Φ. Κουντούρη: Βιώσιμη ανάπτυξη με τομή στην κατανάλωση ενέργειας - Κορωνίδα των δράσεων η Εκπαίδευση

Την Εκπαίδευση θεωρεί σημείο – κλειδί για μία επιτυχημένη πορεία προς τη βιώσιμη ανάπτυξη η Φοίβη Κουντούρη, καθηγήτρια του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και επικεφαλής στο Εργαστήριο Έρευνας στην Κοινωνικό-Οικονομική και Περιβαλλοντική Αειφορία, μέλος World Academy of Art & Science και πρόεδρος Ευρωπαϊκής Επιστημονικής Ένωσης Οικονομολόγων Περιβάλλοντος-Φυσικών Πόρων. «Η βιώσιμη ανάπτυξη έχει γίνει η πρώτη προτεραιότητα παγκοσμίως τα τελευταία χρόνια», δηλώνει στο Act for Earth του CNN Greece, επισημαίνοντας πως μία τομή στον τρόπο κατανάλωσης ενέργειας είναι το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση αυτή.

«Κορωνίδα όλων των δράσεων είναι η Εκπαίδευση. Θα πρέπει η βιωσιμότητα και ο σεβασμός του ανθρώπου προς τους διαθέσιμους περιβαλλοντικούς πόρους να περάσει στη συνείδηση των πολιτών από μικρή ηλικία και να αποτελεί μέρος της αγωγής των μαθητών σε όλη τη διάρκεια της σχολικής τους πορείας. Μόνο έτσι θα αναπτυχθεί μια κουλτούρα διαβίωσης με τρόπο ισορροπημένο προς το περιβάλλον, όχι πλέον με επιβολή του νόμου και τιμωρητικά, αλλά ως συνειδητός τρόπος ζωής των επόμενων γενεών».

Η κυρία Κουντούρη, οικονομολόγος με διεθνή δράση στον τομέα της Αειφόρου Ανάπτυξης, συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση ανθρωποκεντρικών, διεπιστημονικών συστήματων βιώσιμης αλληλεπίδρασης φύσης-κοινωνίας-οικονομίας για τη μετάβαση σε κλιματικά ουδέτερο-ανθεκτικό κόσμο, προκρίνει την υιοθέτηση μιας προσέγγισης συστημικής καινοτομίας (systems innovation approach) ως «απαραίτητη για την επίτευξη όσων επιτάσσει η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Η καινοτομία των συστημάτων αποτελεί ένα συνδυασμό της συστημικής σκέψης και της καινοτομίας, ώστε να καταστεί δυνατή η μετασχηματιστική αλλαγή μέσα σε πολύπλοκα συστήματα».

Η ίδια άλλωστε διαβλέπει μία λαμπρή ευκαιρία στην παρούσα συγκυρία εξόδου από την κρίση της πανδημίας, ώστε στην Ελλάδα, την οποία θεωρεί «προνομιούχα» ενεργειακά, «να αξιοποιήσουμε κατάλληλα τις επιδοτήσεις και τα μακροπρόθεσμα χαμηλότοκα δάνεια που θα λάβουμε ως κράτος, ώστε να επιταχύνουμε τη μετάβαση μας σε ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο, περισσότερο βιώσιμο από πριν. Αυτό φυσικά πρέπει να συμβεί παράλληλα με την ψηφιοποίηση και τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό των υποδομών της χώρας, όπως επιτάσσει άλλωστε και η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία».

Ακολουθεί ολόκληρη η συνέντευξη της Καθηγήτριας Φοίβης Κουντούρη στο Act for Earth του CNN Greece:

Κυρία Κουντούρη, σε ποιο σημείο βρίσκεται η Ελλάδα ως προς την πορεία προς τη βιώσιμη ανάπτυξη, που έχει γίνει πλέον το «Νο1» ζητούμενο, παγκοσμίως;

Υπάρχουν μια σειρά από διεθνείς πολιτικές και Συμφωνίες που καθορίζουν το πλαίσιο της Βιώσιμης Ανάπτυξης παγκοσμίως. Σε αυτές συγκαταλέγονται η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (EGD) που εγκρίθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το Δεκέμβριο του 2019 για να προσφέρει στα κράτη μέλη τη στρατηγική για μια δίκαιη, εύπορη, ανθεκτική και πράσινη Ευρώπη, προσανατολισμένη στην εξομάλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, οι 17 Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης της Ατζέντας 2030 των Ηνωμένων Εθνών και η Συμφωνία του Παρισιού του 2015 που έθεσε ως στόχο να μην αυξηθεί η μέση παγκόσμια θερμοκρασία περισσότερο από +2^oC σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα. Το όριο αυτό, αναθεωρήθηκε τρία χρόνια αργότερα από τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) που έθεσε ως ανώτατο όριο αύξησης τον 1,5^oC. Φυσικά μέρος του πλαισίου βιώσιμης ανάπτυξης πρέπει να θεωρηθούν και τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης από την πανδημία και οι δεσμεύσεις που απορρέουν από αυτά, το EU Taxonomy για την επιλογή έργων και επενδύσεων που πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια βιωσιμότητας, καθώς ο νέος φιλόδοξος στόχος μείωσης των εκπομπών κατά 55% που εισάγει ο νεοσύστατος ευρωπαϊκός κλιματικός νόμος.

Πράγματι, η βιώσιμη ανάπτυξη έχει γίνει η πρώτη προτεραιότητα παγκοσμίως τα τελευταία χρόνια. Εκτός από την υψηλή θέση που κατέχει στην πολιτική ατζέντα, είναι ένα ζήτημα που βλέπουμε να προβάλλεται ολοένα και περισσότερο από τα ΜΜΕ και τον καθημερινό τύπο. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό για την ευαισθητοποίηση όλων.

