Κρίση των πυραύλων της Κούβας: Οι δύο εβδομάδες που η ανθρωπότητα δεν ανέπνεε

Ο πιο καλά πληροφορημένος άνθρωπος του πλανήτη φτάνει στο σημείο να επικαλεστεί το διάστημα εκείνο των δύο εβδομάδων πριν από 60 χρόνια, στο οποίο η ανθρωπότητα ολόκληρη κράτησε την αναπνοή της από το φόβο ενός γενικευμένου πυρηνικού πολέμου μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Έχοντας πείρα στις διεθνείς σχέσεις και τη διπλωματία, ο Μπάιντεν γνωρίζει το βάρος που προκαλεί μια τέτοια τοποθέτηση. Δεν είναι λίγο πράγμα να συγκρίνεις το τώρα με το τότε.

Η κρίση των πυραύλων της Κούβας (Cuban Missile Crisis, όπως έχει καταγραφεί στην δυτική ειδησεογραφία) ήταν ό,τι πιο κοντινό έχει ζήσει η ανθρωπότητα σε μια απευθείας αντιπαράθεση των δύο υπερδυνάμεων με όπλα πέραν των συμβατικών. Από τις 14 ως τις 28 Οκτωβρίου του 1962 ο κόσμος έζησε δύο εβδομάδες στο κόκκινο. Με πρωταγωνιστές γνωστούς, αλλά και αγνώστους. Με περιστατικά τόσο επικίνδυνα, που μια λάθος ανάγνωση θα μπορούσε κάλλιστα να οδηγήσει στο διαβόητο πια «πάτημα του κουμπιού».

Τι ακριβώς είχε γίνει τότε; Ποιες λεπτές κλωστές κράτησαν τον πλανήτη μας και το είδος μας στη μορφή που εξακολουθεί να έχει σήμερα; Η ματιά στην ιστορία, και κυρίως η ανάλυση της ψυχραιμίας των αφανών πρωταγωνιστών, μπορούν να οδηγήσουν και την σημερινή κρίση σε εκτόνωση.

Το φιάσκο στον Κόλπο των Χοίρων και το καμπανάκι του Τσε Γκεβάρα

Για αρχή, ας κάνουμε ένα ιστορικό ξεκαθάρισμα: Άλλο η κρίση των πυραύλων και άλλο η απόβαση στον Κόλπο των Χοίρων. Οι δύο περίοδοι κρίσης έχουν χρονική απόσταση περίπου 1,5 χρόνο μεταξύ τους. Η αποστολή στον Κόλπο των Χοίρων, που εξελίχθηκε σε φιάσκο, είχε συμβεί τον Απρίλιο του 1961 και η παταγώδης αποτυχία της αμερικανικής πολιτικής είχε δημιουργήσει τέτοια ένταση, που ακόμα και ο Τζακ Κένεντι ήταν δύσκολο να διαχειριστεί.

Οι ΗΠΑ εξαρχής δεν είδαν με καλό μάτι την επικράτηση του Φιντέλ Κάστρο και την ανατροπή του δικού τους δικτάτορα Μπατίστα σ’ ένα νησί δίπλα στα νότια ηπειρωτικά τους σύνορα, το οποίο ήταν τύποις ανεξάρτητο. Ο Κένεντι έδωσε τη συγκατάθεσή του στο σχέδιο εξοπλισμού και εκπαίδευσης μιας ταξιαρχίας Κουβανών αντιφρονούντων, οι οποίοι θα έφτιαχναν ένα αντάρτικο στην Κούβα με απώτερο σκοπό την ανατροπή του Κάστρο (και με αθρόα αμερικανική διπλωματική και οικονομική στήριξη).

