Βιοποικιλότητα, προστατευόμενες περιοχές και ανθρώπινη υγεία

Σε καιρούς όχι πολύ μακρινούς από τις μέρες μας, και καθώςοι περιβαλλοντικές προκλήσεις ολοένα αυξάνονταν σε παγκόσμιο επίπεδο, οι επιστήμονες προσπαθούσαν να βρουν αποτελεσματικούςτρόπους για να φέρουν στο προσκήνιοτη σημασία της βιοποικιλότητας και την ανάγκη για την προστασία της. Και παρότι ο ίδιος ο άνθρωπος αποτελεί μέρος αυτού του μοναδικού πλέγματος ζωής που ονομάζουμε βιοποικιλότητα -και το οποίο εκτείνεται από τα γονίδιαμέχρι τα είδη και τα ευρεία οικοσυστήματα- ήταν σαν να υπήρχε κάποιο «κενό» στο πώς γινόταν αντιληπτήαυτή η σημασία:«Ναι, κάπου εκεί έξω η φύση κινδυνεύει, αλλά μήπως τελικά αυτό δεν με αφορά άμεσα;».

Με τα χρόνια, και καθώς εξελίσσονταν οι μέθοδοι, τα ερευνητικά θέματα και τα ευρήματα της επιστήμης, ήρθαν στο προσκήνιο νέοι τρόποι για να αναδείξουμε τις διάφορες διασυνδέσεις ανάμεσα σε φύση και άνθρωπο. Στη δημόσια συζήτηση άρχισαν να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο διάφορα νέες προσεγγίσεις όπως οι οικοσυστημικές υπηρεσίες, τα οφέλη δηλαδή που αποκομίζει ο άνθρωπος από τη φύση. Αυτή τη φορά, μπαίνει στη μεγάλη εικόνα και ο άνθρωπος, μαζί με τη φύση και τις εγγενείς της αξίες. Κι έτσι, σταδιακά, έγινε πιο σαφές το «γιατί και πώς με αφορά η φύση και η βιοποικιλότητα».

Ανάμεσα στις πολλές διασυνδέσεις που αναδείχθηκαν, το θέμα της υγείας ήταν πάντα παρόν, αγκαλιάζοντας ένα μεγάλο εύρος ωφελειών, από τον καθαρό αέρα και το νερό μέχρι τα βότανα και την αναψυχή. Πλέονσχηματίζεται μια πιο απτή εικόνα για το πώς η ανθρώπινη υγεία συνδέεται με τη φύση. Και παρόλο που το μήνυμα μπορεί να μην ήταν πολύ δυνατό, η έννοιατης βιοποικιλότηταςέγινε πιο προσιτή και απέκτησε περισσότερους υποστηρικτές.

Αλλοίμονο βέβαια, δεν είναι ότι τώρα μας τρομάζουν πιο πολύ τα επιστημονικά δεδομένα για την κρίση απώλειας βιοποικιλότητας, τα οποία είναι περισσότερο ανησυχητικά από ποτέ. Ωστόσο, η πρόσφατη πανδημία αναδεικνύει με τον πλέον ξεκάθαροτρόπο τις διασυνδέσεις που υπάρχουν ανάμεσα σε φύση και ανθρώπινη υγεία. Αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε, όλοι μας και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, ότι η υγεία του ανθρώπου είναι συνυφασμένη με την υγεία της φύσης. Και ότι ο άνθρωπος, με την χωρίς προηγούμενο παρεμβατικότητά του, χρειάζεται να αναθεωρήσει δραστικά το πώς και το πόσο έρχεται κοντά στην άγρια ζωή.

Σε μεγάλο βαθμό ο δημόσιος διάλογος έχει επικεντρωθεί στις συνέπειες που έχουν η καταστροφή των τροπικών δασών ή οι ανεξέλεγκτες αγορές άγριας ζωής. Εύλογα θα σκεφτεί κάποιος ότι όλα αυτά συμβαίνουν κάπου μακριά. Κι όμως, ακόμα κι αυτά μας αφορούν με κάποιον τρόπο - δεν είμαστε άραγε εμείς οι καταναλωτές διαφορετικών προϊόντων, όπως το φοινικέλαιο, που για την παραγωγή τους εκχερσώνονται απάτητα δάση στο πλαίσιο της παγκοσμιοποιημένης μας οικονομίας; Είμαστε, βλέπετε, πολλοί και απαιτούμε όλο και περισσότερα από τη φύση.