Για εμάς, ωστόσο, που εργαζόμαστε ως επιστήμονες πάνω σε αυτό το τεράστιο ζήτημα, δεν είναι κάτι νέο. Προσωπικά εργάζομαι στα οικονομικά του περιβάλλοντος και μελετώ τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής εδώ και πολλά χρόνια. Μάλιστα, διευθύνω μια συστάδα από ερευνητικά ινστιτούτα, όπως το Εργαστήριο Έρευνας στην Κοινωνικό-Οικονομική και Περιβαλλοντική Αειφορία (ReSEES) του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, το ερευνητικό κέντρο «ΑΘΗΝΑ» informatics Research Center (ATHENA RC), τη Μονάδα Βιώσιμης Ανάπτυξης (SD.U), καθώς και τον ελληνικό κόμβο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Γνώσης και Καινοτομίας για το Κλίμα (EIT Climate-KIC HUB Greece), που αποτελεί τη μεγαλύτερη κοινοπραξία δημόσιου-ιδιωτικού τομέα της Ευρώπης με στόχο τη επιτάχυνση της τεχνολογικής και κοινωνικής καινοτομίας για τη μετάβαση σε μια κλιματικά ουδέτερη και περισσότερο ανθεκτική Ευρώπη. Ταυτόχρονα συν-διευθύνω το United Nations Sustainable Development Solutions Network (UN SDSN) τόσο της Ελλάδας όσο και της Ευρώπης. Το UNSDSN είναι μια πρωτοβουλία που τελεί υπό την αιγίδα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών με σκοπό την κινητοποίηση θεσμών, επενδυτών και επιστημόνων από διάφορους τομείς, για την υποστήριξη της υλοποίησης 17 Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs). Αποτελεί το μεγαλύτερο δίκτυο των Ηνωμένων Εθνών και έχει ως αποστολή τη μεταφορά τεχνολογικών, πολιτικών και χρηματοοικονομικών λύσεων που μπορούν να επιταχύνουν τη μετάβαση του κόσμου στην αειφορία. Ειδικότερα το SDSN Europe, το οποίο έχει ως μέλη του περισσότερα από 400 πανεπιστημιακά ιδρύματα, επικεντρώνεται και διευκολύνει την υλοποίηση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας ευθυγραμμίζοντας τις Πολιτικές της με τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης. Τέλος, έχω ακόμα μια ιδιότητα, αυτή του μέλους της Επιστημονικής Επιτροπής για την αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας.

Η δουλειά αυτών των ινστιτούτων αφορά, μεταξύ άλλων, τη Βιώσιμη Μπλε Ανάπτυξη, το Πλέγμα Νερό-Τροφή-Ενέργεια , το Μετριασμό και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και την επιτάχυνση της καινοτομίας. Η ποιότητα της δουλειάς που πραγματοποιείται είναι τόσο υψηλή που καταφέραμε αποκομίσουμε επιχορήγηση €10 εκατομμυρίων για έξι χρόνια από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC), που συνιστά το ερευνητικό βραβείο με το υψηλότερο κύρος παγκοσμίως. Ορισμένα παραδείγματα έργων είναι αντίστοιχα το έργο MERMAID που ανέπτυξε ιδέες για τις πολλαπλές χρήσεις που μπορούν να έχουν οι υπεράκτιες πλατφόρμες επόμενης γενιάς, το AQUALIBRIUM που θα παρέχει μια συγκριτική μελέτη των εθνικών στρατηγικών για συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στην ευρωπαϊκή διαχείριση των υδάτων, το SysMa 4 Transition το οποίο υποστηρίζει τη μεταβατική φάση της ανάκαμψης από τις επιπτώσεις του COVID-19 και το EIT ClimAccelerator, το οποίο, υποστηρίζει 30-40 νεοφυείς επιχειρήσεις ετησίως, οι οποίες παρέχουν λύσεις για την απαλλαγή από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, σε τοπικό και διεθνές επίπεδο.

Όσον αφορά την πορεία της Ελλάδας προς τη βιώσιμη ανάπτυξη, συμφώνα με την τελευταία διαθέσιμη Έκθεση για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη του ΟΗΕ, βρίσκεται στην 43η θέση σε σύνολο 166 χωρών ως προς την επίτευξη των 17 Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, με βαθμολογία 74,33/100 ενώ ο μέσος όρος των χωρών του ΟΟΣΑ είναι 77,30/100. Οι μεγαλύτερες προκλήσεις για τη χώρα εντοπίζονται στους Στόχους 4, 12 και 13 που αφορούν την ποιότητα της εκπαίδευσης, την παραγωγή και κατανάλωση με συνετό τρόπο και τη δράση για το κλίμα αντίστοιχα.

Σίγουρα υπάρχει αρκετός δρόμος μπροστά μας για να φτάσουμε σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο. Θεωρώ όμως ότι, έστω και τώρα, έχει γίνει αντιληπτή από όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, πολιτικούς και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς, επιχειρήσεις, Μη κυβερνητικές οργανώσεις, την κοινωνία των πολιτών, αλλά ιδιαίτερα από τη νεολαία, η ανάγκη μεταστροφής του μοντέλου που λειτουργούμε προς μια βιώσιμη εκδοχή και οι δράσεις που αναλαμβάνονται θα μπορούσα να πω ότι είναι ενθαρρυντικές για το μέλλον.

