Τροπάριο Κασσιανής: Οι θρύλοι γύρω από τη «βυζαντινή αυτοκράτειρα»

Είναι μια από τις γυναίκες που έγραψαν το όνομά τους στην ιστορία του Βυζαντίου με ανεξίτηλο μελάνι. Γύρω από το όνομά της «υφάνθηκαν» μύθοι και θρύλοι.

Το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης, στις Εκκλησίες ψάλλεται ο όρθρος της Μεγάλης Τετάρτης. Το τελευταίο τροπάριο στην Ακολουθία είναι της Κασσιανής, ένα από τα πιο γνωστά και αγαπημένα τροπάρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ο βίος της Κασσιανής

Η Κασσιανή έζησε τον 9ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο της εικονομαχίας. Καταγόταν από φεουδαρχική οικογένεια και ονομαζόταν Κασσία, Ικασία ή Εικασία.

Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος επιλέγει τη σύζυγό του.

Εκτός από έξυπνη και καλλιεργημένη ήταν και όμορφη. Οι βυζαντινοί χρονικογράφοι, Συμεών ο μεταφραστής, Γεώργιος Αμαρτωλός και Λέων ο Γραμματικός, αναφέρουν ότι συμμετείχε στην τελετή επιλογή νύφης (που πραγματοποιήθηκε μεταξύ του 821 και 830) για τον αυτοκράτορα Θεόφιλο, την οποία είχε οργανώσει η μητριά του Ευφροσύνη. Ο Θεόφιλος θα προσέφερε στην μέλλουσα σύζυγό του ένα χρυσό μήλο.

Εντυπωσιασμένος από την Κασσιανή την πλησίασε και της είπε: «Ὡς ἂρα διά γυναικός ἐρρύη τὰ φαῦλα» ή κατά την παράδοση: «Εκ γυναικός τα χείρω. Δηλαδή, «από μία γυναίκα ήρθαν στον κόσμο τα κακά», αναφερόμενος στην αμαρτία τις Εύας. Η Κασσιανή, του απάντησε: «Ἀλλά καὶ διά γυναικός πηγάζει τά κρείττω» ή κατά την παράδοση «Kαι εκ γυναικός τα κρείττω». Δηλαδή «και από μία γυναίκα ήρθαν τα καλά», αναφερόμενη στην Παναγία που γέννησε το Χριστό.
H Mαρία Μαγδαληνή. Έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (El Greco)

Ο Θεόφιλος έμεινε ενεός από την απάντηση της Κασσιανής και την απέρριψε δίνοντας το χρυσό μήλο στη Θεοδώρα από την Παφλαγονία της Μικράς Ασίας.

Η Κασσιανή το 843 ίδρυσε κοινόβιο μοναστήρι στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με το μύθο μόνασε καθώς δεν μπόρεσε να ξεπεράσει το γεγονός ότι δεν έγινε αυτοκράτειρα. Αλλά ούτε και ο Θεόφιλος μπόρεσε να την ξεπεράσει. Για αυτό την επισκέφθηκε στο μοναστήρι. Εκείνη δεν επιθυμούσε να τον αντικρίσει και κρύφτηκε, αφήνοντας στο τραπέζι τον ύμνο του τροπαρίου μισοτελειωμένο. Σύμφωνα με το μύθο, ο αυτοκράτορας τον συμπλήρωσε προσθέτωντας την εξής φράση: «ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν, κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη».
H Mαρία Μαγδαληνή πλένει τα πόδια του Ιησού. Πίνακας του Jacob Andries Beschey

Το έργο της Κασσιανής

Η Κασσιανή θεωρείται μία από τις σπουδαιότερες ποιήτριες και υμνωδούς του Βυζαντίου. Έγραψε περίπου 50 ύμνους, από τους οποίους οι 23 περιλαμβάνονται στα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επίσης, μέχρι σήμερα έχουν διασωθεί 789 μη λειτουργικοί της στίχοι. Πρόκειται κυρίως για «γνωμικά». Ενδεικτικό είναι το εξής που χρησιμοποιείται μέχρι τις μέρες μας: «Απεχθάνομαι τον πλούσιο άντρα που γκρινιάζει σαν να ήταν φτωχός». Τα γνωμικά και τα επιγράμματά της έχουν θέμα τον χαρακτήρα του ανθρώπου, τη γυναίκα, την ευτυχία, τη χάρη, το κάλλος, το ήθος. Μάλιστα σε 32 στίχους αναφέρεται στη φιλία. «Ει θέλεις πάντως και φιλείν και φιλείσθαι, των ψιθυριστών και φθονερών απέχου», «Φρόνιμον φίλον, ως χρυσόν, κόλπω βάλλε τον δι΄ αύγε μωρόν φεύγε καθάπερ όφιν». Δηλαδή, τον φρόνιμο φίλον να βάλεις στο πλευρό σου, όπως θα ήθελες να έχεις και το χρυσό. Τον ανόητο όμως να τον αποφεύγεις όπως και το φίδι.

Τι συμβολίζει το τροπάριο της Κασσιανής

Το Δοξαστικό των αποστίχων του όρθρου της Μ. Τετάρτης είναι ένας από τους ωραιότερους ύμνους της Εκκλησίας. Αναφέρεται στο περιστατικό κατά τον οποίο η πόρνη (δεν έχει επιβεβαιωθεί εάν η Κασσιανή αναφερόταν στη Μαρία Μαγδαληνή) πλένει τα πόδια του Ιησού με μύρο, με τα δάκρυά της και στη συνέχεια τα σκουπίζει με τα μαλλιά της. Αρχικά οι μυθιστοριογράφοι θεωρούσαν ότι η Κασσιανή αναφερόμενη «στην εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή», περιέγραφε τον εαυτό της. Κάτι όμως που δεν ισχύει.