Το σχέδιο είχε εκπονηθεί από τον προηγούμενο πρόεδρο Αϊζενχάουερ, αλλά με τις ευλογίες του Κένεντι η ταξιαρχία (μαζί με περίπου 200 αλεξιπτωτιστές και 8 βομβαρδιστικά) ξεκίνησε από τη Γουατεμάλα με τελικό προορισμό τον Κόλπο των Χοίρων, στο νότιο μέρος της Κούβας στις 15 Απριλίου 1961. Με επικεφαλής τον ίδιο τον Κάστρο ο κουβανικός στρατός κινήθηκε ταχύτατα και ουσιαστικά απέτρεψε την απόβαση. Στις 20 Απριλίου όσοι εισβολείς είχαν μείνει ζωντανοί παραδόθηκαν, υπέστησαν δημόσια ανάκριση (στην ουσία διαπόμπευση) και στάλθηκαν πίσω στις ΗΠΑ.
Ο Φιντέλ Κάστρο παραδέχτηκε αργότερα ότι εκείνη την περίοδο αντιλήφθηκε πόσο σημαντικός θα ήταν ένας τεράστιος αποτρεπτικός παράγοντας, όπως η εγκατάσταση ρωσικών πυρηνικών όπλων στην Κούβα. Όλο το επόμενο διάστημα, άλλωστε, οι αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις έκαναν συνεχώς ασκήσεις απόβασης σε νησιά της Καραϊβικής.

Τον Σεπτέμβριο του 1962 ο Τσε Γκεβάρα, τότε υπουργός Βιομηχανίας στην κυβέρνηση του Κάστρο, ολοκλήρωσε μια εξαήμερη επίσκεψη στη Μόσχα. Στο ανακοινωθέν που εκδόθηκε αργότερα από την ΕΣΣΔ αναφέρεται ρητώς ότι υπογράφηκε και συμφωνία για αποστολή σοβιετικών όπλων και στρατιωτικών συμβούλων. Το μόνο που δεν διευκρινίστηκε ήταν το είδος των όπλων.

Ο Κένεντι απάντησε ότι ο Κάστρο θα εμποδιστεί «με όποιο μέσο κριθεί αναγκαίο», σύμφωνα με την επίσημη δήλωσή του. Η απάντηση από το επίσημο ειδησεογραφικό πρακτορείο TASS υπήρξε, κατά κάποιο τρόπο, μπλόφα: «Η Σοβιετική Ένωση έχει τόσο ισχυρούς πυραύλους, ώστε δεν υπάρχει ανάγκη να ψάξουμε για σημεία τοποθέτησής τους πέρα από τα σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης». Τις επόμενες ημέρες, όμως, τα φορτία κατέφθασαν.

Μια αεροφωτογραφία άναψε τη σπίθα: Αντιμέτωποι με τους SS-5

Στις 14 Οκτωβρίου ένα κατασκοπευτικό αεροπλάνο U-2 έκανε την συνηθισμένη πτήση ρουτίνας του πάνω από την Κούβα (αφετηρία το Τέξας, προορισμός το Ορλάντο της Φλόριντα). Ο πιλότος Ρίτσαρντ Χέιζερ παρέδωσε το φιλμ από τις αεροφωτογραφίες και πήγε σπίτι του. Οι ειδικοί που εμφάνισαν το φιλμ αποφάνθηκαν στην αρχή ότι κατέγραψε βάσεις εκτόξευσης πυραύλων SAM-4. Μετά από πιο λεπτομερή εξέταση, τους βρήκαν αρκετά μεγαλύτερους σε μήκος, σχεδόν τριπλάσιους. Η τελική τους εκτίμηση ήταν ότι στο έδαφος της Κούβας βρίσκονταν πλέον επισήμως πύραυλοι εδάφους-αέρος SS-4, οι οποίοι είχαν τέτοιο βεληνεκές (περίπου 1.000 μιλίων) που μπορούσαν να πλήξουν τη Νέα Υόρκη ή την Ουάσιγκτον σε λίγα λεπτά, χωρίς να υπάρχει χρόνος απάντησης.

Η είδηση βρήκε τον Κένεντι στον Λευκό Οίκο, κατά τη διάρκεια του πρωινού του στις 16 Οκτωβρίου. Μία ημέρα αργότερα ο Αμερικανός πρόεδρος έμαθε κι άλλα, πιο συνταρακτικά: Νέες φωτογραφίες κατέγραψαν βάσεις εκτόξευσης πυραύλων SS-5, με διπλάσιο βεληνεκές από τους SS-4. Στην ουσία οι SS-5 μπορούσαν να πλήξουν οποιοδήποτε σημείο του αμερικανικού εδάφους.