Η ελληνική κοινωνία είναι μάλλον διστακτική μπροστά σε τυχόν αλλαγές που απαιτούνται. Πώς μπορεί να υλοποιηθεί ό,τι επιτάσσει το ευρωπαϊκό green deal και οι Στόχοι του ΟΗΕ, με τις μικρότερες αρνητικές συνέπειες;

Δεν θα έλεγα ότι είναι διστακτική η ελληνική κοινωνία. Μάλλον θα έλεγα ότι δεν είναι κατάλληλα ενημερωμένη με αποτέλεσμα αφενός να υπάρχει λανθασμένη κατανόηση για την πραγματική έννοια του όρου "βιωσιμότητα" και αφετέρου να μην γίνεται αντιληπτό το πρόβλημα στην πραγματική του διάσταση. Πολλές φορές συγχέεται η βιωσιμότητα με την ανάγκη για ανακύκλωση των επαναχρησιμοποιούμενων υλικών ή την προτίμηση ενός ηλεκτρικού οχήματος έναντι ενός πετρελαιοκίνητου ή βενζινοκίνητου. Δεν είναι φυσικά λάθος, όμως στην πραγματικότητα αυτά τα παραδείγματα αποτελούν το ελάχιστο τμήμα ενός πολύ ευρύτερου σχεδιασμού που χρειάζεται για να μετατραπούμε σε έναν βιώσιμο πολιτισμό.

Η ευρωπαϊκή πράσινη συμφωνία και οι στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης μοιράζονται ένα κοινό όραμα. Θέτουν τις αρχές για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας δίκαιης απέναντι σε όλους, χωρίς διακρίσεις, στην οποία θα μπορούν όλοι θα απολαμβάνουν αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης, καλές υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης και θα έχουν πρόσβαση σε φθηνή και καθαρή ενέργεια και νερό. Όλα αυτά φυσικά με σεβασμό στους περιβαλλοντικούς πόρους και με προσπάθεια αναστροφής και εξάλειψης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Υπάρχουν πολλοί τρόποι που συμβάλλουν στην επίτευξη των παραπάνω. Για παράδειγμα αναφέρω τα κίνητρα στις επιχειρήσεις για πράσινες επενδύσεις, την τεχνική και οικονομική στήριξη των πολιτών για την ενεργειακή αναβάθμιση των κατοικιών τους, φορολογικά κίνητρα στους πολίτες για αγορά ηλεκτρικών οχημάτων, ένα αποτελεσματικό κανονιστικό πλαίσιο για τις εκπομπές αερίων και τη χρήση πλαστικού και ρυπογόνων χημικών και άλλα. Μάλιστα, πολύ πρόσφατα, πήρε σάρκα και οστά ο πρώτος ευρωπαϊκός κλιματικός νόμος που θα καθορίζει με λεπτομέρεια πολλά από όσα προανέφερα.

Επίσης, καθοριστικό ρόλο στην υλοποίηση της ευρωπαϊκής πράσινης συμφωνίας έχει και η έρευνα. Εμείς για παράδειγμα, ως Μονάδα Αειφόρου Ανάπτυξης, με τα ερευνητικά ινστιτούτα και τα εργαστήρια που είναι υπό την καθοδήγηση μας, συμπράττουμε τόσο με το δημόσιο όσο και με τον ιδιωτικό τομέα για την υλοποίηση έργων μεγάλης μετασχηματιστικής εμβέλειας και τεράστιας πρακτικής αξίας για την καθημερινότητα μας. Το φάσμα είναι πολύ μεγάλο και καλύπτει τομείς όπως η βιώσιμη ναυτιλία, το πλέγμα νερού-ενέργειας-τροφής, η βιώσιμη αγροτική παραγωγή, η πράσινη χρηματοδότηση και άλλα.

Και εδώ θα ήθελα να αναφέρω ως παράδειγμα το πρόγραμμα της Αθηναϊκής Ζυθοποιίας «Νερό για Αύριο» στο οποίο είμαι επιστημονικά υπεύθυνη. Είναι ένα εμβληματικό έργο που προωθεί λύσεις ορθής διαχείρισης των υδάτινων πόρων στην Ελλάδα. Η πρώτη δράση του Προγράμματος επικεντρώνεται στην Περιφέρεια της Θεσσαλίας, όπου διάφοροι παράγοντες προκαλούν σοβαρό πρόβλημα λειψυδρίας, επηρεάζοντας σημαντικά πολλές δραστηριότητες, αλλά κυρίως τη γεωργική παραγωγή που είναι ιδιαίτερα έντονη στην περιοχή. Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα και να προχωρήσει σε ένα νέο μοντέλο βιώσιμης διαχείρισης των υδάτων, η Αθηναϊκή Ζυθοποιία συνεργάζεται με εκπροσώπους από το κράτος και την κοινωνία των πολιτών, επιστήμονες, ερευνητές και παραγωγούς, ώστε να αναπτυχθούν από κοινού λύσεις για την αειφόρο διαχείριση των υδάτινων πόρων.

Κλείνοντας, θέλω να τονίσω ότι για την επίτευξη όσων επιτάσσει η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία είναι απαραίτητη η υιοθέτηση μιας προσέγγισης συστημικής καινοτομίας (systems innovation approach). Η καινοτομία των συστημάτων αποτελεί ένα συνδυασμό της συστημικής σκέψης και της καινοτομίας, ώστε να καταστεί δυνατή η μετασχηματιστική αλλαγή μέσα σε πολύπλοκα συστήματα. Έχει εφαρμοστεί ως μέθοδος με επιτυχία σε αρκετά έργα, όπως για παράδειγμα στο CE Beacons, που είχε στόχο να οικοδομήσει ένα οικοσύστημα για κυκλική, σχετική με το κλίμα καινοτομία, αλλά και στο Deep Demonstrations for Zero-Net Emissions in Maritime Hubs: Port of Piraeus που προτείνει καινοτόμες λύσεις για τη μετάβαση των Ευρωπαϊκών λιμανιών στην αειφορία αξιοποιώντας τα οφέλη της κυκλικής οικονομίας, της παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, καθώς και λύσεις με βάση το φυσικό περιβάλλον (nature-based solutions) για προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Επιπλέον αυτή η προσέγγιση πρόκειται να υιοθετηθεί και από το έργο ARSINOE για την επίλυση σύνθετων προβλημάτων πολλαπλών παραμέτρων, δίνοντας έμφαση στις λειτουργίες των συστημάτων από διάφορους τομείς «στο σύνολο τους» αντί να εστιάζει μόνο σε συγκεκριμένες λειτουργίες ή ατομικά / τομεακά οφέλη.

