Η ιστορία του φράγματος και της λίμνης του Μαραθώνα

Το Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ συγκεντρώνει και διατηρεί ιστορικά τεκμήρια (οπτικοακουστικό και έγχαρτο υλικό) που αφορούν την κατασκευή των πρώτων σύγχρονων έργων, με σκοπό τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και την ανακατασκευή των αφηγήσεων και των ιστοριών που αναπτύσσονται μεταξύ του νερού, της κοινωνίας και της πολιτείας. Ανατρέξαμε λοιπόν στο Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ καθώς και στο Λεύκωμα «Υδάτινη Ιστοριογραφία: Χρονικό της διαχείρισης»* το οποίο εκδόθηκε από το Δίκτυο Πολιτισμού ΕΥΔΑΠ το έτος 2014 και από το οποίο επιλέξαμε τα αποσπάσματα που μας εντυπωσίασαν και σας τα παραθέτουμε:

«Το 1925 με την αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας, κυρίως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, δημιουργήθηκαν νέες ανάγκες. Έτσι, ξεκίνησε η κατασκευή των πρώτων σύγχρονων έργων ύδρευσης στην περιοχή της Πρωτεύουσας, με την υπογραφή της σύμβασης μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου, της Αμερικανικής Εταιρίας Ulen και της Τράπεζας Αθηνών».

(Η κατασκευή του Φράγματος του Μαραθώνα, π. 1927. Πηγή Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Το πρώτο μεγάλο έργο ήταν η κατασκευή της τεχνητής λίμνης του Μαραθώνα, που δημιουργήθηκε σε απόσταση 30 χιλιομέτρων βορειοανατολικά από την Αθήνα. Για τη δημιουργία της κατασκευάστηκε ένα λιθόδμητο φράγμα ύψους 285 μέτρων, φτιαγμένο από πεντελικό μάρμαρο, γεγονός που αποτελεί μία ιδιαιτερότητα, η οποία το καθιστά μοναδικό σε παγκόσμιο επίπεδο. «Υψώνεται 54 μέτρα πάνω από την κοίτη του ποταμού, ενώ για τη λήψη νερού κατασκευάστηκε ειδικός πύργος υδροληψίας, εφοδιασμένος με θύρες εισροής του νερού σε διαφορετικά επίπεδα, έτσι ώστε να κανονίζεται το βάθος από το οποίο λαμβανόταν νερό ανάλογα με την εποχή. Για παράδειγμα, το καλοκαίρι η λήψη γινόταν από μεγαλύτερο βάθος, ώστε το νερό να έχει χαμηλότερη θερμοκρασία, και συνεπώς να είναι πιο δροσερό», όπως αναφέρει ο Διδάκτωρ Οικονομικής Ιστορίας Ε. Χεκίμογλου στο Λεύκωμα «Υδάτινη Ιστοριογραφία: Χρονικό της διαχείρισης».

(Η υπερχείλιση του Φράγματος του Μαραθώνα, π. 1927- 1928. Πηγή Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Εντυπωσιακός είναι και ο αριθμός των ατόμων που εργάστηκαν για την κατασκευή του φράγματος και της λίμνης. Σύμφωνα με τον Ε. Χεκίμογλου, «Οι 900 εργάτες αρχικά κατασκήνωσαν γύρω από το εργοτάξιο και διατρέφονταν πρόχειρα, με ξηρά τροφή». Πώς όμως θα πραγματοποιούνταν η μεταφορά του νερού από το φράγμα στην Αθήνα; Για τον λόγο αυτό πραγματοποιήθηκε ένα ακόμη σημαντικό έργο, η Σήραγγα Μπογιατίου, μήκους 13,4 χιλιομέτρων.