Ο Κένεντι ζήτησε να μείνει άκρως απόρρητο το θέμα μέχρι να υπάρξει επιβεβαίωση «πέρα πάσης αμφιβολίας», ωστόσο οι διαρροές στον Τύπο και οι συνεχείς αεροφωτογραφίες, που έδειχναν τις εργασίες να προχωρούν, δεν του άφηναν περιθώρια. Το απόγευμα της 22ης Οκτωβρίου αποφάσισε να απευθύνει διάγγελμα στον Αμερικανικό λαό. Σε δραματικούς τόνους, δεν άφησε την παραμικρή αμφιβολία για το πού βρισκόταν η κατάσταση. «Δεν θα διακινδυνεύσουμε πρόωρα και αχρείαστα το κόστος παγκοσμίου πυρηνικού πολέμου, στον οποίο ακόμη και οι καρποί της νίκης θα είναι στάχτες στο στόμα μας, αλλά ούτε πρόκειται να υποχωρήσουμε μπροστά σε αυτόν τον κίνδυνο οποτεδήποτε χρειαστεί να τον αντιμετωπίσουμε. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ακριβώς την τροπή που θα πάρουν οι εξελίξεις ή το κόστος ή τις απώλειες που θα επισύρουν».

Την ίδια ώρα, βέβαια, που ο Κένεντι απειλούσε μπροστά στην κάμερα, από πίσω συνιστούσε ψυχραιμία. Το τετραήμερο της σιωπής, από τις αεροφωτογραφίες ως το διάγγελμα, είχε απορρίψει τουλάχιστον τρεις εισηγήσεις για έναρξη αεροπορικών επιθέσεων στην Κούβα και ισοπέδωση όλων των εγκαταστάσεων. Αντ’ αυτού, ο Αμερικανός πρόεδρος διέταξε το ναυτικό αποκλεισμό της Κούβας, ώστε να αποτραπεί οποιαδήποτε παράδοση πολεμικού φορτίου. Στο εξής όλα τα ξένα πλοία που κατευθύνονταν προς την Κούβα θα ελέγχονταν. Ο Αμερικανός υπουργός άμυνας Μακναμάρα επεσήμανε ότι παραπάνω από 20 «ύποπτα» πλοία κατευθύνονταν προς τη ζώνη ναυτικού αποκλεισμού.

Η πίεση μεταφέρθηκε προς την άλλη πλευρά. Τι θα έκανε ο Χρουτσόφ; Αν έδινε εντολή στα πλοία να αρνηθούν τον έλεγχο, η φωτιά θα είχε ανάψει. Οι ΗΠΑ είχαν προειδοποιήσει: Όποιο πλοίο αρνούνταν τον έλεγχο θα βυθιζόταν.

Παρέμβαση του ΟΗΕ και μυστική διπλωματία που κράτησε… μία ημέρα

Την επόμενη ημέρα (23 Οκτωβρίου) αμφότερες οι δύο υπερδυνάμεις τέθηκαν σε ύψιστη πολεμική ετοιμότητα. Όλες οι άδειες των στρατιωτικών ανακλήθηκαν, κινητοποιήθηκαν οι χώρες του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας.

Την ίδια ημέρα έγινε και η πρώτη επίσημη απόπειρα παρέμβασης από τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, τον Βιρμανό Ου Θαντ. Ζήτησε να παγώσουν οι εξελίξεις για δύο-τρεις εβδομάδες, και στο διάστημα αυτό να αναστείλει η ΕΣΣΔ τα φορτία της στο νησί και την κατασκευή των βάσεων και οι ΗΠΑ να άρουν τον ναυτικό αποκλεισμό. Ήταν ένα πρώτο σημάδι επαφής, το οποίο απέτυχε μεν (ο Κένεντι απέρριψε την πρόταση), αλλά άφησε μια χαραμάδα αισιοδοξίας ότι η λύση μπορούσε να δοθεί από τη διπλωματία.