Οι αναδυόμενες ζωονόσοι δεν έχουν πολιτισμικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά. Το παράνομο εμπόριο ειδών και οι ανοιχτές αρρύθμιστες αγορές της νοτιοανατολικής Ασίας μπορεί όντως να εντοπίζονται γεωγραφικά. Αποτελούν όμως κάποιες μόνο από τις αιτίες. Η επέλαση της εντατικής γεωργίας, οι αλλαγές στις χρήσεις γης, η ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη και ο ασύλληπτος πλέον αριθμός των κτηνοτροφικών ζώων και βέβαια και η κλιματική κρίση πολλαπλασιάζουν τις πιθανότητες εμφάνισης μιας επιδημίας σε όλες τις ηπείρους. Στην Ευρώπη για παράδειγμα μια αύξηση κρουσμάτων εγκεφαλίτιδας στους ανθρώπους συνδέθηκε με τη μείωση του πληθυσμού των ζαρκαδιών – το τσιμπούρι- φορέας της ασθένειας πέρασε από τα σπάνια πλέον ζαρκάδια στους πολύ πιο κοινούς και κοντά στον άνθρωπο αρουραίους. Και μπορεί η Covid-19 να μας υποχρέωσε να κοιτάξουμε αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε το μεγάλο φόρο, ανθρώπινο και οικονομικό, που καταβάλει με συνέπεια η ανθρωπότητα σε ενδημικές πλέον ασθένειες ζωικής προέλευσης, όπως η ελονοσία, η βρουκέλωση, ο ιός του Δυτικού Νείλου, κλπ.

Η προστασία της βιοποικιλότητας μπορεί πράγματι να «συνταγογραφηθεί» και για την προστασία του ανθρώπου από αναδυόμενες νόσους. Υγιή οικοσυστήματα με πλούτο και ισορροπία ειδών είναι πιο ανθεκτικά σε ασθένειες ενώ, αντίστροφα, η απώλεια της βιοποικιλότητας είναι παράγοντας διάδοσης νέων μολυσματικών ασθενειών καθώς πολλαπλασιάζονται οι πιθανότητες μεταφοράς τους από την άγρια ζωή στον άνθρωπο..

Εάν πράγματι, λοιπόν, και με τραγική αφορμή την απειλή της υγείας μας, η διατήρηση της βιοποικιλότητας κερδίζει έδαφος ως προς σημαντικότητά της παγκοσμίως, τότε γίνεται περισσότερο επίκαιρη παρά ποτέ η ανάγκη γιαθωράκιση και πιο αποτελεσματική διαχείρισητων προστατευόμενων περιοχών, δηλαδή εκείνων των τόπων που ξεχωρίσαμε για τον ιδιαίτερο φυσικό τους πλούτο. Αν μάλιστα αναλογιστούμε ότι ο άνθρωπος έχει αλλοιώσεις τα 2/3 των οικοσυστημάτων στον πλανήτη, είναι κομβικό να ενισχύσουμε τις περιοχές που παραμένουν ακόμη σε καλή κατάσταση και αποτελούν το λίκνο της βιοποικιλότητας.

Ένα τέτοιο πρόσταγμα αφορά και το μεγαλύτερο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών του κόσμου, το ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000. Δεν μιλάμε μόνο για τον φυσικό πλούτο εντός των περιοχών, αλλά πρέπει να έχουμε υπόψη μας και ένα άλλο σπουδαίο χαρακτηριστικό του «δικτύου», που είναι ακριβώς η εξασφάλιση της σύνδεσης ανάμεσα σε περιοχές και είδη. Γιατί είναι αυτό σημαντικό; Μα για να πληρούνται όλες οι αναγκαίες συνθήκες -και σε όλες τις κλίμακες, από τον τόπο μου μέχρι τη χώρα μου και την Ευρώπη ολόκληρη- για αποτελεσματική προστασία της βιοποικιλότητας.

Κατ’ αυτή την έννοια, η Ευρωπαϊκή Ημέρα Natura 2000 δεν είναι μόνο για να θυμόμαστε πως μια τέτοια ημέρα, την 21^η Μαΐου πριν από 28 χρόνια, η Ευρώπη έβαζε τα θεμέλια για τη δημιουργία του δικτύου Natura, υιοθετώνταςτη γνωστή οδηγία για τους οικοτόπους. Απεναντίας, και ειδικά φέτος, η ημέρα αυτή είναι μια ευκαιρία για να σκεφτούμε τι έχουμε τελικά πετύχει μέχρι σήμερα, ποιες είναι οι σημαντικότερες προκλήσεις για αύριο και, κυρίως, να συνειδητοποιήσουμε ότι η προστασία της φύσης μας αφορά όλες και όλους.

Γιώργος Μελισσουργός, υπεύθυνος του Έργου LIFE-IP 4 NATURA από πλευράς WWF Ελλάς

Παναγιώτα Μαραγκού, επιστημονική συντονίστρια προστασίας βιοποικιλότητας, WWF Ελλάς