«Η Ευρώπη στις φλόγες»: Έρευνα για τις πυρκαγιές στη Γηραιά Ήπειρο

Στην Αττική, τουλάχιστον 91 άνθρωποι σκοτώθηκαν και εκατοντάδες τραυματίστηκαν στις πυρκαγιές που μόλις πριν από 10 ημέρες σάρωσαν το Μάτι, 18 μίλια ανατολικά της Αθήνας, στην πιο θανατηφόρο πυρκαγιά της χώρας από το 2007. Πολλοί από τους κατοίκους και τους παραθεριστές που επιβίωσαν τα κατάφεραν πέφτοντας στη θάλασσα, καθώς οι φλόγες κατέστρεψαν περίπου 1.500 σπίτια και εκατοντάδες αυτοκίνητα. Είκοσι έξι άνθρωποι βρέθηκαν απανθρακωμένοι σε ένα χωράφι λίγα μόλις μέτρα από τη θάλασσα. Ο Νίκος Οικονομόπουλος, επικεφαλής του Ερυθρού Σταυρού της Ελλάδας, δήλωσε: «Προσπάθησαν να βρουν μια διαδρομή διαφυγής, αλλά δυστυχώς αυτοί οι άνθρωποι και τα παιδιά τους δεν το κατάφεραν. Ενστικτωδώς, βλέποντας το τέλος να πλησιάζει, αγκαλιάστηκαν όλοι μαζί».

Μια παρόμοια τραγωδία διαδραματίστηκε στην ορεινή περιοχή του Pedrógão Grande στην κεντρική Πορτογαλία τον περασμένο Ιούνιο, όπου οι πυρκαγιές στοίχισαν τη ζωή 66 ανθρώπων. Στο χωριό Nodeirinho, η Ana Sofia Bechor ήταν μεταξύ δώδεκα κατοίκων που κατέφυγαν σε μια τσιμεντένια στέρνα 3μx2μ, καθώς οι πυρκαγιές κατέλαβαν το χωριό. Η 39χρονη υπενθυμίζει ότι δίπλα της, μια ηλικιωμένη γυναίκα στη δεξαμενή υπέστη σοβαρά εγκαύματα. Άλλοι φώναξαν έντρομοι.

Όλη τη νύχτα περίμενε νέα για τον σύζυγο της, Sidnel, και τον τεσσάρων ετών ανιψιό της Rodrigo, οι οποίοι προσπαθούσαν να επιστρέψουν στο χωριό. Κοντά στη στέρνα δύο αυτοκίνητα είχαν καεί. Η Άννα έπεισε έναν γείτονα να την οδηγήσει στα συντρίμμια και ανακάλυψε το δικό της αυτοκίνητο παγιδευμένο κάτω από ένα πεσμένο δέντρο. Ο Sidnel και ο Rodrigo ήταν ξαπλωμένοι αγκαλιασμένοι στο έδαφος. Όπως εκείνοι που πέθαναν στην Ελλάδα, ο 38χρονος κρατούσε τον ανιψιό του αγκαλιά. «Μπορώ μόνο να φανταστώ την απογοήτευσή τους προσπαθώντας να ξεφύγουν», θυμάται, καθώς τα δάκρυα τρέχουν στα μάγουλά της.

Η καμένη ελληνική Ριβιέρα και οι ακόμα μαυρισμένοι λόφοι του Pedrógão Grande αποτελούν μαρτυρία για την εντεινόμενη απειλή των πυρκαγιών σε όλη την υδρόγειο. Πέρυσι ήταν το χειρότερο έτος της Πορτογαλίας για τις πυρκαγιές - 121 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και χιλιάδες σπίτια και εκτάρια γης καταστράφηκαν σε δύο μεγάλες εστίες τον Ιούνιο και τον Οκτώβριο - ήταν οι πιο καταστροφικές σε ολόκληρη την Ευρώπη, για να ακολουθήσουν οι μεγάλες πυρκαγιες της Ισπανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας μέχρι το Νοέμβριο. Αλλά το 2018 αποδεικνύεται ήδη ένα άλλο annus horribilis. Εκτός από την Ελλάδα, η μακρά ξηρασία που περιβάλλει το βόρειο ημισφαίριο έχει προκαλέσει τεράστιες πυρκαγιές σε περιοχές που είναι συνήθως λιγότερο επιρρεπείς σε πυρκαγιά, από τη Σιβηρία μέχρι το Saddleworth Moor στην περιοχή Peak της Αγγλίας. Περιοχές του Καναδά, της Καλιφόρνια και της Ασίας καίγονται επίσης. Τις τελευταίες εβδομάδες, η Σουηδία έχει απευθύνει έκκληση για διεθνή βοήθεια μετά από 11 πυρκαγιές, οι οποίες έφτασαν ως τον Αρκτικό Κύκλο. Καθώς το κλίμα μας θερμαίνεται, η πύρινη κόλαση, που κάποτε θεωρείται ως εξαίρεση, γίνεται ο νέος κανόνας. Το ερώτημα είναι αν είναι ήδη πολύ αργά για να τερματιστεί ο πύρινος κύκλος.