Στο τροπάριο της Κασσιανής, υμνείται δηλαδή η σημασία της μετάνοιας. Επαναπροσεγγίζεται δηλαδή η σχέση του ανθρώπου με το συνάνθρωπο, τον κόσμο και το Θεό. Αξίζει να σημειωθεί ότι όχι μόνο το τροπάριο της Κασσιανής αλλά και ολόκληρη η υμνογραφία της Μεγάλης Τρίτης συνδέεται με τη μετάνοια.

Ο Βίος της Κασσιανής και στα Κλασσικά Εικονογραφημένα, τη σειρά κόμικς, που διασκεύαζε γνωστά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η σειρά κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1951 από τις Εκδόσεις Πεχλιβανίδη, βασισμένη στην αντίστοιχη αμερικανική και ήταν εμπλουτισμένη με θέματα ελληνικού ενδιαφέροντος.

Η απόδοση στη δημοτική και η μελοποίηση

Το τροπάριο της Κασσιανής διακρίνεται από εκφραστική απλότητα, αμεσότητα, έντονη δραματικότητα και έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. O Κωστής Παλαμάς το απέδωσε στη το Δημοτική, ενώ σπουδαία είναι και η απόδοση του Φώτη Κόντογλου.

Ο ύμνος μελοποιήθηκε αρχικά το 18ο αιώνα από το συνθέτη βυζαντινής µουσικής Πέτρο Λαµπαδάριο. Πρόκειται για τον ύµνο που ψάλλεται στους ναούς την Μ. Τρίτη. Σπουδαία είναι η μελοποίηση του Κωνσταντίνου Πρίγγου. Μεταγενέστερα συνέθεσαν μουσική για το τροπάριο της Κασσιανής ο Δημήτρης Μητρόπουλος και ο Μίκης Θοδωράκης.

Το τροπάριο

«Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα Γυνή,
την σην αισθομένη Θεότητα, μυροφόρου αναλαβούσα τάξιν,
οδυρομένη μύρα σοι, προ του ενταφιασμού κομίζει.
Οίμοι! λέγουσα, ότι νυξ μοι, υπάρχει, οίστρος ακολασίας,
ζοφώδης τε και ασέληνος, έρως της αμαρτίας.
Δέξαι μου τας πηγάς των δακρύων,
ο νεφέλαις διεξάγων της θαλάσσης το ύδωρ•
κάμφθητί μοι προς τους στεναγμούς της καρδίας,
ο κλίνας τους Ουρανούς, τη αφάτω σου κενώσει•
καταφιλήσω τους αχράντους σου πόδας,
αποσμήξω τούτους δε πάλιν, τοις της κεφαλής μου βοστρύχοις•
ων εν τω Παραδείσω Εύα το δειλινόν,
κρότον τοις ωσίν ηχηθείσα, τω φόβω εκρύβη.
Αμαρτιών μου τα πλήθη και κριμάτων σου αβύσσους,
τις εξιχνιάσει ψυχοσώστα Σωτήρ μου;
Μη με την σην δούλην παρίδης, ο αμέτρητον έχων το έλεος».

H απόδοση του Φώτη Κόντογλου

Φωτογραφία του Φώτη Κόντογλου στο σπίτι του, το 1965, τη χρονιά που πέθανε. Πηγή: "Αρχείο Φώτη Κόντογλου" -Ιστορικά και Φωτογραφικά Αρχεία Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου.

Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες,
σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα και σε άλειψε με μυρουδικά
πριν από τον ενταφιασμό σου κι έλεγε οδυρόμενη:
Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη και δίχως φεγγάρι,
η μανία της ασωτείας κι ο έρωτας της αμαρτίας.
Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων,
εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας.
Λύγισε στ’ αναστενάγματα της καρδιάς μου,
εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης.
Θα καταφιλήσω τα άχραντα ποδάρια σου,
και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου•
αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό, τ’ άκουσε να περπατάνε,
από το φόβο της κρύφτηκε.
Των αμαρτιών μου τα πλήθη
και των κριμάτων σου την άβυσσο, ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση,
ψυχοσώστη Σωτήρα μου;
Μην καταφρονέσης τη δούλη σου,
εσύ που έχεις τ’ αμέτρητο έλεος

Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή

Το Δοξαστικόν των Αποστίχων του Όρθρου της Μ. Τετάρτης. Ήχος Πλάγιος του Τετάρτου, του Πέτρου Πελοποννησίου μπορείτε να το κατεβάσετε ΕΔΩ (μορφή pdf) από την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Το Δοξαστικόν των Αποστίχων του Όρθρου της Μ. Τετάρτης. Ήχος Πλάγιος του Τετάρτου του Κωνσταντίνου Πρίγγου. Πελοποννησίου μπορείτε να το κατεβάσετε ΕΔΩ (μορφή pdf) από την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Στο video που ακολουθεί μπορείτε ενα ακούσετε το τροπάριο της Κασσιανής από πατέρες της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου, που βρίσκεται στο Άγιο Όρος: