Πώς και γιατί Τουρκία και Λιβύη έφτασαν στη συμφωνία για την ΑΟΖ

Η συμφωνία αποτελεί σημαντική εξέλιξη όσον αφορά την καταγραφή και υλοποίηση των ενεργειακών σχεδιασμών της Άγκυρας που βρίσκονται σε εξέλιξη στην Ανατολική Μεσόγειο, προθέσεις που η ίδια άλλωστε δεν έκρυψε ποτέ και διακηρύσσει με κάθε αφορμή.

Όπως ομολόγησε δημόσια και ο ίδιος ο Ερντογάν, με το μνημόνιο κατανόησης, το οποίο συνοδεύτηκε και από ένα δεύτερο για τη «συνεργασία σε Ασφάλεια και Άμυνα», ξεκινά η νομική διαδικασία που θα οδηγήσει στην ανακήρυξη της τουρκικής Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ), η οποία θα αγνοεί πλήρως την ελληνική νοτίως της γραμμής Κρήτης – Καρπάθου – Ρόδου – Καστελόριζου, αποκόπτοντας γεωγραφικά μια θαλάσσια περιοχή η οποία αποτελεί το δυτικό τμήμα μία ενιαίας ζώνης που στα ανατολικά της τέμνεται με τις ΑΟΖ της Κύπρου και της Αιγύπτου.

Προεργασία δεκαετίας

Η Τουρκία άρχισε να ασχολείται ενεργά με την οριοθέτηση ΑΟΖ με τη Λιβύη πριν από περίπου δέκα χρόνια. Όταν στις 27 Μαΐου του 2009 η Λιβύη ανακήρυξε τη δική της ΑΟΖ και κάλεσε τις ενδιαφερόμενες γειτονικές χώρες να υπογράψουν με αυτήν τις ανάλογες συμφωνίες, με πρωτοβουλία του τότε αρχηγού του Ναυτικού, ναυάρχου Εσρέφ Ουγούρ Γιγίτ, η Αγκυρα άρχισε να καταστρώνει χάρτες με τους οποίους η διεκδικούσε θαλάσσια σύνορα με τη Λιβύη.

Αυτούς τους χάρτες μετέφερε μαζί του, κατά την επίσκεψή του στη Λιβύη στις 29 Νοεμβρίου του 2010, ως πρωθυπουργός την εποχή εκείνη, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ζητώντας από την Τρίπολη την υπογραφή σχετικής συμφωνίας. Το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου στη Λιβύη στις αρχές του 2011 ανάγκασε την Αγκυρα να παγώσει τα σχέδια της μέχρι το 2018. Στις 5 Νοεμβρίου πέρυσι -και προτού αρχίσει η επίθεση του στρατηγού Χαλίφα Χαφτάρ κατά της Τρίπολης- επισκέφθηκε την Τρίπολη ο τούρκος υπουργός Αμυνας, Χουλουσί Ακάρ, μεταφέροντας νέους χάρτες, σύμφωνα με τους οποίους τα ελληνικά νησιά, ανεξαρτήτου μεγέθους και συμπεριλαμβανομένης της Κρήτης, εμφανίζονται να έχουν περιορισμένη έως μηδενική επήρεια στην χάραξη της ΑΟΖ και να αφαιρείται από την Ελλάδα υπέρ της Λιβύης ΑΟΖ έκτασης 39.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων.

Στο μεταξύ, σύμφωνα με διεθνή και τουρκικά δημοσιεύματα, η Αγκυρα στηρίζει ενεργά με στρατιωτική βοήθεια το διεθνώς αναγνωρισμένο καθεστώς της Τρίπολης, καθώς πιθανή πτώση της λιβυκής πρωτεύουσας στα χέρια των δυνάμεων του Χαφτάρ έθετε σε κίνδυνο και την υπογραφή της εν λόγω συμφωνίας.

Η Αθήνα, από την πλευρά της, είχε προχωρήσει μονομερώς στην οριοθέτηση της δικής της ΑΟΖ με τη Λιβύη το 2011, με την ψήφιση του νόμου 4001 για την έρευνα των υδρογονανθράκων.

Ο νόμος που επεξεργάστηκε ο τότε υφυπουργός Ενέργειας του ΠΑΣΟΚ Γιάννης Μανιάτης προέβλεπε ότι: «Ελλείψει συμφωνίας οριοθέτησης με γειτονικά κράτη των οποίων οι ακτές είναι παρακείμενες ή αντικείμενες με τις ελληνικές ακτές, το εξωτερικό όριο της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (αφής κηρυχθεί), είναι η μέση γραμμή, κάθε σημείο της οποίας απέχει ίση απόσταση από τα εγγύτερα σημεία των γραμμών βάσης (τόσων ηπειρωτικών όσο και νησιωτικών) από τις οποίες μετράται το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης».

Βάσει αυτής της πρόνοιας του νόμου 4001/2011 έγινε η χάραξη του σχετικού χάρτη και παραχωρήθηκαν για εξερεύνηση τα δύο οικόπεδα, νοτιοδυτικά της Κρήτης, στις εταιρείες, Total, Exxon Mobil και ΕΛΠΕ.

Η Ελλάδα υποστηρίζει ότι η μέθοδος οριοθέτησης ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας, πρέπει να είναι η μέση γραμμή, ενώ η Τρίπολη υποστηρίζει τη μέθοδο της ευθυδικίας, την οποίαν υποστηρίζει και η Τουρκία. Πάγια επιδίωξη της Λιβύης είναι το «κλείσιμο» του κόλπου της Σύρτης, εύρους περίπου 300 ναυτικών μιλίων, σαφώς πολύ πιο πάνω από το όριο των 24 ν.μ. που προβλέπει η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS). Στο παρελθόν η Λιβύη έχει μεταφέρει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης δύο υποθέσεις σχετικά με την οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών με τους γείτονές της, τι οποίες τώρα επικαλείται η Αγκυρα αναφορικά με την επήρεια των νησιών στον προσδιορισμό των ορίων της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ.

Η μία περίπτωση του 1982 αφορούσε τη διαφωνία της Λιβύης με την Τυνησία στη χάραξη της υφαλοκρηπίδας και η δεύτερη με την Μάλτα. Και στις δύο περιπτώσεις το Διεθνές Δικαστήριο γνωμοδότησε υπέρ της Λιβύης, δηλ. του χερσαίου κράτους, αναγνωρίζοντας περιορισμένη έως καθόλου επήρεια σε δύο νησιά της Τυνησίας και στην επίσης Μάλτα ως νησιωτική χώρα.

Πηγή: (Presidential Press Service via AP, Pool)

Τον χάρτη που μετέφερε πέρυσι στην Τρίπολη ο Χουλουσί Ακάρ και στον οποίο βασίζεται το πρόσφατο μνημόνιο που υπέγραψαν οι Ερντογάν και Αλ-Σάρατζ χάραξε ο πρώην επιτελάρχης του τουρκικού Ναυτικού, υποναύαρχος ε.α. Τζιχάτ Γιαϊτζί. Σύμφωνα με τουρκικές πηγές, πρόκειται για τον ίδιο αξιωματικό που εκπόνησε την εργασία για την χάραξη των θαλάσσιων οικοπέδων στην ΑΟΖ που αποδίδει η Τουρκία στην «κυβέρνηση» της κατεχόμενης Κύπρου.

Ο συντάκτης της τουρκικής μελέτης, που φέρει τον τίτλο «Ο ρόλος και η επιρροή της Λιβύης στην οριοθέτηση των θαλάσσιων περιοχών αρμοδιότητας στην Ανατολική Μεσόγειο» (“Doğu Akdeniz’de Deniz Yetki Alanlarının Sınırlandırılmasında Libya’nın Rolü ve Etkisi”), υποστηρίζει ότι η χάραξη της ΑΟΖ πρέπει να γίνει μεταξύ των δύο ηπειρωτικών κρατών, δηλαδή της Τουρκίας και της Λιβύης, με βάση τη μέση γραμμή που ορίζεται από την ακτογραμμή Αντίφελλου (Κας)-Μαρμαρίδας-Μάκρης (Φέτχιγε) από την τουρκική πλευρά και της Ντέρνα-Τομπρούκ-Μπορντίγια από την πλευρά των λιβυκών ακτών.

Ο ρόλος-κλειδί της Αιγύπτου

Ο ίδιος υποστηρίζει επίσης ότι σε περίπτωση που η Ελλάδα προχωρήσει στην οριοθέτηση της ΑΟΖ με την Κύπρο και την Αίγυπτο, με βάση τη γραμμή Κρήτης – Καρπάθου – Ρόδου – Καστελόριζου εκτός από τη Λιβύη θα βγει χαμένη από τη μοιρασιά και η Αίγυπτος, σε μια προφανή προσπάθεια να διεμβολίσει την υφιστάμενη τριμερή συνεργασία Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου. Παράλληλα, διάφορα τουρκικά ρεπορτάζ παραθέτουν υπολογισμούς σύμφωνα με τους οποίους αν και το Ισραήλ διαπραγματεύονταν την ΑΟΖ της με την Τουρκία -και όχι με την Κύπρο- θα διασφάλιζε έλεγχο μεγαλύτερων περιοχών στην Ανατολική Μεσόγειο.

Ουσιαστικά, όπως εξήγησε σε εκδήλωση του ΤΕΕ και του ΙΕΝΕ, που πραγματοποιήθηκε στις 18 Ιουνίου, με αντικείμενο τους υδρογονάνθρακες στην Ανατολική Μεσόγειο ο αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου και νυν βουλευτής Α΄ Αθηνών, Άγγελος Συρίγος, η Τουρκία προσπαθεί να δελεάσει την Αίγυπτο λέγοντας:

«Εάν κάνουμε μία οριοθέτηση όπου είμαστε εμείς από τη μία μεριά και εσείς από την άλλη ξεχνάμε εντελώς την ύπαρξη της Κύπρου, η οριοθέτηση θα πιάσει ως μέση γραμμή, τη μέση γραμμή ανάμεσα στην Τουρκία και την Αίγυπτο. Άρα, αν δεχθείς να κάνεις αυτή την οριοθέτηση μαζί μου θα κερδίσεις όλα αυτά τα (θαλάσσια) τεμάχια που είναι με κίτρινο, το μισό 4, το μεγαλύτερο τμήμα του 5, του 6, ένα μικρό τμήμα του 7, ολόκληρο το 10 και το 11» Βλ. σχετικό χάρτη.

Μια τέτοια μοιρασιά πάντως φαίνεται αδύνατη στο ορατό μέλλον, με δεδομένες τις εχθρικές σχέσεις μεταξύ του αιγύπτιου προέδρου Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι και του Ερντογάν.

Ο τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου ωστόσο αποκαλύπτει εμμέσως ότι οι σχεδιασμοί της χώρας του αποβλέπουν στο απώτερο μέλλον: «Αν και τώρα δεν φαίνεται πιθανό να γίνουν συμφωνίες οριοθέτησης ΑΟΖ με κάποιες χώρες, στο μέλλον ίσως είναι πιθανό (...) Εμείς πάντα έχουμε την πρόθεση να μοιραστούμε δίκαια τον πλούτο περιοχών όπως η Μεσόγειος και το Αιγαίο, προστατεύοντας ταυτόχρονα τα δικαιώματά μας, με βάση το Διεθνές Δίκαιο. Αυτό ισχύει εξίσου και για τα κοιτάσματα στην Κύπρο».

Η εργαλειοποίηση της Λιβύης για ανατροπή των σχεδιασμών

Υπό την παρούσα συγκυρία, η μόνη χώρα με την οποία μπορεί να κάνει συμφωνία η Τουρκία είναι η Λιβύη, υποστηρίζει από την πλευρά του ο Γιαϊτζί και προσθέτει:

«Εξάλλου σε περίπτωση που ασκήσει αυτό το θεμελιώδες δικαίωμα με τη Λιβύη, η Τουρκία θα αποκτήσει επιπρόσθετο θαλάσσιο χώρο στο μέγεθος της Κύπρου. Επιπλέον, θα εισχωρήσει σαν αποτρεπτική ασπίδα μεταξύ της Ελλάδας με την Αίγυπτο και την ελληνοκυπριακή διοίκηση ακυρώνοντας τις πρωτοβουλίες των εν λόγω χωρών. Πρέπει να γίνει η ανακήρυξη της (τουρκικής) ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο. Πρέπει να τεθεί σε εφαρμογή το ταχύτερο μία συμφωνία μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης που θα οριοθετεί την υφαλοκρηπίδα Τουρκίας – Λιβύης στη βάση της μέσης γραμμής ανάμεσα στις ακτές της Ανατολίας και της Αφρικής. Με μια τέτοια συμφωνία η Ελλάδα δεν θα μπορέσει να κάνει συμφωνία οριοθέτησης ούτε με την ελληνοκυπριακή διοίκηση ούτε με την Αίγυπτο. Με αυτό τον τρόπο αφ’ ενός θα αποκτήσουμε υπεροχή στην περιοχή, αφ’ ετέρου θα εξασφαλίσουμε κρίσιμα κέρδη όσον αφορά τα εθνικά μας συμφέροντα στην οριοθέτηση των θαλάσσιων περιοχών δικαιοδοσίας, επηρεάζοντας άμεσα τη γεωπολιτική της ενέργειας».