Στις 19 Ιουλίου, η πυρκαγιά Saddleworth Moor - η μεγαλύτερη στη ζωντανή μνήμη της Αγγλίας - σβήστηκε, σχεδόν ένα μήνα μετά την εκκίνηση της σε έναν αχυρώνα. Στην αιχμή της, το μέτωπο ήταν επτά τετραγωνικά μίλια και ο στρατός κλήθηκε για να βοηθήσει εκατοντάδες πυροσβέστες. Περίπου 50 σπίτια εκκενώθηκαν γύρω από το αχυρώνα, συμπεριλαμβανομένων 34 στο Carrbrook, Stalybridge, και τέσσερα κοντινά σχολεία επίσης προσωρινά έκλεισαν προληπτικά. Με μια άλλη πυρκαγιά που έπληξε το κοντινό Winter Hill στο Μπόλτον, το σύννεφο της τέφρας έφτασε μέχρι το Μάντσεστερ.

Ένα αεροσκάφος BAe 146, το οποίο ανήκει στο Συμβούλιο Έρευνας Φυσικού Περιβάλλοντος, πέταξε πάνω από την πυρκαγιά και μια ομάδα ειδικών πήρε δείγματα για να καταγράψει τους ρύπους στον αέρα. Τα αποτελέσματα εξετάζονται επί του παρόντος από επιστήμονες στα πανεπιστήμια του Μάντσεστερ και του Λιντς. Μια μελέτη του Χάρβαρντ και του Κολούμπια σχετικά με τις επιπτώσεις του καπνού από πυρκαγιά στην Ινδονησία - μια χώρα ιδιαίτερα επιρρεπής σε αυτό ως αποτέλεσμα των δασικών εκκαθαρίσεων για τη βιομηχανία φοινικέλαιου - έχει υποδείξει ότι έως και 100.000 πρόωροι θάνατοι μπορεί τελικά να προκληθούν από τις τοξικές ουσίες που απελευθερωθήκαν στην ατμόσφαιρα από τις πυρκαγιές του 2015.

Η έρευνα για τις πυρκαγιές στη νοτιοανατολική Ασία έχει ανακαλύψει χημικές ουσίες, όπως το κυανιούχο υδρογόνο, το βενζόλιο και την αμμωνία που απελευθερώνονται στον αέρα. Οι ορεινές χερσαίες εκτάσεις της επαρχίας Peak κατέχουν επίσης δύο αιώνες βιομηχανικής ρύπανσης που παρήχθησαν από τις γύρω πόλεις και τις μεγάλες πόλεις παραγωγής όπως το Μάντσεστερ και το Σέφιλντ. «Η ανησυχία μου είναι αν οι φωτιές απελευθερώνουν τώρα ορισμένους από τους βιομηχανικούς ρύπους που δημιουργούνται στην ατμόσφαιρα», λέει ο καθηγητής Page. «Νομίζω ότι οι πυρκαγιές θα γίνουν ολοένα και περισσότερο θέμα υγείας».

Ο καθηγητής Chris Evans, ανώτερος ερευνητής στο Κέντρο Οικολογίας και Υδρολογίας του Ηνωμένου Βασιλείου, συμφωνεί ότι είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα υπάρξουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων. Ο Έβανς εργάστηκε στη Βόρεια Ιρλανδία μελετώντας την επίδραση της πυρκαγιάς στην ποιότητα των υδάτων και λέει ότι έχει βρεθεί ότι απελευθερώνονται τοξίνες που χρειάζονται δύο δεκαετίες για να διαλυθούν. «Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις είναι σοβαρές», λέει. «Οι πυρκαγιές είναι ένα φυσικό μέρος ενός οικοσυστήματος, αλλά η αλλαγή που έχει συμβεί είναι η ανθρώπινη παρέμβαση στο τοπίο, καθιστώντας το πιο ευνοϊκό για τις πυρκαγιές που συμβαίνουν. Εξαιρετικές θερμές, ξηρές περίοδοι ενθαρρύνουν τη φωτιά, αλλά είναι σχεδόν πάντα οι άνθρωποι που τις ξεκινούν».

