Σοφ. Ξυνής: Πριν 200 χρόνια ιδρύθηκε η «Ιόνιος Ακαδημία», το πρώτο μη κρατικό ελληνικό πανεπιστήμιο

Σχετικά λίγοι γνωρίζουν ότι αυτό το πανεπιστήμιο είναι ιδιωτικό έργο και αποτέλεσμα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας ενός μεγάλου Ελληνιστή, του Frederick North

Το πρώτο μη κρατικό πανεπιστήμιο στη Ν.Α. Ευρώπη

Δηλαδή το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο στη Νεότερη Ελληνική ιστορία δεν ιδρύθηκε από το κράτος, από την Ύπατη Αρμοστεία της Αγγλοκρατούμενης τότε Κέρκυρας. Ούτε χρηματοδοτήθηκε από δημόσιους πόρους της ημιαυτόνομης (και αποκιοκρατικώς κατεχόμενης τότε) «Ιονίου Πολιτείας». Ιδρύθηκε, χρηματοδοτήθηκε και διοικήθηκε από τον Ελληνιστή Frederick North, κατ' ουσίαν ως το πρώτο μη κρατικό πανεπιστήμιο στην Ελλάδα και τη Ν.Α. Ευρώπη, μεσούντος μάλιστα του Αγώνα της Παλιγγενεσίας (1821-1830).

Ο Ελληνιστής Frederick North, ιδρυτής και χρηματοδότης της Ιονίου Ακαδημίας

Ο Frederick North, 5^ος Κόμης του Guilford (1766-1827), ήταν ο νεώτερος υιός τού επί δωδεκαετία (1770-1782) διατελέσαντος Πρωθυπουργού τής Αγγλίας Λόρδου North (1732-1792). Απεφοίτησε από το περίφημο κολλέγιο Christ Church Oxford του University of Oxford. Το 1992, σε ηλικία 27 ετών, εξελέγη μέλος τής Βουλής των Κοινοτήτων στο Αγγλικό Κοινοβούλιο. Διετέλεσε Κυβερνήτης τής Σρι Λάνκα (1978-1805), τότε Βρετανικής αποικίας. Ήταν Ελληνιστής, έχοντας γίνει λάτρης του κλασικού πολιτισμού από την εποχή των σπουδών του στην Οξφόρδη. Μιλούσε και έγραφε άπταιστα Ελληνικά και σε ηλικία 25 ετών βαπτίσθηκε Χριστιανός Ορθόδοξος με το όνομα Δημήτριος.

Σε προχωρημένη ηλικία αυτοπροσδιορίζετο ως «Έλληνας και όχι (απλώς) Φιλέλληνας». Κατ' ακολουθία, σε αυτό το επετειακό άρθρο χαρακτηρίζεται ως Ελληνιστής και όχι (απλώς) Φιλέλληνας.

Αγώνας για την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας ως ανεξάρτητου μη κρατικού (μη Αγγλικού) πανεπιστημίου

Ο Ελληνιστής Δημήτριος-Frederick North κατόρθωσε να ιδρύσει και λειτουργήσει την Ιόνιο Ακαδημία υπό δυσμενείς και αντίξοες συνθήκες, διότι τότε η Κέρκυρα ήταν υπό Βρετανική αποικιοκρατική κατοχή—κατ' ευφημισμό «προστασία», δηλαδή το «Ηνωμένον Κράτος των Ιονίων Νήσων», επονομαζόμενο «Ιόνιος Πολιτεία», χαρακτηρίζετο τυπικά ως «προτεκτοράτο» της Βρετανίας, αλλά ουσιαστικά ήταν αποικία της.

Ειδικότερα, επί Ύπατης Αρμοστείας (1813-1824) του Βρετανού Αντιστράτηγου Thomas Maitland,

οι Βρετανικές αρχές των Επτανήσων συνέχιζαν να εφαρμόζουν το Ενετικό κατοχικό υπόδειγμα αφελληνισμού των Επτανησίων. Σε εκείνο το (αποικιακό) πλαίσιο, οι Βρετανικές αρχές ματαίωναν κάθε προσπάθεια «ἰθαγενῶν τῶν Ἑπτανησίων»² ή Φιλελλήνων για την ίδρυση σχολείων ανωτέρων σπουδών από ιδιώτες στις κατεχόμενες νήσους-αποικίες. Δηλαδή μέχρι τον θάνατο του Maitland στις 17 Ιανουαρίου 1824, ο Δημήτριος-Frederick North ήταν πρακτικά αδύνατον να ιδρύσει την Ιόνιο Ακαδημία.

