουργεί ως δικλείδα ασφαλείας, και η ανάθεση του ελέγχου των διακηρυγμένων δεσμεύσεων στη Διοίκηση - ή τους εντεταλμένους της - είναι μια οδός που αξίζει να τη δοκιμάσουμε.

- Η χώρα μας, λόγω και της γεωγραφικής της θέσης και της μορφολογίας της, διαδραματίζει ειδικό ρόλο ως προς τη βιολογία της διατήρησης προστατευτέων ειδών και βιοτόπων. Πώς χρειάζεται εμείς, ως πολίτες, να συμπεριφερόμαστε σε σχέση με αυτό και ποιες κινήσεις θα πρέπει να γίνουν εκ μέρους της πολιτείας;

Η Ελλάδα είναι όντως μια ‘θερμή περιοχή’ για τη βιοποικιλότητα της Μεσογείου και του πλανήτη. Αξίζει να θυμηθούμε ότι πολιτισμικές αντιλήψεις ως προς τη φύση – είδη, οικοσυστήματα, βιότοποι, τοπία, κ.ο.κ. – μεταβάλλονται στο χρόνο. Κάποτε, ο άνθρωπος έκτιζε τείχη γύρω από τις πόλεις για να προστατευθεί από τους εχθρούς του, συμπεριλαμβανομένης της Άγριας Ζωής. Σήμερα, ο άνθρωπος ‘κτίζει’ ρυθμιστικά -αλλά και υλικά- τείχη για να προστατεύσει την Άγρια Ζωή από τον ίδιο. Ο «όφις» ήταν η ενσάρκωση του Κακού, ο λύκος ήταν «κακός», ο αμνός ήταν δώρο Θεού για τους Ιουδαίους, οι Χριστιανοί θεωρούσαν εαυτούς ως «ποίμνιο» και οι Ινδουιστές την αγελάδα ως ιερό σύμβολο της Ζωής. Σήμερα, η διατήρηση της ερπετοπανίδας και των μεγάλων σαρκοφάγων είναι προτεραιότητα πλειάδας επιστημονικών πρωτοβουλιών και οργανώσεων-θεσμών, στην παιδική λογοτεχνία το «κακό γουρούνι» πολιορκεί το λυκάκι, το λούτρινο αρκουδάκι είναι πρώτο σε πωλήσεις παιχνιδιών, τα δε οικόσιτα ποίμνια βοοειδών, αγελάδες, πρόβατα και κατσίκες, είναι κύρια πηγή εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου, η δε εκτροφή τους πληγή για τα φυσικά οικοσυστήματα και την ανθρώπινη υγεία.

Η σταδιακή μετάβαση στο σύμπαν των συμβολισμών είναι υπαρκτή. Όπως παραλλήλως υπαρκτά είναι και όσα ανέφερα για τις απειλές παραπάνω. Η αλλαγή της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ατομικής και συλλογικής, είναι η εκ των ών ουκ άνευ προϋπόθεση για την αναδιατύπωση της πολιτισμικής σχέσης ανθρώπου-φύσης και την αντιμετώπιση των συζευγμένων περιβαλλοντικών-οικονομικών κρίσεων του καπιταλισμού και της παγκοσμιότητας.

Μιας και αποκτήσαμε, επιτέλους, Εθνική Επιτροπή Βιο-ηθικής και Τεχνο-ηθικής, θεωρώ ότι η επόμενη γνωμοδότηση της, μετά την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού για τον SARS-CoV-2, πρέπει να είναι η υποχρεωτικότητα της εφαρμογής των σχεδίων διαχείρισης των προστατευτέων περιοχών. Άλλωστε, η πανδημία αφήνει πίσω της νεκρούς, παράπλευρες απώλειες αλλά και μαθήματα για τον Κόσμο σε κρίση. Κατά περίεργο τρόπο, τα 5.000.000 νεκροί του Covid-19 είναι ισάριθμοι με τα 5.000.000 νεκρούς το χρόνο που αποδίδονται αποκλειστικά στις θερμοκρασιακές μεταβολές της κλιματικής κρίσης. Υπάρχει άραγε κάτι ουσιαστικά διαφοροποιό που να διαχωρίζει τον αρνητή του εμβολίου από αυτόν που αρνείται απλές περιβαλλοντικές ρυθμίσεις στον τόπο του. Και οι δύο επικαλούνται τη μεταφυσική του «εξ-από-δώ» σε ένα φυσικό Κόσμο. Θεωρώ ότι φθάσαμε στα απώτατα χρονικά όρια της αναποτελεσματικής «πειθούς».