Θεωρείτε πως οι «πράσινες» πηγές ενέργειας είναι το ζητούμενο για το μέλλον; Ακόμα και σε επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης για τη χώρα;

Σίγουρα οι πράσινες πηγές ενέργειας συνιστούν έναν σημαντικό πυλώνα για την αειφόρο ανάπτυξη της Ελλάδας. Δεν είναι τυχαίο που ένα από τα βασικά οράματα και στόχους που θέτει το "Σχέδιο Ανάπτυξης για την Ελληνική Οικονομία" ή όπως είναι ευρύτερα γνωστό, το σχέδιο της "Επιτροπής Πισσαρίδη" της οποίας ήμουν μέλος, είναι και η πράσινη ανάπτυξη, η οποία προϋποθέτει τον ενεργειακό μετασχηματισμό της χώρας. Κεντρικό ρόλο σε αυτόν πρέπει να έχουν οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ενώ ταυτόχρονα θα πρέπει να ενισχυθεί η κυκλική οικονομία και να αξιοποιηθεί η βιοποικιλότητα.

Από ενεργειακής άποψης, η Ελλάδα είναι προνομιούχα. Η γεωγραφική της θέση και το κλίμα της, παρέχουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα αναφορικά με την αξιοποίηση της ηλιακής και της αιολικής ενέργειας και τη μετατροπή τους σε ηλεκτρική. Φυσικά, αυτές οι δύο ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν είναι οι μόνες διαθέσιμες. Υπάρχουν και άλλες πολύ σημαντικές πηγές όπως είναι για παράδειγμα η ενέργεια από τον κυματισμό της θάλασσας και η βιομάζα που μπορούν να έχουν σημαντικό ρόλο στην πράσινη οικονομική ανάπτυξη.

Η συγκυρία για τη χώρα μας, όπως και για όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης είναι ευνοϊκή και θα πρέπει να την εκμεταλλευτούμε όσο καλύτερα μπορούμε. Βρισκόμαστε στο σημείο που φαίνεται ότι εξερχόμαστε από την κρίση που προκάλεσε η πανδημία COVID-19 και τα κοινοτικά πακέτα ανάκαμψης βοηθούν τα μέγιστα σε αυτό. Πρέπει λοιπόν να αξιοποιήσουμε κατάλληλα τις επιδοτήσεις και τα μακροπρόθεσμα χαμηλότοκα δάνεια που θα λάβουμε ως κράτος, ώστε να επιταχύνουμε τη μετάβαση μας σε ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο, περισσότερο βιώσιμο από πριν. Αυτό φυσικά πρέπει να συμβεί παράλληλα με την ψηφιοποίηση και τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό των υποδομών της χώρας, όπως επιτάσσει άλλωστε και η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία.

Τα ανωτέρω περιλαμβάνονται και στην Έκθεση που εκπονήθηκε από Ομάδα Εργασίας έμπειρων ερευνητών υπό την καθοδήγηση μου από κοινού με τον πρόεδρο του παγκόσμιου United Nations Sustainable Development Solutions Network (UNSDSN), Καθηγητή Jeff Sachs και δημοσιεύθηκε τον περασμένο Φεβρουάριο^[1]. Το βασικό αντικείμενο της Έκθεσης , ήταν η παραγωγική συσσωμάτωση των Πολιτικών της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, των 17 SDGs καθώς και των συστάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ΕΕ) ανά κράτος-μέλος, ώστε να προσδιοριστούν ενδεδειγμένα τεχνολογικά και πολιτικά μονοπάτια μετασχηματισμού για κάθε ευρωπαϊκό κράτος-μέλος για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, προτείνοντας παράλληλα εφικτούς τρόπους χρηματοδότησης. Με άλλα λόγια, να προτείνει ενέργειες/μετασχηματισμούς που είναι απαραίτητες για την επίτευξη των στόχων για βιώσιμη ανάπτυξη, όπως αυτοί περιγράφονται στην Agenda 2030 του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (European Green Deal).

Μετά τις συνέπειες της πανδημίας, έχουμε ως γενιά την ηθική υποχρέωση απέναντι στις ερχόμενες γενιές να ανοικοδομηθούμε καλύτερα από πριν, καθώς τα πακέτα ανάκαμψης που σχετίζονται με την πανδημία COVID-19 χρηματοδοτούνται από το εθνικό χρέος, δηλαδή δάνεια από τις μελλοντικές γενιές.

Πρόσφατες προσομοιώσεις για την επίδραση των πράσινων σχεδίων ανάκαμψης παγκοσμίως, δείχνουν ότι μια «πράσινη» ώθηση της οικονομίας ενισχύει περισσότερο την ανάπτυξη σε σχέση με οικονομικά κίνητρα για απλή «επιστροφή στο φυσιολογικό» που απλώς θα ενίσχυε τα τρέχοντα, μη βιώσιμα πρότυπα κατανάλωσης και παραγωγής. Πέρα από τα δημοσιονομικά κίνητρα που αναμένεται να ενισχύσουν τη συνολική ζήτηση, η κρίση αυτή απαιτεί μετασχηματιστικές δημόσιες επενδύσεις που θα διαμορφώσουν μια βιώσιμη και δίκαιη, πράσινη και ψηφιακή μετάβαση και θα αξιοποιήσουν τις επενδύσεις του ιδιωτικού τομέα.

