Παιδιά του πολέμου: Τραύματα που δεν κλείνουν - Εκτεθειμένα σε σωματικές και ψυχικές νόσους

Όταν ξέσπασε ο πόλεμος στη Βοσνία το 1992, η Selma Baćevac που ζούσε στο Σεράγιεβο, ήταν τότε 7 ετών. Η ζωή της άλλαξε από τη μια μέρα στην άλλη. Ο πατέρας της έφυγε για την πρώτη γραμμή, ενώ η ίδια χρειάστηκε πολλές φορές να κρυφτεί από πυρά, επέζησε από βομβαρδισμούς και τελικά έχασε το σπίτι της σε βομβαρδισμό. «Έγιναν τόσες φρικαλεότητες που θα μπορούσα να μιλάω για ώρες και πάλι να μην καταφέρω να τα πω όλα», λέει στο BBC από την Φλόριντα των ΗΠΑ, όπου ζει.

Ακόμη και το παιχνίδι δεν ήταν ασφαλές. Όπως πολλά άλλα παιδιά που είχαν πληγεί από τον πόλεμο, η Baćevac και ο αδερφός της έπαιζαν παιχνίδια ρόλων με σκηνές κινδύνου, πολέμου και προσφυγιάς, ζωγράφιζαν εικόνες με βόμβες και εκρήξεις, ενώ όταν συναντούσαν άλλα παιδιά έπρεπε να κρυφτούν σε ασφαλές μέρος, μακριά από τις σφαίρες, προκειμένου να μπορέσουν να παίξουν. Μια φορά, όταν πήγε στην αγορά με τον πατέρα της για να αγοράσει μια κούκλα, ένας όλμος χτύπησε το πλήθος σκοτώνοντας 68 ανθρώπους. Έχασε την κούκλα της και όλα της τα παιχνίδια σε πυρκαγιά όταν το σπίτι της βομβαρδίστηκε.

Η Baćevac και η οικογένειά της δραπέτευσαν από τον πόλεμο στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη το 1994, περνώντας τρία χρόνια σε καταυλισμό προσφύγων στη Γερμανία προτού εγκατασταθούν στις ΗΠΑ. Σήμερα, σε ηλικία 38 ετών, εργάζεται ως ψυχοθεραπεύτρια με ειδίκευση στο τραύμα. Πολλοί από τους πελάτες της έχουν επιβιώσει κι αυτοί από πόλεμο.

Το αόρατο τραύμα

Η Baćevac φαινομενικά μπορεί να αποτελέσει σημείο αναφοράς για το πόσο πολύ ανθεκτικά είναι τα παιδιά. Αλλά, υπάρχει και αυτό που δεν βλέπει ο κόσμος, λέει.

«Ως παιδί, όταν δεν βιώνεις την ασφάλεια, αυτό επηρεάζει την ικανότητά σου να σχετίζεσαι με τον εαυτό σου», λέει. «Επηρεάζει την ικανότητά σου να εμπιστεύεσαι το περιβάλλον σου, τους ενήλικες. Έχουμε φόβο δέσμευσης, φόβο να θέσουμε όρια, φόβο να μιλήσουμε, φόβο να μας δουν. Δεν είναι κάτι, το οποίο απλά ξεφορτώνεσαι. Είναι κάτι που σου μένει».

Είναι σύνηθες, ιδιαίτερα στον απόηχο (ή και παράλληλα) μιας κρίσης όπως ο πόλεμος ή μιας φυσικής καταστροφής, να ακούμε ότι τα παιδιά είναι ανθεκτικά. Αυτό είναι αλήθεια, λένε οι ειδικοί. Τα παιδιά έχουν την ικανότητα να ξεπερνούν σοβαρές δυσκολίες, ιδιαίτερα εάν επωφελούνται από συγκεκριμένους προστατευτικούς παράγοντες, όπως από έναν στενό δεσμό με κάποιον φροντιστή. Ταυτόχρονα, έρευνες δεκαετιών έχουν καταλήξει ότι διάφοροι τύποι τραυμάτων που βιώνονται στην παιδική ηλικία –ακόμα και στη βρεφική ηλικία– μπορούν να «επανασυνδέσουν» το νευρικό σύστημα ενός παιδιού, αλλάζοντας την πορεία ανάπτυξής του, αυξάνοντας τον κίνδυνο για ψυχικές διαταραχές ακόμη και τη σωματική του υγεία για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, μια συχνά χρησιμοποιούμενη μέθοδος για την κατανόηση του επιπολασμού και της επίδρασης των τραυματικών γεγονότων της παιδικής ηλικίας ήταν ο έλεγχος για Ανεπιθύμητες Εμπειρίες Παιδικής Ηλικίας (Adverse Childhood Experiences - ACE), μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται περιστατικά όπως σεξουαλική κακοποίηση, φυλάκιση γονέα και διαζύγιο. Όσο περισσότερες τέτοιες εμπειρίες έχει ένα παιδί, τόσο πιο πιθανό είναι να βιώσει κατάθλιψη, άγχος και να κάνει χρήση ναρκωτικών ουσιών.

Συντριπτικοί οι αριθμοί

Αλλά οι ανεπιθύμητες παιδικές εμπειρίες δεν δίνουν ολόκληρη την εικόνα. Η αρχική λίστα δεν περιλαμβάνει την έκθεση σε πόλεμο ή τρομοκρατία – παρόλο που, από το 2022, περισσότερα από ένα στα έξι παιδιά παγκοσμίως (468 εκατομμύρια παιδιά), εκτιμάται ότι ζουν σε ζώνες ενεργών συγκρούσεων. Αυτός είναι διπλάσιος από τον αριθμό των παιδιών που επλήγησαν από τον πόλεμο στα μέσα της δεκαετίας του 1990.

Περισσότερα από τα μισά παιδιά της Ουκρανίας εκτοπίστηκαν τον πρώτο μήνα του πολέμου με τη Ρωσία μετά την εισβολή πλήρους κλίμακας το 2022, σύμφωνα με τη Unicef, ενώ περισσότερα από 500 παιδιά σκοτώθηκαν και περισσότερα από 1.100 τραυματίστηκαν σε βομβαρδισμούς. Στη Λωρίδα της Γάζας, που έχει χαρακτηριστεί από τον εκπρόσωπο της Unicef, James Elder ως «το πιο επικίνδυνο μέρος στον κόσμο για να είσαι παιδί», εκτιμάται ότι 850.000 παιδιά έχουν ξεριζωθεί και έχουν χάσει τα σπίτια τους. Υπολογίζεται ότι περισσότερα από 11.000 παιδιά στη Γάζα έχουν σκοτωθεί σε ισραηλιν

ές επιθέσεις από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος τον Οκτώβριο του 2023, σύμφωνα με στοιχεία των υγειονομικών αξιωματούχων του Παλαιστινιακού θύλακα, αριθμός που δεν υπολογίζει τους εγκλωβισμένους στα ερείπια ή τους θανάτους που σχετίζονται με άλλες αιτίες που προκαλεί ο πόλεμος όπως η πείνα ή η έλλειψη υγειονομικής περίθαλψης. Ίσως σε διπλάσιο αριθμό, μπορεί να έχουν χάσει τουλάχιστον έναν ή και τους δύο γονείς, λέει το μη κερδοσκοπικό Euro-Mediterranean Human Rights Monitor.

Στο Ισραήλ, έως και 40 από τους 253 ομήρους και περίπου 30 από αυτούς που σκοτώθηκαν από τη Χαμάς ήταν παιδιά, ενώ περίπου 126.000 Ισραηλινοί, συμπεριλαμβανομένων χιλιάδων παιδιών, έχουν εκτοπιστεί από τα σπίτια τους κατά τη διάρκεια του πολέμου. Στο Σουδάν, περίπου 4 εκατομμύρια παιδιά έχουν εκτοπιστεί από τον πόλεμο που ξέσπασε στη χώρα πέρυσι, με «τρομακτικό αριθμό παιδιών που σκοτώθηκαν, βιάστηκαν ή στρατολογήθηκαν» και περισσότερα από 700.000 είναι πιθανό να υποφέρουν από σοβαρό υποσιτισμό, σύμφωνα με τη Unicef.