Σύμφωνα με τον Γιαϊτζί, τις θέσεις του οποίου φαίνεται να υιοθετεί η τουρκική κυβέρνηση, οι σχεδιασμοί στην Ανατολική Μεσόγειο καταδικάζουν την Τουρκία σε ένα θαλάσσιο χώρο 41 χιλιάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων, ενώ αν τα όρια της τουρκικής ΑΟΖ χαραχθούν με βάση τη μέση γραμμή με τις αντίστοιχες ζώνες της Αιγύπτου και της Λιβύης η ΑΟΖ ξεπερνάει σε έκταση τα 145 χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα.

Στον ΟΗΕ η «Γαλάζια Πατρίδα»

Καθόλου τυχαία, λίγες ημέρες νωρίτερα από την υπογραφή του μνημονίου Ερντογάν – Αλ Σάρατζ, στις 13 Νοεμβρίου, ο Τούρκος μόνιμος αντιπροσώπος στον ΟΗΕ Φεριντούν Σινιρλίογλου διατύπωνε με επιστολή του και επίσημα τις αξιώσεις της άγκυρας για επέκταση των θαλάσσιων ζωνών της ακόμα και δυτικά της Ρόδου.

Συγκεκριμένα στο παράρτημα της επιστολής με τίτλο «Πέρα από τον 28ο μεσημβρινό», τονίζεται ότι «η Τουρκία διατηρεί το δικαίωμα να καταθέσει γεωγραφικές συντεταγμένες της τουρκικής υφαλοκρηπίδας στα δυτικά του 28ου μεσημβρινού, που εκτείνονται στα εξωτερικά όρια των χωρικών υδάτων των νησιών που αντίκεινται στη συγκεκριμένη περιοχή της Μεσογείου, δεδομένου ότι τα νησιωτικά χαρακτηριστικά σε αυτή τη θαλάσσια περιοχή δεν μπορούν να αποκόψουν την προβολή των τουρκικών ακτών και της υφαλοκρηπίδας».

Τα τελευταία χρόνια, σε όλες της τις αναφορές, η Αγκυρα αντιμετωπίζει την περιοχή από τον 28ο έως και τον 32ο μεσημβρινό (μεταξύ Ρόδου και Κύπρου) ως τουρκική υφαλοκρηπίδα. Για πρώτη φορά ωστόσο κοινοποίησε σε τόσο υψηλό διπλωματικό επίπεδο τα όρια της «Γαλάζιας Πατρίδας», κάνοντας λόγο και για δικαιώματα της Τουρκίας και υφαλοκρηπίδα στη θαλάσσια περιοχή δυτικά του 28ου μεσημβρινού.

Για την Κύπρο επαναλαμβάνει ότι έχει ελάχιστα δικαιώματα σε θαλάσσιες ζώνες, των οποίων η οριοθέτηση ζωνών είναι δυνατή, σύμφωνα με την Αγκυρα, μόνο με λύση του πολιτικού προβλήματος. Στην επιστολή αναφέρεται ακόμη ότι τα εξωτερικά όρια της τουρκικής υφαλοκρηπίδας θα ακολουθήσουν μια μέση γραμμή ανάμεσα στην τουρκική και την αιγυπτιακή ακτογραμμή η οποία δίνει στην Αίγυπτο μεγαλύτερη επήρεια από αυτήν που έχει τώρα, με βάση την οριοθέτηση της ΑΟΖ της με την Κυπριακή Δημοκρατία.

«Οι τουρκικοί ισχυρισμοί και η αναφορά σε συγκεκριμένες συντεταγμένες είναι νομικώς αβάσιμοι, εσφαλμένοι και αυθαίρετοι, στον βαθμό που παραβιάζουν κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος στην περιοχή. Επίσης, η αναφορά στην εν λόγω επιστολή σε δικαιώματα της Τουρκίας δυτικά του 28ου μεσημβρινού μέχρι σημείου το οποίο θα καθορισθεί βάσει μελλοντικών συμφωνιών οριοθέτησης στο Αιγαίο, καθώς και στη Μεσόγειο, με όλα τα εμπλεκόμενα κράτη, συνιστά ανοικτή παρέμβαση στο δικαίωμα της Ελλάδος να συνομολογεί συμφωνίες οριοθέτησης με τρίτα κράτη» αναφέρεται στην ανακοίνωση που εξέδωσε το υπουργείο Εξωτερικών και σημειώνεται ότι «σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, τα νησιά, ανεξαρτήτως μεγέθους, έχουν πλήρη δικαιώματα σε θαλάσσιες ζώνες όπως και τα ηπειρωτικά εδάφη. Η οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ μεταξύ κρατών με παρακείμενες ή έναντι ακτές (είτε ηπειρωτικές είτε νησιωτικές) θα πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, με βάση τις αρχές της ίσης απόστασης/μέσης γραμμής».