Συμπερασματικά, το μακροπρόθεσμο όραμα των κρατών πρέπει να είναι η επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης της Ατζέντας 2030 και η Συμφωνία του Παρισιού του 2015. Και για την Ευρώπη, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία παρέχει το σωστό επίπεδο φιλοδοξίας προς τη σωστή κατεύθυνση.

Ποιες τομές απαιτούνται ώστε να επιτύχουμε μία πραγματικά βιώσιμη αλληλεπίδραση μεταξύ φύσης, κοινωνίας και οικονομίας;

Το κλειδί για τη βιώσιμη αλληλεπίδραση μας με τη φύση είναι η ισορροπία. Η φύση από μόνη της πάντα βρίσκει τον τρόπο να φτάνει σε ένα σημείο ισορροπίας μέσω της εξέλιξης και της προσαρμογής. Αυτά όμως απαιτούν χρόνο πολύ μεγαλύτερο από αυτόν που διαρκεί μια ανθρώπινη ζωή. Το πρόβλημα είναι ότι λόγω του υπερπληθυσμού του πλανήτη και των ενεργειακών αναγκών που τον συνοδεύει, ο ρυθμός με τον οποίο καταναλώνουμε πόρους είναι πολύ ταχύτερος από αυτόν που χρειάζεται για την αποκατάσταση τους. Και έτσι το σύστημα φύσης-ανθρώπου βρίσκεται σε επικίνδυνη διαταραχή.

Επομένως ως πρώτη τομή θα έλεγα ότι είναι να αλλάξουμε τον τρόπο που καταναλώνουμε ενέργεια. Αυτό πρέπει στο εξής να γίνεται με πιο έξυπνο τρόπο, χωρίς σπατάλες. Μέσω της έρευνας προκύπτουν λύσεις οι οποίες σου παρέχουν το ίδιο αποτέλεσμα χρησιμοποιώντας λιγότερους πόρους. Για παράδειγμα σχεδιάζονται έξυπνα δίκτυα ηλεκτροδότησης τα οποία επιτρέπουν την αμφίδρομη ροή ηλεκτρικής ενέργειας και δεδομένων. Πρωτοεμφανίστηκαν ως έννοια εδώ και λίγα χρόνια και είναι απαραίτητα για τον ψηφιακό μετασχηματισμό του τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας.

Επίσης πολύ σημαντική τομή είναι η μετάβαση σε ένα πράσινο και ψηφιακό παραγωγικό μοντέλο. Υπαγορεύεται άλλωστε και από την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία ότι αυτά τα δύο πρέπει να γίνουν παράλληλα. Προϋπόθεση βέβαια είναι η μετάβαση αυτή να γίνει με δίκαιο και ισότιμο τρόπο, με κριτήριο τη διασφάλιση των θέσεων εργασίας αλλά και τη δημιουργία νέων. Επειδή όμως οι εργασιακές απαιτήσεις θα αλλάξουν από τη μετάβαση, απαιτείται μαζική επένδυση στην αναβάθμιση των δεξιοτήτων του εργασιακού δυναμικού και επανειδίκευση του, ώστε να μπορεί να ανταπεξέλθει αποτελεσματικά στις νέες συνθήκες.

Άλλη τομή είναι η ρύθμιση της λειτουργίας των χρηματοπιστωτικών οργανισμών. Θα πρέπει οι εποπτικές αρχές, όπως είναι Τράπεζα της Ελλάδος και η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, να δημιουργήσουν ένα εποπτικό πλαίσιο βασισμένο σε αρχές που θα ενθαρρύνουν έντονα τις τράπεζες και τις ασφαλιστικές εταιρείες να επενδύουν σε πράσινα έργα, πράσινα χρηματοοικονομικά εργαλεία και σε εταιρική κοινωνική ευθύνη που προωθεί ουσιαστικά και όχι τυπικά ή για λόγους marketing την αειφορία.

Κορωνίδα όμως όλων των δράσεων θεωρώ ότι είναι η Εκπαίδευση. Θα πρέπει η βιωσιμότητα και ο σεβασμός του ανθρώπου προς τους διαθέσιμους περιβαλλοντικούς πόρους να περάσει στη συνείδηση των πολιτών από μικρή ηλικία και να αποτελεί μέρος της αγωγής των μαθητών σε όλη τη διάρκεια της σχολικής τους πορείας. Μόνο έτσι θα αναπτυχθεί μια κουλτούρα διαβίωσης με τρόπο ισορροπημένο προς το περιβάλλον, όχι πλέον με επιβολή του νόμου και τιμωρητικά, αλλά ως συνειδητός τρόπος ζωής των επόμενων γενεών.

Θα θέλαμε να μας εξηγήσετε τον σχεδιασμό αστικών συστημάτων νερού επόμενης γενιάς, αυτό το πολύ μεγάλο ερευνητικό έργο. Είναι το νερό το σημαντικότερο «πρόβλημα» της ανθρωπότητας; Σε ποιο στάδιο βρισκόμαστε;

Το σημαντικότερο πρόβλημα της ανθρωπότητας ήταν πάντοτε η εξασφάλιση της ενέργειας. Πάντα συνέβαινε αυτό.

Παλιότερα η μάχη δινόταν για το πετρέλαιο και τους ορυκτούς πόρους, ενώ τώρα το ενδιαφέρον έχει στραφεί προς το νερό, που είναι στην κυριολεξία ζωτικής σημασίας. Προς επίρρωση αυτού, δείτε τι συμβαίνει αυτές τις μέρες στη συνοριακή γραμμή μεταξύ Τατζικιστάν και Κιργισταν. Οι δύο χώρες μάχονται σε βαθμό που χάνονται ανθρώπινες ζωές για τη διεκδίκηση του αντλιοστασίου "Galavnoy". Και πολύ φοβάμαι ότι δυστυχώς δεν θα είναι η τελευταία περίπτωση.