- Ποιες είναι οι εκτιμήσεις σας για το μέλλον των ειδών υπό εξαφάνιση στην Ελλάδα;

Δεν υπάρχει είδος χωρίς οικολογική αξία και οικοσυστημικό ρόλο. Αυτό που συνήθως τα διαχωρίζει είναι οι χρήσεις και οι αξίες που τους αποδίδουμε. Έχουμε χαρακτηρίσει είδη ως εμβληματικά ή χαρισματικά, κι άλλα ως ανωφελή, άλλα ως παραγωγικά κι άλλα απλώς τα αγνοούμε. Όσον κι αν ακούγεται παράδοξο, τα μεγαλόσωμα ζώα, π.χ. αρκούδα ή λύκος, που εθεωρούντο σε κίνδυνο έκλειψης εμφανίζουν αυξανόμενους πληθυσμούς και διασπορά. Αντίθετα, είδη κρίσιμης σημασίας, όπως τα έντομα, τα ερπετά ή οι νυχτερίδες, αντιμετωπίζουν σοβαρότατη συρρίκνωση. Το μέλλον των ειδών μπορεί να αξιολογηθεί σε ένα πλαίσιο συν-δημιολογίας. Για παράδειγμα, η μείωση του αγροτικού πληθυσμού και η εγκατάλειψη της υπαίθρου οδηγεί σε φυσική αναγέννηση της βλάστησης και επέκταση των βιοτόπων και πόρων για τα μεγαλόσωμα είδη, εξ ού και η αύξηση του πληθυσμού τους. Η υιοθέτηση μέτρων οικονομικής αποζημίωσης των αγροτών για τις ζημιές που αυτά προκαλούν έχει περιορίσει αισθητά τα φαινόμενα θανάτωσης των ζώων. Αντίθετα, η έλλειψη επαρκών μέτρων προφύλαξης άγριων ζώων στο οδικό δίκτυο, ιδίως στην Εγνατία Οδό, έχει καταστήσει τα θανατηφόρα ατυχήματα πραγματική επιδημία.

Η μείωση των επικονιαστών είναι πραγματική βόμβα στα θεμέλια της λειτουργίας των οικοσυστημάτων και της γεωργικής παραγωγής. Ίσως πρέπει να είναι η πρώτη προτεραιότητα για μια σοβαρή πολιτική διατήρησης της βιοποικιλότητας στη χώρα.

- Είναι, κατά τη γνώμη σας, η ελληνική κοινωνία έτοιμη να ενσωματώσει αλλαγές που θα συμβάλλουν στην προστασία της φύσης;

Πριν είκοσι χρόνια, ο G. Hardin είχε προτείνει το τρίπτυχο ‘εγγραμματισμός, αριθμητισμός και οικολογισμός’ ως φίλτρα έναντι της ‘τρέλας’. Με άλλα λόγια, έλεγε κάτι απλό αλλά και δύσβατο συνάμα: πρέπει να στηριζόμαστε στη λογική της γλώσσας και τη γλώσσα των αριθμών. Βλέποντας την κατάσταση της Παιδείας στο ελληνικό σχολείο και την ευρεία διάδοση του ανορθολογισμού στη χώρα, την έλλειψη κλασσικής καλλιέργειας και την αριθμοφοβία που χαρακτηρίζει ευρέα τμήματα, οδηγούμαι στην απαισιόδοξη πρόβλεψη ότι πολύ απέχουμε από αυτό το σημείο.

Αντίθετα εκτιμώ ότι επειδή η Ιστορία οδηγείται από τις κρίσιμες συγκρούσεις κατά περιόδους, τότε εάν το ζήτημα του άριστου πολιτεύματος χαρακτήρισε τον 18^ο αιώνα, το ζήτημα των κοινωνικών δικαιωμάτων τον 19^ο και το ζήτημα της Φύσης το τέλος του 20^ου, η μεγάλη σύγκρουση του 21^ου θα είναι το ζήτημα του Ορθού Λόγου. Η πανδημία είναι μεγάλο σχολείο επ’ αυτού. Από την έκβαση της θα κριθεί το μέλλον της ανθρωπότητας, της Φύσης και της Δημοκρατίας.