Στις 26 Οκτωβρίου καταγράφηκε η πρώτη νηοψία. Το αμερικανικό ναυτικό ερεύνησε το πλοίο Μαρούσα, υπό λιβανέζικη σημαία, το οποίο όμως είχε ναυλωθεί από την ΕΣΣΔ.

Στα αμπάρια βρίσκονταν αυτοκίνητα και τόνοι χαρτιού, τίποτα ύποπτο. Το άφησαν να προχωρήσει. Η διαδικασία κράτησε μερικές ώρες. Η ανθρωπότητα βρέθηκε στο χείλος για άλλη μια φορά.

Ο Ου Θαντ έστειλε νέα επιστολή στους δύο ηγέτες στις 26 Οκτωβρίου, στην οποία τους έφερνε προ των ευθυνών τους για το ενδεχόμενο μιας ολέθριας ναυμαχίας στον Ατλαντικό. ο Χρουτσόφ απάντησε ότι διέταξε τα σοβιετικά πλοία να παραμείνουν «προσωρινά» εκτός της ζώνης αποκλεισμού. Πριν ακόμα λάβει το επίσημο κείμενο, ο Κένεντι ανταπάντησε ότι όσο τα σοβιετικά πλοία δεν παραβιάζουν τη ζώνη αποκλεισμού, δεν θα τα χτυπήσει.

Η μυστική διπλωματία των δύο ηγετών κράτησε μόλις μία ημέρα. Στις 26 Οκτωβρίου καταγράφηκε μια πρόταση του Σοβιετικού ηγέτη για απόσυρση των πυραύλων από την Κούβα, αλλά με παράλληλη ρητή δέσμευση των ΗΠΑ ότι δεν θα εισβάλλουν. Την επόμενη ημέρα η πρόταση έγινε με κάθε επισημότητα και συμπεριέλαβε κι άλλα σημεία: Οι Σοβιετικοί αποσύρουν τους πυραύλους τους από την Κούβα αν αποσύρουν και οι Αμερικανοί αντίστοιχα όπλα από την Τουρκία. Και οι ΗΠΑ θα δηλώσουν ότι δεν θα εισβάλλουν στην Κούβα, όπως και η ΕΣΣΔ ότι δεν θα εισβάλλει στην Τουρκία.

Οι τρεις αγκαλιές της παραλίγο συμφοράς

Ακριβώς, όμως, τη στιγμή που φαινόταν ότι η κρίση βάδιζε προς εκτόνωση, κάποιοι βάλθηκαν να δικαιώσουν την παροιμία «το πιο βαθύ σκοτάδι είναι λίγο πριν την αυγή». Ούτε ένα, ούτε δύο, αλλά τρία γεγονότα έφεραν την κατάσταση στο χείλος του γκρεμού.

Το πρώτο χρονικά συνέβη τα ξημερώματα της 27ης Οκτωβρίου. Ένα αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροσκάφος U-2 ανέλαβε να πετάξει πάνω από το χώρο των βάσεων για να διαπιστώσει αν συνεχίζονταν οι εργασίες, όμως καταρρίφθηκε από την κουβανική αεράμυνα. Στις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις σήμανε συναγερμός, ωστόσο αποφασίστηκε να μην δοθεί συνέχεια στο επεισόδιο, επειδή δεν μπορούσε να αποδειχτεί ότι η κατάρριψη έγινε από Σοβιετικά όπλα.

Λίγες ώρες αργότερα καταγράφηκε το δεύτερο κρούσμα, ακόμα πιο σημαντικό: Ένα δεύτερο κατασκοπευτικό U-2 που πετούσε πάνω από την Αλάσκα παραβίασε αυτή τη φορά τον εναέριο χώρο της ΕΣΣΔ και πέταξε πάνω από τη χερσόνησο Τσουκότκα. Στο συγκεκριμένο κομμάτι γης η ΕΣΣΔ είχε εγκαταστήσει χρόνια πριν τους ισχυρούς της διηπειρωτικούς πυρηνικούς πυραύλους. Αμέσως Σοβιετικά αεροσκάφη MIG απογειώθηκαν για να αναχαιτίσουν το αμερικανικό, στη βοήθεια του οποίου έσπευσαν F-105 οπλισμένα με πυρηνικούς πυραύλους. Τα λίγα λεπτά της εμπλοκής μεταξύ των αεροσκαφών ήταν εφιαλτικά για όσους παρακολουθούσαν τις κινήσεις τους. Τελικά κανείς δεν αποφάσισε να πατήσει το κουμπί. Το κατασκοπευτικό, του οποίου ο πιλότος επισήμως είχε κάνει «λάθος υπολογισμούς», εγκατέλειψε τον Σοβιετικό εναέριο χώρο και μαζί του έφυγαν και τα καταδιωκτικά.