Μετά τον θάνατο του Maitland όμως διαμορφώθηκε επί τέλους μια ευνοϊκή συγκυρία, έστω και προσωρινή, για την ίδρυση του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου στην Κέρκυρα.³ Ο Δημήτριος-Frederick North έσπευσε τότε και διεσφάλισε την ανοχή τής νέας Βρετανικής Διοίκησης όσον αφορά στη νομοθετική πράξη (απόφαση) της Γερουσίας των Επτανήσων την 27 Μαΐου 1824 για την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας με τις εξής (4) Σχολές αρχικά: Θεολογική, Φιλοσοφική, Ιατρική και Νομική. Μετέπειτα η Ιόνιος Ακαδημία επεκτάθηκε με τις εξής (3) επιπρόσθετες Σχολές: Πολυτεχνική, Φαρμακευτική και Μαιευτική.

Το κτίριο, όπου εγκαταστάθηκε η Ιόνιος Ακαδημία είχε κατασκευασθεί επί Ενετοκρατίας (1386-1797), ως το Μέγαρο του Γενικού Προνοητή Θαλάσσης της Βενετίας (Provveditore Generale da Mar) στο Παλαιό Φρούριο. Το ανακαίνισε και διαμόρφωσε σε πανεπιστημιακό κτίριο ο Δημήτριος-Frederick North με δική του χρηματοδότηση. Επί πλέον, επίσης με δική του χρηματοδότηση, ίδρυσε μεγάλη βιβλιοθήκη στην Ιόνιο Ακαδημία με 10.000 βιβλία-κειμήλια της κλασικής Ελληνορωμαϊκής Γραμματείας, τα περισσότερα από τα οποία τα αγόρασε στην Ιταλία. Γενικά, για την ίδρυση, τη διαμόρφωση των εγκαταστάσεων, τον εξοπλισμό και τη λειτουργία της Ιονίου Ακαδημίας, ο Δημήτριος-Frederick North διέθεσε το μεγαλύτερο μέρος τής προσωπικής του περιουσίας.

Δυστυχώς ο Δημήτριος-Frederick North πέθανε πρόωρα το 1827, αφού όμως πρόλαβε εν ζωή να δει το οραματικό του έργο να πραγματοποιείται, αφού δηλαδή ίδρυσε και διοργάνωσε την Ιόνιο Ακαδημία, την οποία και διοίκησε αυτοπροσώπως και ευδοκίμως επί τριετία το 1824-1827.

Εξουσιαστικές (Αγγλο)κρατικές αντιδράσεις και ανταγωνιστικές δυσχέρειες

Τότε, κατά το τρίτο έτος λειτουργίας τής Ιονίου Ακαδημίας, η Βρετανική Διοίκηση των Επτανήσων διεπίστωσε αυτό που εξ αρχής εφοβούντο τόσον οι Ενετοί επικυρίαρχοι επί αιώνες κατά το παρελθόν όσον και οι Βρετανοί αποικιοκράτες τότε. Η Ιόνιος Ακαδημία σφυρηλατούσε το εθνικό φρόνημα των Επτανησίων και συνέτεινε στη διάδοση φιλελεύθερων (αντιαποικιοκρατικών και δημοκρατικών) ιδεών περί αυτοδιάθεσης των Επτανησίων και ένωσης των νήσων τους με την εμπόλεμη και εγειρόμενη τότε Ελλάδα.

Κατά συνέπεια τότε (1827), ο Υποστράτηγος Frederick Adam,

ως ο νέος Ύπατος Αρμοστής της Αγγλοκρατούμενης Ιονίου Πολιτείας, έσπευσε να εκμεταλλευτεί τον πρόωρο θάνατο του ιδρυτή, χρηματοδότη, επικεφαλή και ΠΡΟΣΤΑΤΗ της Ιονίου Ακαδημίας. Η Βρετανική Διοίκηση προέβη έκτοτε σε διάφορες εξουσιαστικές ενέργειες, εφαρμόζοντας καταναγκαστικά μέτρα για να θέσει την Ιόνιο Ακαδημία υπό (Βρετανικό) κρατικό έλεγχο, διότι θεωρούσε ότι το εθνικό εκπαιδευτικό της έργο αντίκειτο προς τα αποικιοκρατικά συμφέροντα της Βρετανίας στην περιοχή της Μεσογείου.