Τι προκαλεί η έκθεση σε τραυματικά γεγονότα

Αυτά τα παιδιά συχνά βιώνουν ταυτόχρονα πολλαπλά τραυματικά γεγονότα και διατρέχουν πολύ υψηλότερο κίνδυνο ψυχικών διαταραχών, όπως μετατραυματικό στρές, κατάθλιψη και άγχος. Επίσης, τείνουν να έχουν χειρότερη μακροπρόθεσμη σωματική υγεία. Για παράδειγμα, έρευνα που έγινε σε παιδιά από τη Γερμανία που υπέστησαν τραύματα κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου διαπίστωσε ότι, ως ηλικιωμένοι είχαν διπλάσιες πιθανότητες να εμφανίσουν συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια, τρεισήμισι φορές περισσότερες πιθανότητες να πάθουν εγκεφαλικό και πέντε φορές περισσότερες πιθανότητες να πάθουν καρκίνο, μεταξύ άλλων.

«Αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ότι – δεδομένου του γεγονότος ότι η έκθεση σε τραύμα και βία πυροδοτούν μια ισχυρή φυσιολογική απόκριση – οι επαναλαμβανόμενες εκθέσεις μπορεί να οδηγήσουν σε διαταραχές στη φυσιολογία του στρες και στα συστήματα αυτορρύθμισης», λέει η Theresa Betancourt, διευθύντρια του ερευνητικού προγράμματος για τα παιδιά και τις αντιξοότητες στο κολέγιο της Βοστώνης και μακροχρόνια ερευνήτρια των επιπτώσεων των ένοπλων συγκρούσεων στα παιδιά. «Ειδικά σε καταστάσεις όπου οι φροντιστές δεν είναι σε θέση να παρέχουν υποστήριξη και προστασία, οι συνέπειες του τραύματος μπορεί να εκδηλωθούν ως διαταραχές στις αποκρίσεις που σχετίζονται με την κορτιζόλη και τις αλλαγές στις φλεγμονώδεις διεργασίες», τονίζει.

Οι υψηλότεροι κίνδυνοι φαίνεται να πηγάζουν από τον τρόπο με τον οποίο τα τραυματικά γεγονότα μπορούν να αναδρομολογήσουν το αναπτυσσόμενο νευρικό σύστημα ενός παιδιού. Όταν τα παιδιά μεγαλώνουν εν μέσω βίας, όπως η σωματική κακοποίηση ή ο πόλεμος, οι συναισθηματικές τους αντιδράσεις και οι αντιδράσεις του φόβου συχνά μετατοπίζονται σε υψηλό επίπεδο εγρήγορσης προκειμένου να επιβιώσουν. Ακόμη και όταν η απειλή εξασθενίσει, παραμένουν σε εγρήγορση και αντιδρούν έντονα σε οποιοδήποτε εξωτερικό σημάδι – ακόμη και αν αυτό έχει να κάνει με την ασφάλεια – σαν να πρόκειται για απειλή.

Ο βασικός παράγοντας, λένε οι ειδικοί, δεν είναι μόνο η ύπαρξη ενός τραυματικού περιστατικού, αλλά η σοβαρότητά του, πόσο καιρό επιμένει και πώς αλληλεπιδρά με άλλα τραύματα. «Το τραύμα είναι μια κλινική κατηγορία. Είναι μια ειδική αντίδραση της ψυχής σε ένα δυνητικά απειλητικό για τη ζωή γεγονός», λέει ο Joerg Fegert, διευθυντής της κλινικής ψυχιατρικής παιδιών και εφήβων στο γερμανικό πανεπιστημιακό νοσοκομείο Ulm και συν-συγγραφέας μιας πρόσφατης ανασκόπησης των επιπτώσεων του πολέμου στην ψυχική υγεία των παιδιών.

Ανθεκτικά

Υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για το τι κάνει ορισμένα παιδιά πιο ανθεκτικά σε τέτοια περιστατικά από κάποια άλλα. Ένας σημαντικός παράγοντας που έχει βρεθεί, μεταξύ άλλων, είναι το κατά πόσον έχουν πρόσβαση σε έναν υποστηρικτικό, ηρεμιστικό φροντιστή, ο οποίος φαίνεται να «προστατεύει» τη αντίδραση του παιδιά στην απειλή.