Η σήραγγα Μπογιατίου

(Η κατασκευή της Σήραγγας Μπογιατίου, π. 1928. Πηγή Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Σύμφωνα με το Λεύκωμα, «Ένα από τα κύρια προβλήματα ήταν η άδεια που έπρεπε να ληφθεί από την κυβέρνηση για τη μεταφορά του νερού από τη λίμνη του Μαραθώνα μέχρι την Αθήνα, η οποία θα πραγματοποιούνταν μέσω μίας σήραγγας που θα περνούσε κάτω από τη σύμπτυξη του Πεντελικού όρους με την Πάρνηθα. Επρόκειτο για τη «σύντομη διαδρομή» την οποία είχε προβλέψει το σχέδιο Ford, Bacon & Davis, και η οποία δεν ήταν άλλη από τη γνωστή «σήραγγα Μπογιατίου». Η σήραγγα πραγματοποιήθηκε με επιτυχία καθώς, οι μηχανικοί της Ulen κατόρθωσαν να πείσουν το υπουργείο για τα προτερήματά της. Στις 30 Μαρτίου 1930, τρία χρόνια και επτά μήνες από την έναρξη, τα δύο άκρα της σήραγγας συναντήθηκαν. Το έργο συνεχίστηκε με εκσκαφή από το βόρειο άκρο του φρέατος, με προορισμό το υδροφόρο στρώμα. Η εκροή του νερού με τη βοήθεια του φρέατος εξάλειψε την ισχυρή πίεση στη σήραγγα και επέτρεψε να συνεχιστεί η εκσκαφή».

Η εργασία ολοκληρώθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 1931 και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά έργα της εταιρείας Ulen. Μάλιστα, η ίδια η εταιρεία την χαρακτήρισε ως «τη μεγαλύτερη υδραυλική σήραγγα στην Ευρώπη».

Tα εγκαίνια του φράγματος της λίμνης του Μαραθώνα

(Εγκαίνια Φράγματος Μαραθώνα από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, 1929, Πηγή Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Τα εγκαίνια του φράγματος και της λίμνης του Μαραθώνα πραγματοποιήθηκαν στις 25 Οκτωβρίου 1929, με μία μεγάλη τελετή με σημαντικούς καλεσμένους, «ανάμεσα στους οποίους παρευρέθηκαν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Παύλος Κουντουριώτης, ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος, βουλευτές, γερουσιαστές, καθηγητές του Πολυτεχνείου, ανώτεροι υπάλληλοι του Υπουργείου Συγκοινωνίας και φυσικά το ανώτερο προσωπικό της Ulen και της Ανωνύμου Ελληνικής Εταιρείας Υδάτων. Η ατμόσφαιρα ήταν θριαμβευτική, καθώς ολοκληρώθηκε ένα μεγάλο έργο διεθνούς σημασίας, αλλά και διότι ο ρόλος των Ελλήνων μηχανικών στη σύλληψη και στην εποπτεία του υπήρξε καθοριστικός. Εξίσου εντυπωσιακό είναι και το γεγονός ότι οι Ιταλοί ειδικοί είχαν ήδη εκφράσει τον θαυμασμό τους» σημειώνει ο Ε. Χεκίμογλου.

Ακόμα και σήμερα, λόγω της εγγύτητάς του με την Αθήνα, ο ταμιευτήρας του Μαραθώνα λειτουργεί ως βοηθητική πηγή υδροληψίας σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Η τροφοδότησή του γίνεται από τους ταμιευτήρες της Υλίκης και του Μόρνου μέσω του Υδραγωγείου Υλίκης και του Ενωτικού Υδραγωγείου Μόρνου - Υλίκης.

Οι κύριοι υδροδότες παραμένουν ο Μόρνος και ο Εύηνος, ενώ ακόμη και σήμερα η ΕΥΔΑΠ επενδύει διαρκώς σε έργα υποδομής και τεχνολογία, καθώς και σε εκπαίδευση του ανθρώπινου κεφαλαίου της, προκειμένου να εξασφαλίσει ποιοτικό και οικονομικά πόσιμο νερό σε όλο και περισσότερους πολίτες.

* Ε. Χεκίμογλου, «Υδάτινη Ιστοριογραφία: Χρονικό της διαχείρισης του νερού στην Αττική» (σ. 181-195), Αθήνα: ΕΥΔΑΠ, 2014.