Σύμφωνα με υπολογισμούς, μέχρι το 2050 περίπου το 70% των ανθρώπων θα ζουν σε αστικές περιοχές. Αυτό, εκτός των άλλων, δημιουργεί μια μεγάλη πρόκληση όσον αφορά την εξασφάλιση της πρόσβασης σε νερό. Ιστορικά οι νέες υποδομές νερού συμβαδίζουν με την αστική ανάπτυξη. Μέχρι τώρα οι αλλαγές στις υποδομές συνέβαιναν επειδή οι πόλεις έπρεπε να αντιδράσουν σε κρίσεις και άμεσες ανάγκες και όχι ως αποτέλεσμα πραγματικού σχεδιασμού.

Τα αστικά συστήματα νερού επόμενης γενιάς είναι το αντικείμενο του έργου «Water-Futures: Smart Water Futures: Designing the Next Generation of Urban Drinking Water Systems» στο οποίο συμμετέχω. Αυτά, θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους, άρα και πολύ αβέβαιους, παράγοντες που επηρεάζουν την αστική ανάπτυξη και τη ζήτηση νερού. Αυτοί οι παράγοντες, σε συνδυασμό με τις ολοένα και πιο αβέβαιες κλιματολογικές συνθήκες, κάνουν την ανάγκη για ένα πιο ολιστικό και ευφυές πλαίσιο λήψης αποφάσεων για τη διαχείριση των υδάτινων υποδομών στις πόλεις του μέλλοντος ακόμα πιο επιτακτική. Ο στόχος είναι, αυτά τα συστήματα να γίνουν πιο δίκαια από κοινωνική άποψη, οικονομικά αποδοτικά και ανθεκτικά στο περιβάλλον, σύμφωνα με τους στόχους αειφόρου ανάπτυξης της ατζέντας των Ηνωμένων Εθνών 2030. Για το σχεδιασμό της επόμενης γενιάς έξυπνων συστημάτων πόσιμου νερού, απαιτείται διεπιστημονική προσέγγιση. Οι σχεδιαζόμενες λύσεις απαιτούν την εφαρμογή αποτελεσμάτων τόσο από την επιστήμη του νερού, όσο και από τη θεωρία συστημάτων και ελέγχου, την οικονομία και την επιστήμη αποφάσεων καθώς και τη μηχανική μάθηση.

Άλλα παραδείγματα σχετικών έργων είναι το DAFNE, που αναπτύσσει ένα αναλυτικό πλαίσιο αποφάσεων για τη διερεύνηση του πλέγματος νερού-ενέργειας-τροφίμων σε σύνθετους διασυνοριακούς υδάτινους πόρους ταχέως αναπτυσσόμενων χωρών, το AWESOME, που ασχολείται με τη Διαχείριση του νερού, των οικοσυστημάτων και των τροφίμων σε όλους τους τομείς και κλίμακες στη Νότια Μεσόγειο, ή το GLOBAQUA με στόχο τον προσδιορισμό και την πρόληψη των παραγόντων που συμβάλλουν στη λειψυδρία και τη βελτίωση των πρακτικών και των πολιτικών διαχείρισης του νερού.

Κλείνοντας, ποιες είναι οι εκτιμήσεις για το άμεσο και το απώτερο μέλλον, όσον αφορά τη βιώσιμη ανάπτυξη στον πλανήτη;

Η Σύνοδος Κορυφής του Προέδρου Μπάιντεν για την κλιματική αλλαγή αποτελεί σημείο καμπής. Συγκέντρωσε παγκόσμιους ηγέτες από Ηνωμένες Πολιτείες, Καναδά, Ευρωπαϊκή Ένωση, Κίνα, Ιαπωνία, Κορέα, Ινδία, Ηνωμένο Βασίλειο και Βραζιλία, που αντιπροσωπεύουν το 82% των παγκόσμιων εκπομπών άνθρακα, το 73% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 86% της παγκόσμιας παραγωγής. Σκοπός της Συνόδου ήταν να δεσμευτούν σε τολμηρή δράση για το κλίμα, ευθυγραμμίζοντας τις πολιτικές τους για απαλλαγή από τις εκπομπές άνθρακα, δηλαδή τη μετατόπιση του ενεργειακού συστήματος από τα ορυκτά καύσιμα (άνθρακας, πετρέλαιο και φυσικό αέριο) σε πηγές μηδενικού άνθρακα (ηλιακή, αιολική, υδροηλεκτρική, γεωθερμική, βιομάζα και πυρηνική ενέργεια).

Στην Ευρώπη, το αναπτυξιακό σχέδιο για τις επόμενες δεκαετίες είναι η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία που φιλοδοξεί να καταστήσει την Ευρώπη την πρώτη κλιματικά ουδέτερη Ήπειρο έως το 2050, μέσα από την πραγματοποίηση μιας σειράς πρωτοβουλιών που θα προστατεύσουν το περιβάλλον και θα ενισχύσουν την πράσινη οικονομία. Στο πλαίσιο αυτό, η συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών για την κατάρτιση του προϋπολογισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης (European Semester Process) λαμβάνει υπόψη σε ικανοποιητικό βαθμό τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης. Επίσης το NextGenerationEU που είναι το χρηματοδοτικό πακέτο ανάκαμψης της Ευρώπης, θέτει μια ξεκάθαρη Πράσινη και Ψηφιακή κατεύθυνση στην Ανάκαμψη. Επιπλέον, πρόσφατα, στις 21 Απριλίου, ανακοινώθηκε ένα ένα φιλόδοξο και ολοκληρωμένο πακέτο μέτρων για τη βελτίωση της ροής χρημάτων προς βιώσιμες δραστηριότητες σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσα από το EU Taxonomy και τον ευρωπαϊκό κλιματικό νόμο που θέτει ένα δεσμευτικό στόχο μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 55%.