Οι δυσκολίες λειτουργίας της Ιονίου Ακαδημίας επιτάθηκαν από το 1837 λόγω της ίδρυσης τότε του «Οθωνείου Πανεπιστημίου»—μετέπειτα (από το 1862) «Εθνικού Πανεπιστημίου», νυν «Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών»—στην Αθήνα. Από τότε άρχισαν να μειώνονται οι φοιτητές τής Ιονίου Ακαδημίας, διότι επικράτησε η τάση οι ενδιαφερόμενοι για πανεπιστημιακή εκπαίδευση (ακόμη και Κερκυραίοι) να μεταναστεύουν στην Αθήνα για να σπουδάσουν στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο.⁴ Τελικά η Ιόνιος Ακαδημία ανέστειλε τη λειτουργία της το 1864, κατά το έτος ενσωμάτωσης των Επτανήσων στην Ελλάδα, οπότε το μεγαλύτερο μέρος του καθηγητικού της προσωπικού ενσωματώθηκε στο «Εθνικό Πανεπιστήμιο» στην Αθήνα. Μετά από 120 χρόνια, η Ιόνιος Ακαδημία «επανιδρύθηκε» ως «Ιόνιο Πανεπιστήμιο» (1984) με έδρα τής Πρυτανείας και της Συγκλήτου του το εμβληματικό κτίριο⁵ της Ιονίου Ακαδημίας.

Εθνικό έργο της Ιονίου Ακαδημίας

Εν τούτοις, εν μέσω εκείνων των δυσχερειών, η Ιόνιος Ακαδημία κατόρθωσε να συνεχίσει να λειτουργεί μέχρι το 1864—μέχρι την ενσωμάτωση των Επτανήσων στην Ελλάδα—με λόγιους καθηγητές που έγραψαν ιστορία στην Ελληνική Εκπαίδευση, όπως ο εθνικός μας ποιητής Ανδρέας Κάλβος, οι Διδάσκαλοι του Γένους Νεόφυτος Βάμβας και Θεόκλητος Φαρμακίδης, ο μαθηματικός Ιωάννης Καραντηνός,⁶ θεμελιωτής τής σύγχρονης Μαθηματικής ανάλυσης στη Νεότερη Ελλάδα, ο Πέτρος Βράιλας Αρμένης, μετέπειτα Καθηγητής τού Πανεπιστημίου Αθηνών και Υπουργός Εξωτερικών, ο Ανδρέας Μουστοξύδης,⁷ σύμβουλος του Κυβερνήτου της Ελλάδος Ιωάννου Καποδίστρια επί θεμάτων παιδείας και διευθυντής τού πρώτου δημοσίου εκπαιδευτηρίου στην Αίγινα (1829), κ.τ.λ. Επί πλέον, στην Ιόνιο Ακαδημία αναπτύχθηκε ένα λογοτεχνικό ρεύμα εθνικής σημασίας, η κατά Ροΐδη «Επτανησιακή σχολή» (Σολωμός, Κάλβος, Ζαμπέλιος, κ.ο.κ.).

Σε εκείνο το εκπαιδευτικό και πολιτισμικό πλαίσιο, η Ιόνιος Ακαδημία προσέφερε τεράστιο εθνικό έργο κατά την περίοδο της 40ετούς λειτουργίας της (1824-1864), διότι σφυρηλάτησε το εθνικό φρόνημα των Επτανησίων και ματαίωσε διά της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και της λογοτεχνίας κάθε σκέψη ή απόπειρα της Βρετανικής Διοίκησης για αποικιοκρατικό αφελληνισμό ή έστω διχαστικό εκμαυλισμό των Επτανησίων, καλλιεργώντας εθνοενωτικά το έδαφος για την νομοτελειακή πλέον ενσωμάτωση των νήσων τους στην ελεύθερη Ελλάδα την 21 Μαΐου 1864.⁸

ΕΠΙΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Ο Σοφοκλής Ξυνής είναι Φυσικός πτυχιούχος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Πολιτικός Μηχανικός διπλωματούχος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Διετέλεσε επί 35ετία καθηγητής Μηχανικής στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (1976-2005) και είναι ο ιδρυτής και Πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Ομίλου ΞΥΝΗ (έτος ιδρύσεως 1957).

2 Ο Ιωάννης Καποδίστριας είχε εμβριθή γνώση των εξουσιαστικών (αποικιακών) μεθοδεύσεων κατά της εκπαίδευσης των ιθαγενών κάθε αποικίας—αφού τις είχε βιώσει επί Ενετοκρατίας των Επτανήσων—όπως καταφαίνεται σε υπόμνημα που υπέβαλε ως Υπουργός Εξωτερικών τής Ρωσίας προς τον ομόλογό του της Αγγλίας Lord Castlereagh κατά το Συνέδριο των Παρισίων το 1815, όπου έγραφε τα εξής:

“῾Η πολιτεία τῆς Ἑνετίας ἐφοβεῖτο τὸ ἔξοχον τῆς φυσικῆς μεγαλοφυΐας τοῦ ῞Ελληνος καὶ προσεπάθει νὰ τὸ καταβάλῃ μὲ τὴν ἀμάθειαν. ῾Η Ἑνετικὴ Γερουσία οὐδέποτε συνεχώρησεν νὰ συστηθῶσι σχολεῖα δημόσια εἰς ταύτας τὰς νήσους.