Το πιο ανατριχιαστικό περιστατικό, όμως, ήταν το τελευταίο χρονικά, το οποίο αποκαλύφθηκε αρκετούς μήνες αργότερα. Στις συγκεχυμένες πληροφορίες που έφταναν στις στρατιωτικές μονάδες για την κατάσταση των πραγμάτων κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για την ψυχραιμία των κατά τόπους διοικητών. Σοβιετικό υποβρύχιο οπλισμένο με πυρηνικούς πυραύλους εντοπίστηκε να πλέει ανοιχτά της Κούβας και οι Αμερικανικές δυνάμεις, στο πλαίσιο του αποκλεισμού (κι ας ήταν όλα τα πλοία σε διεθνή ύδατα) έριξαν βόμβες βυθού, προκειμένου να το αναγκάσουν να αναδυθεί και να δεχτεί έλεγχο.

Δεχόμενοι επίθεση, οι Σοβιετικοί αποφάσισαν να καταδυθούν βαθύτερα (άρα να χάσουν οποιαδήποτε επαφή με ραδιοσήματα) και να ακολουθήσουν το πρωτόκολλο της εμπλοκής, θεωρώντας ότι είχε ήδη ξεκινήσει ο πόλεμος.

Ο διοικητής του υποβρυχίου Βαλεντίν Σαβίτσκι συμφώνησε με τον κομισάριο του κόμματος για εκτόξευση πυρηνικού πυραύλου. Ο όλεθρος αποφεύχθηκε χάρη στον Βασίλι Αρχίποφ, ο οποίος ήταν μεν τυπικά υποδιοικητής του υποβρυχίου, αλλά ουσιαστικά διοικούσε όλα τα Σοβιετικά υποβρύχια της περιοχής, οπότε ήταν ισόβαθμος με τον διοικητή. Ο Αρχίποφ πάλεψε πολύ για να επικρατήσει και τελικά πέτυχε να σταματήσει η διαδικασία. Το υποβρύχιο αναδύθηκε, αποκατέστησε την επικοινωνία του με τη Μόσχα και διατάχθηκε να επιστρέψει στη βάση του, αφού πλέον η κρίση είχε τελειώσει.

Από διπλωματικής πλευράς, η κρίση των πυραύλων της Κούβας θεωρείται μέχρι σήμερα μια εξαιρετικά τολμηρή, αλλά πετυχημένη κίνηση από τον Χρουτσόφ. Ο οποίος πέτυχε να παρασύρει τις ΗΠΑ στην απόσυρση των δικών τους (από καιρό εγκατεστημένων) πυρηνικών πυραύλων από την Τουρκία, με αντάλλαγμα απόσυρση Σοβιετικών πυραύλων που δεν είχαν καν εγκατασταθεί. Παράλληλα δέσμευσε τις ΗΠΑ για μη επίθεση εναντίον της Κούβας με παράλληλη δική του δέσμευση να μην επιτεθεί στην Τουρκία, κάτι που ούτως ή άλλως δεν βρισκόταν στον Σοβιετικό σχεδιασμό.
Πέρασαν στην ιστορία, όμως, αυτές οι δύο εβδομάδες ως η περίοδος της συνειδητοποίησης. Κατάφατσα με τον κίνδυνο πυρηνικού ολέθρου, η ανθρωπότητα ξεκίνησε πλέον να καταλαβαίνει ότι σε τέτοια σύρραξη όλοι, μα όλοι, ανήκουν στην πλευρά των ηττημένων.