Υπάρχουν όμως θετικά παραδείγματα και από άλλες χώρες, όπως η Βραζιλία που ανακοίνωσε την πρόθεσή της να επιτύχει καθαρές μηδενικές εκπομπές έως το 2050 και να κλιμακώσει τις λύσεις που βασίζονται στη φύση στο τεράστιο τροπικό δάσος του Αμαζονίου. Ο Πρόεδρος της Κίνας Σι Τζινπίνγκ όχι μόνο υπογράμμισε τη δέσμευση της Κίνας να επιτύχει καθαρές μηδενικές εκπομπές έως το 2060, αλλά και να μειώσει τη χρήση άνθρακα μετά το 2025, ένα σημαντικό βήμα προόδου, και ένα βήμα που πιθανότατα θα βάλει την Κίνα στο δρόμο της επίτευξης του στόχου μηδενικών εκπομπών έως το 2050, μαζί με τις ΗΠΑ.

Επίσης, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Ινδός πρωθυπουργός Ναρέντρα Μόντι υποσχέθηκαν και οι δύο δράση για το κλίμα, χωρίς όμως περισσότερες λεπτομέρειες. Η Ρωσία εξαρτάται φυσικά σε μεγάλο βαθμό από τα ορυκτά καύσιμα, ωστόσο ο Πούτιν γνωρίζει ότι η Ρωσία πρέπει να αλλάξει καθώς οι ξένες αγορές για τις εξαγωγές φυσικού αερίου της Ρωσίας αναπόφευκτα μειώνονται. Το ίδιο και η Ινδία, ωστόσο η ινδική κυβέρνηση αναγνωρίζει το τεράστιο δυναμικό που έχει η χώρα στην ηλιακή ενέργεια, την ιδιαίτερα ευάλωτη θέση της από την υπερθέρμανση του πλανήτη και τους σοβαρούς κινδύνους απώλειας εξαγωγικών αγορών εάν η Ινδία καθυστερήσει τον ενεργειακό μετασχηματισμό της.

Ειδικά για την Ελλάδα ισχύουν οι υποχρεώσεις που έχει αναλάβει ως μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να εφαρμόσει έγκαιρα και αποτελεσματικά τις πολιτικές που απορρέουν από την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία καθώς και από τον νεοεισερχόμενο κλιματικό νόμο. Αυτά τα πλαίσια καθορίζουν μια σειρά από ζητήματα πράσινου αλλά και ψηφιακού μετασχηματισμού τα οποία η Ελλάδα θα πρέπει να έχει ως οδηγό στην χάραξη της αναπτυξιακής της Στρατηγικής.

Όμως δεν αρκούν μόνο δράσεις από ορισμένες χώρες όσο μεγάλες και ισχυρές και να είναι. Χρειάζεται συλλογική αντιμετώπιση. Αυτός άλλωστε είναι κατά πολλούς και ο λόγος που το Πρωτόκολλο του Kyoto στα τέλη της δεκαετίας του 1990 απέτυχε. Την ίδια στιγμή που αποτελούσε ένα αυστηρό πλαίσιο για τις αναπτυγμένες χώρες όσον αφορά την εκπομπή ρύπων, εξαιρούσε τις αναπτυσσόμενες. Αυτό γεννούσε μια αναποτελεσματικότητα όσον αφορά την ανταλλαγή δικαιωμάτων ρύπων.

Τώρα όμως τα πράγματα είναι πιο ενθαρρυντικά όσον αφορά τη διακρατική συνεργασία. Η Ατζέντα 2030 του ΟΗΕ έχει λάβει υπογραφές από 193 χώρες, η Συμφωνία του Παρισιού από 197 χώρες, ενώ η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, είναι μόνον η αρχή για μια σειρά από άλλες περιφερειακές Πράσινες Συμφωνίες που θα ακολουθήσουν. Το γεγονός είναι ότι παρατηρείται έντονη κινητοποίηση ανά τον κόσμο από κυβερνήσεις, θεσμούς, επιχειρηματικούς κολοσσούς, αλλά και την ιδιωτική πρωτοβουλία για επαναπροσδιορισμό των δραστηριοτήτων σε μια πιο "πράσινη" κατεύθυνση και μάλιστα με επιταχυνόμενο ρυθμό.

Οι οιωνοί είναι καλοί για την βιώσιμη ανάπτυξη. Η υπάρχουσα τεχνολογία βοηθάει πολύ και η έρευνα έχει δώσει πολύ ενδιαφέροντα και πρακτικά αποτελέσματα, καθιστώντας πλέον εφικτή την ταχεία απαλλαγή από τις εκπομπές άνθρακα και μάλιστα με χαμηλό κόστος χάρη στις αξιοσημείωτες τεχνολογικές εξελίξεις στην ηλιακή και αιολική ενέργεια, την αποθήκευση μπαταριών, τα ηλεκτρικά οχήματα και πολλά άλλα. Αυτό που μένει είναι ισχυρή πολιτική βούληση, κινητοποίηση από τον επιχειρηματικό κόσμο και ευαισθητοποίηση από τους πολίτες για να φτάσουμε σε ένα πολύ καλό σημείο βιώσιμης ανάπτυξης πριν να είναι αργά. Επιβάλλεται εξεύρεση λύσεων και σχεδιασμός ξεκάθαρων μονοπατιών για τη μετάβαση στην αειφορία από κοινού και συμμετοχικά με όλα τα εμπλεκόμενα μέρη.

Φυσικά για την υλοποίηση των σχεδιαζόμενων λύσεων απαιτείται χρηματοδότηση που θα παρέχουν μεγάλοι χρηματοοικονομικοί οργανισμοί. Και σε αυτό το σημείο έρχεται το EU Taxonomy με συγκεκριμένα κριτήρια, να υποστηρίξει τις βιώσιμες επενδύσεις ξεκαθαρίζοντας ποιες οικονομικές δραστηριότητες συμβάλλουν περισσότερο στην επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της ΕΕ.

Κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας συνόδου κορυφής τον Νοέμβριο στη Γλασκώβη, θα πρέπει όλες οι κυβερνήσεις να προβούν σε μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις για την απολιγνιτοποίηση. Ενδεικτικά, έξι βασικά βήματα μετασχηματισμού θα μπορούσαν να είναι τα εξής:

• Τερματισμός οποιασδήποτε νέας παραγωγής ενέργειας με βάση τα ορυκτά καύσιμα.
• Ηλεκτροδότηση των μεταφορών και ηλεκτροδότηση κτιρίων.
• Βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης.
• Παραγωγή "πράσινων" καυσίμων. Το υδρογόνο ή άλλα καύσιμα μηδενικού άνθρακα θα πρέπει να αρχίσουν να χρησιμοποιούνται σε τομείς όπως η αεροπορία, η ναυτιλία και η παραγωγή χάλυβα.
• Υιοθέτηση λύσεων βασισμένες στη φύση (Nature-based solutions για την εναπόθεση περισσότερου διοξειδίου του άνθρακα σε δάση και εδάφη.

Έχω την τιμή να είμαι μέλος της Επιτροπής Lancet COVID-19, με αντικείμενο την παροχή βοήθειας στις κυβερνήσεις, την κοινωνία των πολιτών και τα θεσμικά όργανα των Ηνωμένων Εθνών να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στην πανδημία COVID-19. Μάλιστα ηγούμαι της Ομάδας Εργασίας για την Πράσινη Ανάκαμψη και θα ήθελα να αναφέρω επιγραμματικά ορισμένα από τα αποτελέσματα της πρώτης μας Ανακοίνωσης^[2], με την ευκαιρία της 75ης συνόδου της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών:

1. Τα Πακέτα Ανάκαμψης σε όλο τον κόσμο θα πρέπει να χρηματοδοτούν τους μετασχηματισμούς που απαιτούνται για ένα πράσινο, ψηφιακό και δίκαιο μέλλον.
2. Οι πρόσφατες δεσμεύσεις για επίτευξη καθαρών μηδενικών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου (GHG) έως περίπου τα μέσα του αιώνα στην Ευρώπη, την Κίνα κ.λπ. μπορούν να προσφέρουν την απαραίτητη δυναμική για μεγάλους μετασχηματισμούς
3. Το 1/3 των παγκόσμιων υπό Διαχείριση Περιουσιακών Στοιχείων (Assets Under Management) βασίζεται πλέον σε δείκτες για το Περιβάλλον, την Κοινωνία και τη Διακυβέρνηση (ESG). Η ανάκαμψη πρέπει να αξιοποιήσει αυτήν την ροπή.
4. Ωστόσο, μέχρι στιγμής, οι χρηματοδοτικοί πόροι που αφιερώνονται και οι δεσμεύσεις που έχουν αναληφθεί για την ανάκαμψη μετά το COVID-19 είναι σε μεγάλο βαθμό ανεπαρκείς για μια πράσινη ανάκαμψη, συμπεριλαμβανομένων των περισσότερων χωρών της G20
5. Οι χώρες χαμηλού εισοδήματος καθώς και ορισμένες αναδυόμενες οικονομίες χρειάζονται επειγόντως υποστήριξη για να αντιμετωπίσουν τις άμεσες συνέπειες της πανδημίας και να αναπτυχθούν καλύτερα. Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα, μεγάλες οικονομίες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Κίνας και άλλων χωρών της G20, στήριξαν μια νέα διάθεση του αποθεματικού του ΔΝΤ αξίας 650 δισεκατομμυρίων δολαρίων, για να διασφαλιστεί ότι οι κυβερνήσεις σε χώρες χαμηλού εισοδήματος και μεσαίου εισοδήματος έχουν τα μέσα να καταπολεμήσουν την πανδημία COVID-19 και να ξεκινήσουν την πορεία της ανάκαμψης μέσα από επενδύσεις. Με ηγεσία και δημιουργικότητα, αυτή η παγκόσμια οικονομική συνεργασία μπορεί να βοηθήσει στον τερματισμό της πανδημίας!
6. Πρέπει να τεθούν τα θεμέλια για τη μακροπρόθεσμη διεθνή συνεργασία για το περιβάλλον, στο COP του Kunming για τη βιοποικιλότητα, στο COP της Γλασκόβης για το κλίμα, και στην Παγκόσμια Σύνοδο Κορυφής για την Τροφή στην Κοπεγχάγη.

-----

[1] Sachs, J., Koundouri, P., et al., 2021. Transformations for the Joint Implementation of Agenda 2030 for Sustainable Development and the European Green Deal - A Green and Digital, Job-Based and Inclusive Recovery from the COVID-19 Pandemic. Report of the UN Sustainable Development Solutions Network.
https://irp-cdn.multiscreensite.com/be6d1d56/files/uploaded/SDSN_EGD%20Mapping%20Study_2021_final.pdf

[2] Lancet COVID-19 Commission Statement on the occasion of the 75th session of the UN General Assembly, https://www.thelancet.com/pdfs/journals/lancet/PIIS0140-6736(20)31927-9.pdf