Μόνον εἰς τὴν πρωτεύουσαν καὶ τὸ πανεπιστήμιον Παταβίου οἱ ἰθαγενεῖς τῶν Ἑπτανησίων ἔπρεπε νὰ πορευθῶσιν ὅπως ἐκπαιδευθοῦν. Πλὴν μᾶλλον κατὰ προνόμιον Μακιαβελικὸν ἠδύναντο αὐτοί νὰ λάβωσι διπλώματα τῆς ἐπιστήμης τοῦ δικαίου καὶ τῶν ἄλλων σχολῶν, ἄνευ τοῦ νὰ διατρέξωσι πρότερον τακτικήν τινα σπουδὴν ἐν τῷ πανεπιστημίῳ...”

3 Οι προσωρινά ευνοϊκές συνθήκες που διαμόρφωσαν ένα φιλελληνικό κλίμα και ένα συνακόλουθο παράθυρο ευκαιρίας (window of opportunity) στο α΄ εξάμηνο του 1824 για την ίδρυση του πρώτου ελληνικού Πανεπιστημίου από τον Ελληνιστή Δημήτριο-Frederick North ήσαν οι εξής:

1) Την 17 Ιανουαρίου 1824 απεβίωσε ο φιλότουρκος Αντιστράτηγος Thomas Maitland (1759-1824), επί 12ετία Κυβερνήτης των Επτανήσων (1813-1824).

2) Ο αντικαταστάτης του, Υποστράτηγος Frederick Adam (1781-1853) ήταν μετριοπαθής ως αποικιοκράτης σε σύγκριση με τον προκάτοχό του, όπως καταδείχθηκε με την έστω επιφυλακτική συναίνεσή του στην ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας στο πρώτο εξάμηνο του 1824, παρά τις μετέπειτα εξουσιαστικές αντιδράσεις και μεθοδεύσεις του κατά της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας της Ιονίου Ακαδημίας στη διάρκεια της αρμοστείας του στα Επτάνησα (1824-1832).

3) Ο Λόρδος Βύρων μόλις είχε αφιχθεί στα Επτάνησα και συγκεκριμένα στην Κεφαλληνία από τις 3 Αυγούστου 1823 και στο Μεσολόγγι από την 7 Ιανουαρίου 1824.

4) Ένα μήνα μετά τον θάνατο του Maitland, η Ελληνική Κυβέρνηση («Προσωρινή Διοίκηση») συνήψε το «α΄ Δάνειο της Ανεξαρτησίας» στο Χρηματιστήριο του Λονδίνου, στο οποίο πρωτοστατούσε ο Λόρδος Βύρων ως Αρχιεπίτροπος (High Commissioner) της 5μελούς επιτροπής για τη ρευστοποίηση και διάθεση εκείνου του δανείου στην εμπόλεμη Ελλάδα.

5) Η πρώτη δόση (40.000 χρυσές λίρες) εκείνου του ομολογιακού δανείου έφθασε στη Ζάκυνθο την 21^η Απριλίου 1824 με την Αγγλική κορβέττα Florida.

6) Ήδη ένα χρόνο πριν, τη 25^η Μαρτίου 1823, ο Υπουργός Εξωτερικών τής Μεγάλης Βρετανίας George Canning είχε αναγνωρίσει τους Έλληνες ως «εμπόλεμο έθνος».

7) Εκείνη η φιλελληνική διακήρυξη του Canning είχε ως επακόλουθο τη μεταστροφή τής βρετανικής πολιτικής από αρνητική ουδετερότητα (σε βάρος των Ελλήνων) σε θετική ουδετερότητα (υπέρ των Ελλήνων) το 1823-1824.

8) Οι εμπόλεμοι Έλληνες είχαν κατορθώσει να αποκρούσουν όλες τις αλλεπάλληλες επιθέσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά ξηρά και κατά θάλασσα το 1822-1824 και είχαν επικρατήσει σε Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Ιόνιο και Αιγαίο. Ως αποτέλεσμα, το 2004 η Ελλάδα προεβάλλετο επαξίως πλέον στη διεθνή γεωπολιτική σκηνή των Μεγάλων Δυνάμεων ως η ανερχόμενη δύναμη στη Ν.Α. Ευρώπη.

4 Το Οθώνειο Πανεπιστήμιο άρχισε να λειτουργεί με (4) σχολές, Θεολογίας, Νομικής, Ιατρικής και Τεχνών, οι τρεις πρώτες εκ των οποίων ήσαν ανταγωνιστικές των αντιστοίχων σχολών της Ιονίου Ακαδημίας. Επί πλέον το Οθώνειο Πανεπιστήμιο είχε από ιδρύσεώς του αυξημένο κύρος σε σύγκριση με την Ιόνια Ακαδημία, διότι ήταν το «βασιλικό» πανεπιστήμιο (είχε ιδρυθεί με βασιλικό διάταγμα του Όθωνα) και επί πλέον λειτουργούσε στην ελεύθερη Ελλάδα.

5 Το εμβληματικό κτίριο της «Ιονίου Ακαδημίας», νυν Ιονίου Πανεπιστημίου, καταστάφηκε κατά 70% από γερμανικό βομβαρδισμό την 14 Σεπτεμβρίου 1943 στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και αποκαταστάθηκε μεταπολεμικά (το 1992) στην προτέρα του κατάσταση (Έκθεμα 6). Όμως από εκείνον τον βομβαρδισμό με εμπρηστικές βόμβες, καταστράφηκε ολοσχερώς το περίφημο Αρχείο και η σπουδαία βιβλιοθήκη που είχε συγκροτήσει εκεί ο Δημήτριος-Frederick North.

6 Ο Ιωάννης Καραντηνός σπούδασε στη Γαλλία, στην École Polytechnique, με χρηματοδότηση του Δημητρίου-Frederick North, όπου παρακολούθησε μαθήματα από κορυφαίους μαθηματικούς, όπως οι Poisson, Biot, Cauchy και Fourier. Εκτός των δικών του διδακτικών βιβλίων μαθηματικών, μετέφρασε και επιμελήθηκε τις ελληνικές εκδόσεις γαλλικών πανεπιστημιακών συγγραμμάτων μαθηματικών, όπως Θεωρία των Αναλυτικών Συναρτήσεων (Langrage 1797), Στοιχειώδης Πραγματεία τού Διαφορικού και Ολοκληρωτικού Λογισμού (Lacroix 1802), κ.τ.λ.

⁷ Ο Ανδρέας Μουστοξύδης (1775-1860) είναι ο θεμελιωτής τής ιστορικής επιστήμης και της αρχαιολογίας στη Νεότερη Ελλάδα. Διετέλεσε καθηγητής στην Ιόνιο Ακαδημία νυν Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Επί Καποδίστρια, ο Α. Μουστοξύδης διοργάνωσε το Ορφανοτροφείο τής Αίγινας, επέβλεψε την ίδρυση του Εθνικού Τυπογραφείου και διηύθυνε το Κεντρικό Σχολείο στην Αίγινα τριετούς φοίτησης για δημιουργία δασκάλων και διοικητικών στελεχών. Επί πλέον ήταν ο πρώτος Διευθυντής τής Εθνικής Βιβλιοθήκης, την οποία ίδρυσε κατ' εντολή τού Καποδίστρια (1829).

8 Το παρόν ιστορικό άρθρο είναι προσαρμοσμένο απόσπασμα του νέου βιβλίου τού καθηγητή Σοφοκλή Ξυνή με τίτλο «ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ: Ο 50ετής αγώνας (1974-2024) του Εκπαιδευτικού Ομίλου ΞΥΝΗ», σσ. 304-308. Kαθηγητές και εν γένει εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων μπορούν να προμηθευτούν το βιβλίο δωρεάν, τιμής ένεκεν, από τη γραμματεία του Mediterranean College (ΤΗΛ. παρακάτω).

Προς τιμή της μνήμης τού Ελληνιστή Δημητρίου-Frederick North, ιδρυτή, χρηματοδότη και διευθυντή του πρώτου ελληνικού μη κρατικού πανεπιστημίου (1824), όπως επίσης και άλλων ιδιωτών που ίδρυσαν μη κρατικά πανεπιστήμια στη Νεότερη Ελλάδα στον 20ό αιώνα, το Mediterranean College διοργανώνει επετειακή εκδήλωση στην Αίθουσα Συνεδριάσεων της ΠΑΛΑΙΑΣ ΒΟΥΛΗΣ την Τετάρτη 16 Οκτωβρίου 2024, 6-9 μ.μ.

ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ: Προσκλήσεις διατίθενται τιμής ένεκεν από τη γραμματεία του Mediterranean College (ΤΗΛ. Αθήνα/Γλυφάδα: 210 8899600, Θεσσαλονίκη: 2310 287779).