Εμπρησμός η αιτία στις περισσότερες πυρκαγιές

Μεταξύ των υπαλλήλων αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης στο Saddleworth Moor και στο Winter Hill ήταν ο Craig Hope, ο επικεφαλής αξιωματικός πυρόσβεσης της υπηρεσίας πυρόσβεσης και διάσωσης της Νότιας Ουαλίας. Ο 43χρονος είναι μέλος μιας ομάδας 25 ειδικών συμβούλων που παρέχουν τακτική υποστήριξη όταν ξεσπούν πυρκαγιές σε ολόκληρη τη χώρα. Σύμφωνα με τον Hope, το 96% των πυρκαγιών στη νότια Ουαλία ξεκίνησαν σκόπιμα και πιστεύει ότι παρόμοιο ποσοστό συμβαίνει σε όλη τη Βρετανία.

Ο εμπρησμός είναι επίσης πιθανή αιτία στις τελευταίες ελληνικές πυρκαγιές. «Δεν γνωρίζουμε γιατί το κάνουν οι άνθρωποι», λέει ο Hope. «Προσπαθήσαμε να αναλύσουμε τη νοοτροπία [των εμπρηστών], αλλά απλά δεν ξέρουμε. Προσωπικά, νομίζω ότι είναι όλα τα είδη ανθρώπων διαφορετικών ηλικιών και από όλα τα κοινωνικά στρώματα». Μερικοί αρχίζουν τις πυρκαγιές από απροσεξία, πετώντας τα τσιγάρα ή κάνοντας μπάρμπεκιου. Άλλοι το κάνουν εσκεμμένα για να καθαρίσουν τη γη, η οποία σε ένα ξηρό περιβάλλον μπορεί γρήγορα να βγει εκτός ελέγχου.

Ο Hope και η ομάδα του επικεντρώθηκαν στην πρόληψη σε ολόκληρη τη νότια Ουαλία, αυξάνοντας τις περιπολίες, μιλώντας σε γαιοκτήμονες, επισκέπτοντας σχολεία και βάζοντας ελεγχόμενες πυρκαγιές για να εκπαιδεύσουν πυροσβέστες. Κατά κάποιον τρόπο η δουλειά τους ήταν επιτυχής - ο αριθμός των πυρκαγιών που καταγράφηκαν μειώθηκε από 4.000 το 2009 σε 1.800 το 2015. Και όμως η συνολική μάζα της γης που επηρεάζεται συνεχίζει να αυξάνεται λόγω της αυξανόμενης βλάστησης. «Όσο περισσότερο εργαζόμαστε για να σταματήσουμε τις πυρκαγιές τόσο πιο δύσκολο είναι να τα καταφέρουμε» λέει ο Hope. «Καίγονται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και επηρεάζουν τις κοινότητες περισσότερο... Είναι μόνο θέμα χρόνου πριν χάσουμε την ιδιοκτησία ή τη ζωή μας».

Το Δένδρο της φωτιάς

Οι παγκόσμιες θερμοκρασίες έχουν αυξηθεί σχεδόν1C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα, με τα δύο τρίτα της αύξησης να εμφανίζονται από το 1975. Το καλοκαίρι του 2018 θα μπορούσε να αποδειχθεί ακόμα το πιο καυτό και ξηρό στη Βρετανία από τότε που άρχισαν να υπάρχουν αρχεία. Παρόλα αυτά, το κλίμα θεωρείται στην πραγματικότητα ως ένας παράγοντας ενίσχυσης παρά ως άμεση αιτία. Είναι οι άνθρωποι που βάζουν τη σπίθα, κυριολεκτικά και με την ευρύτερη έννοια, αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε τη γη.

Καθώς ο πληθυσμός σε όλον τον κόσμο αστικοποιείται, τα ίδια πρότυπα συμβαίνουν σε όλο τον κόσμο.

Στην Πορτογαλία ο ευκάλυπτος είναι γνωστός τοπικά ως «δέντρο της φωτιάς». Ήταν επίσης στο επίκεντρο της τραγωδίας που ξετυλίχθηκε στις πυρκαγιές της χώρας το περασμένο καλοκαίρι. Η Πορτογαλία είναι μια από τις πιο δασωμένες χώρες στην Ευρώπη, αλλά έχει και το χαμηλότερο ποσοστό δημοσίων δασών - μόλις 2%. Ένα πολύπλοκο κληρονομικό σύστημα , όπου η γη χωρίζεται από συγγενείς, έχει οδηγήσει σε ένα αδιαπέραστο συνονθύλευμα ιδιοκτησίας σε ολόκληρη τη χώρα, με το 85% οικόπεδα μικρότερα από τρία εκτάρια.

Σε προηγούμενες γενιές, αυτή η γη καλλιεργήθηκε με αγάπη από τους μικρούς κτηνοτρόφους, την χρησιμοποίησαν για βοσκή και καλλιέργειες, αλλά καθώς ο πληθυσμός της Πορτογαλίας μεταφέρθηκε σε πόλεις, εγκαταλείφθηκαν πολλές περιοχές. Για τα ηλικιωμένα μέλη της οικογένειας που έχουν μείνει πίσω στη γη, η ευκολότερη καλλιέργεια ήταν αυτή του ευκαλύπτου, η οποία τροφοδοτεί τη βιομηχανία χαρτιού και χαρτοπολτού της Πορτογαλίας ύψους 2,6 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Εκτός από τις βιομηχανικές φυτείες μαμούθ, στους τοπικούς αγρότες προσφέρονται χρήματα για την εγκατάσταση φυτειών ευκαλύπτου στη γη τους. Το αποτέλεσμα είναι ένα μη αυτόχθονο δέντρο, το οποίο προέρχεται από την Αυστραλία, να καλύπτει τώρα το 25% των πορτογαλικών δασών. Η υψηλή περιεκτικότητα σε λάδι και οι βαθιές ρίζες του ευκαλύπτου σημαίνουν ότι μπορεί να εξαπλωθεί φωτιά σε απίστευτη ένταση.

Ο αυτοκινητόδρομος N236-1 στο Pedrógão Grande είναι ένας από τους πολλούς δρόμους της χώρας που διασχίζουν το δάσος των ευκαλύπτων . Ένας πολυσύχναστος αυτοκινητόδρομος και η κύρια διαδρομή μέσα και έξω από το Nodeirinho, μετονομάστηκε σε «Δρόμο του Θανάτου » μετά από πυρκαγιές του περασμένου έτους. Στις 17 Ιουνίου 2017, 47 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους παγιδευμένοι στα αυτοκίνητά τους, καθώς οι ευκάλυπτοι έκαψαν την κοιλάδα μέχρι την άκρη του δρόμου, δημιουργώντας μια τόσο έντονη θερμότητα που έλιωσε την άσφαλτο.

Ο Nodeirinho João Viola ήταν ένας από τους λίγους κάτοικους που κατόρθωσαν να επιβιώσουν. Ο 61χρονος κηπουρός είχε περάσει το απόγευμα σε ένα κοντινό χωριό και όταν είδε τον καπνό αργά το απόγευμα, προσπάθησε να επιστρέψει στο Nodeirinho. Καθώς έφτασε στο N236-1 είδε τα εγκαταλελειμμένα αυτοκίνητα. «Και οι δύο πλευρές του δρόμου φλέγονταν», λέει. «Ήταν σαν μια βροχή φλόγας». Με την ορατότητα στο μηδέν, κατάφερε τελικά να γυρίσει και να οδηγήσει πίσω στην ασφάλεια. «Υπήρχαν πολλά αυτοκίνητα που ακόμα περνούσαν στη φωτιά», θυμάται.

Αφού πέρασε μια νύχτα με τη σύζυγό του Ντίνα σε ένα κοντινό κέντρο εκκένωσης, ο João έφτασε τελικά στο Nodeirinho στις 7 π.μ. την επόμενη μέρα μέσω μιας διαφορετικής διαδρομής. Καθισμένος στην κουζίνα του σπιτιού του, ο οποίος επέζησε με θαυματουργό ύπνο (δίπλα από την πόρτα), θυμάται τον πρώτο νεκρό που ανακάλυψε ανάμεσα στα αποκαΐδια του χωριού όπου έζησε όλη του τη ζωή. Ήταν ο ξάδερφος του, ο Afonso Conceição. Από τους 11 κατοίκους Nodeirinho που πέθαναν εκείνη την ημέρα, τέσσερις ήταν συγγενείς του. «Το χειρότερο για μένα ήταν η σιωπή», θυμάται ο João. «Ούτε πουλιά, ούτε φωνές, ούτε άνεμος μέσα από τα δέντρα, μόνο δάκρυα. Όλα ήταν μαύρα. Ήταν σαν μια βόμβα είχε εξοντώσει τα πάντα».

Πολλοί από εκείνους που έχασαν τα σπίτια τους στην Πορτογαλία πέρυσι παραμένουν χωρίς στέγη. O 51χρονος Άνταμ Χέντερσον, που ζει στην Πορτογαλία από το 1988, περιμένει ακόμα από τις Aρχές μια βοήθεια, καθώς το σπίτι του κάηκε ολοσχερώς στις περσινές πυρκαγιές. «Υπήρχαν πάντα πυρκαγιές, αλλά ποτέ τόσο μεγάλες», λέει. «Κάπως πιστεύαμε ότι δεν θα συμβεί ποτέ σε εμάς».

«Η απώλεια των προσωπικών μας πραγμάτων είναι τρομερή», λέει η σύζυγος του Ute. «Η σχολική μου κιθάρα, τα ρούχα, οι ταινίες των παιδιών μας έχουν εξαφανιστεί. Κανένα από τα ακίνητα μας δεν ήταν ασφαλισμένο, παρόλο που οι πληγέντες είχαν λάβει τη διαβεβαίωση από την κυβέρνηση ότι τελικά θα ξανακτίσουν τα σπίτια τους.

Ο πύρινος όλεθρος θα ενταθεί

Σύμφωνα με τον Alexander Held, ανώτερο εμπειρογνώμονα του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Δασών, το πύρινο σκηνικό που παρατηρήσαμε σε ολόκληρο τον κόσμο τα τελευταία χρόνια θα εντατικοποιηθεί. «Αυτό το καλοκαίρι είναι σίγουρα ένα άλλο σημάδι για το τι μπορούμε να περιμένουμε περισσότερο στο μέλλον», λέει. Ο Held αναφέρει ότι η εποχή των πυρκαγιών στην Ευρώπη αρχίζει τον Απρίλιο, ενώ πριν από λίγες δεκαετίες ξεκινούσε τον Ιούνιο, καθώς η κλιματική αλλαγή θα συνεχίσει να επιδεινώνεται. Η μόνη μόνιμη λύση, επιμένει, είναι η καλύτερη διαχείριση των περιοχών της άγριας φύσης και η αποκατάσταση πιο ποικίλων μοντέλων γεωργίας και δασοκομίας. Εν ολίγοις: να ξαναφτιάξουμε τη διαταραγμένη σχέση μας με τη γη.

Τέτοιες προσπάθειες βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη στην Πορτογαλία και ελπίζουμε ότι αυτές μπορούν να επαναληφθούν σε άλλα μέρη της Ευρώπης. Στο χωριό Ferraria de São João, λίγα μίλια από το Nodeirinho, ο πληθυσμός των μόλις 40 κατοίκων έχει εφαρμόσει μια «Ζώνη Προστασίας Περιβάλλοντος» σε ακτίνα 100 μέτρων, αντικαθιστώντας τον ευκάλυπτο με αυτόχθονα είδη πολύ πιο ανθεκτικά στις πυρκαγιές όπως δρυς, καρυδιές και κερασιές. Έχουν υποστηριχθεί στις προσπάθειές τους από περίπου 500 εθελοντές, συμπεριλαμβανομένων πολλών από το εξωτερικό.

Στην περιοχή Mafra, ακριβώς βόρεια της Λισαβόνας, η τοπική Πολιτική Προστασία άρχισε να εισάγει την τακτική της «προκαθορισμένης καύσης» σε ιδιωτική γη που θεωρείται ότι αποτελεί ιδιαίτερη απειλή. Από το 2006, εξηγεί ο Carlos Trindade, συντονιστής πολιτικής προστασίας της Mafra, οι αρχές έκαψαν σκόπιμα γύρω στα 200 εκτάρια γης. Ως αποτέλεσμα, ο αριθμός των πυρκαγιών μειώθηκε δραματικά από ετήσιο μέσο όρο 368 μεταξύ 2001 και 2005 σε 115 μεταξύ 2011 και 2016. Δεν έχει χαθεί ούτε μία ζωή στη φωτιά στο Mafra από τότε που ξεκίνησε το πρόγραμμα.

Καθώς ανεβαίνουμε σε έναν απότομο λόφο όπου πρόσφατα έλαβε χώρα μια προκαθορισμένη καύση, ο Trindade επισημαίνει τη βλάστηση των εγχώριων βελανιδιών , οι οποίες αντικατέστησαν τους ευκαλύπτους. Όπως και πέρυσι στην πατρίδα του και φέτος στην Ελλάδα, ο Trindade ξέρει πολύ καλά πόσο γρήγορα μπορεί να ξεσπάσει μια τέτοια βουκολική σκηνή. «Βλέπετε τη φύση», λέει. «Βλέπω καύσιμα».