Ταυτόχρονα, η ανθεκτικότητα, όπως την ορίζουν οι ερευνητές, δεν προσφέρει πάντα την πλήρη εικόνα – και μπορεί να αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Σε μια μελέτη, για παράδειγμα, ο Fegert διαπίστωσε ότι το 40% των παιδιών σε χώρους κράτησης ανηλίκων και κοινωνικής πρόνοιας είχαν λίγα ή καθόλου ψυχικά συμπτώματα. Σε μια 10ετή παρακολούθηση, το 28% από αυτά είχαν αναπτύξει συμπτώματα. Μπορεί όμως να αναγνωσθεί και αντίστροφα: περίπου τα μισά από αυτά τα παιδιά που ταξινομήθηκαν με συμπτώματα «πολλαπλών προβλημάτων» πέρασαν στην κατηγορία «χαμηλών συμπτωμάτων» κατά τη διάρκεια της 10ετούς μελέτης.

Σε καταστάσεις περίπλοκου τραύματος, δεν είναι επίσης ρεαλιστικό να περιμένουμε από τα παιδιά να δείξουν «ανθεκτικότητα» με τον τρόπο που το ευρύ κοινό μπορεί να το καταλάβει – επιστρέφοντας στο πώς ήταν όλα πριν, λένε οι ειδικοί.

Η Melissa Brymer, διευθύντρια του προγράμματος τρομοκρατίας και καταστροφών για το Εθνικό Δίκτυο Παιδικού Τραυματικού Στρες στις ΗΠΑ, υποστηρίζει τις κοινότητες μετά από κρίσεις όπως πυροβολισμοί σε σχολεία ή φυσικές καταστροφές. «Υπάρχει τραύμα, αλλά υπάρχει και θλίψη», λέει. «Η ουσία της ανθεκτικότητας είναι ότι "επανέρχεσαι". Αλλά δεν επανέρχεσαι, ας πούμε, από τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου. Δίνεις νόημα σε αυτό, τιμάς αυτό που σήμαινε το άτομο για σένα, μαθαίνεις να προσαρμόζεσαι σε έναν τρόπο ζωής χωρίς αυτό το άτομο».

Ομοίως, σε κρίσεις που παρουσιάζουν τόσες πολλές τραυματικές εμπειρίες ταυτόχρονα, όπως ο πόλεμος, δεν είναι ρεαλιστικό να πιστεύουμε ότι οι ζωές μπορούν να επιστρέψουν στην «κανονικότητα», λένε οι ειδικοί.

«Όταν μιλάμε για τις επιπτώσεις του πολέμου στα παιδιά, σίγουρα μιλάμε για απειλές για τη ζωή, την επιβίωση και τον τραυματισμό», λέει η Betancourt. «Αλλά μιλάμε επίσης για την καταστροφή του κοινωνικού ιστού της καθημερινής ζωής». Τα παιδιά μπορεί να χάσουν τους φροντιστές, να σταματήσουν να πηγαίνουν στο σχολείο ή να χάσουν τα σπίτια τους. Δεν είναι μόνο ότι αυτά τα σύνθετα τραύματα τους θέτουν σε υψηλότερους κινδύνους φτωχότερων αναπτυξιακών αποτελεσμάτων, αλλά «πρέπει να σκεφτούμε τι σημαίνει αυτό για την ταυτότητα και τη δημιουργία νοήματος».

Υποστηρικτικές δομές

Η ιδέα ότι αυτές οι κρίσεις δημιουργούν κάποιο είδος «χαμένης γενιάς» είναι ανακριβής, ακόμη και προσβλητική, λένε οι ειδικοί. Ταυτόχρονα, για να υποστηρίξουμε τα παιδιά που βιώνουν τραύματα, δεν αρκεί απλώς να βασιζόμαστε στην ιδέα ότι «τα παιδιά είναι ανθεκτικά» και «θα το βρουν» μόνα τους.

Ειδικότερα, λένε, η διεθνής κοινότητα πρέπει όχι μόνο να επικεντρωθεί στις οξείες ανθρωπιστικές ανάγκες όπως η τροφή και η στέγαση, αλλά και στις μακροπρόθεσμες απαιτήσεις παροχής υποστήριξης της κοινότητας και της οικογένειας, κοινωνικές υπηρεσίες και μόνιμες υποδομές όπως σταθερές συνθήκες διαβίωσης και ιατρική περίθαλψη.

«Τα παιδιά είναι απολύτως ανθεκτικά», λέει η Brymer. «Αλλά πρέπει να τους παρέχουμε την κατάλληλη υποστήριξη για να διασφαλίσουμε ότι παραμένουν ανθεκτικά».