Τα περάσματα της Ευρώπης

Η λίμνη, με μέγιστο βάθος που φτάνει τα 190 μέτρα, εκτείνεται σε μήκος 7,7 χλμ., στο πλατύτερο τμήμα της έχει εύρος 1,7 χλμ. και περιβάλλεται από βουνά που ξεπερνούν τα 2.700 μ. σε ένα αλπικό κάδρο που μοιάζει ανέγγιχτο απ’ τα δράματα του έξω κόσμου.

Παραδοσιακά τέτοια εποχή, οι κτηνοτρόφοι των Άλπεων μετακινούν τα κοπάδια τους από τα ορεινά βοσκοτόπια, όπου ο πάγος αρχίζει να καλύπτει τα πάντα, στις πεδινές φάρμες για να ξεχειμωνιάσουν. Η ετήσια αυτή μετακίνηση των κοπαδιών –το Almatrieb ή Viehscheid– λαμβάνει χαρακτήρα γιορτής για τους ντόπιους που στολίζουν τα γελάδια τους με περίτεχνες γιρλάντες και σταυρούς φτιαγμένους από κλαδιά ελάτης, κρεμώντας στο λαιμό τους μεγάλες κουδούνες.

Τίποτα, όμως, δεν κερδίζεται χωρίς μόχθο και ιδρώτα στη ζωή των ανθρώπων που ζουν από τη γή· ούτε γι’ αυτούς που ζουν στην περίκλειστη αυτή γωνιά της Ευρώπης. Ο μόνος ασφαλής τρόπος για τους Βαυαρούς κτηνοτρόφους της περιοχής να περάσουν τα ζώα τους από τα ορεινά στα πεδινά είναι δια μέσου της τρίτης βαθύτερης λίμνης της Γερμανίας.

Η ανάγκη μετατρέπει τους κτηνοτρόφους για λίγα λεπτά της ώρας σε βαρκάρηδες, καθώς φορτώνουν τα ζώα τους σε σχεδίες που κατευθύνονται βόρεια προς τις ασφαλείς φάρμες. Κάθε χρόνο στις αρχές του Οκτωβρίου, οι Βαυαροί γελαδάρηδες επιχειρούν το πέρασμα σε ένα τελετουργικό που τους επιβάλλει μια προαιώνια ανάγκη. Στο τέλος της διαδρομής τούς περιμένουν οι εξοχές της παρακείμενης πόλης Μπερχτεσγκάντεν (Berchtesgaden) των περίπου 8.000 κατοίκων. Άλλη μια εποχή βαίνει προς το τέλος της. Ο χειμώνας έρχεται.

Η ιστορία ενός προαιώνιου περάσματος

Η Κριστίν Μπάουερ (Christine Bauer) και η μικρή Πάουλα Άμορτ (Paula Amort) οδηγούν το κοπάδι προς τις βάρκες που θα το μεταφέρουν από τη λίμνη Κένιγκζε στο παραδοσιακό Almabtrieb, το Σάββατο 5 Οκτωβρίου 2013, κοντά στο Schönau am Königssee της Βαυαρίας - Πηγή: Lennart Preiss/Getty Images

Το Μπερχτεσγκάντεν απέχει μόλις 35 χλμ. από το αυστριακό Σάλτσμπουργκ (Salzburg), μιας πόλης-σύμβολο του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Στα αρχαία χρόνια υπήρξε σύνορο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Μάρκου Αυρήλιου, του φιλόσοφου αυτοκράτορα που όργωσε τον Δούναβη πολεμώντας γερμανικά φύλα. Στο έργο «Τὰ εἰς ἑαυτὸν», το οποίο έγραψε στα ελληνικά μετά το 172 μ.Χ., ο προτελευταίος των Αντωνίνων αναζητά να απαντήσει το αγωνιώδες ερώτημα της εποχής του πώς μπορεί να κατακτήσει την ευδαιμονία. Σε κάποιο σημείο περιγράφει τη ζωή του ανθρώπου ως «κενοσπουδία για πομπές, δράματα πάνω στη σκηνή, κοπάδια και συναγελάσματα, λογχίσματα σε κορμιά» για να καταλήξει στη στωική σκέψη πως:

Πρέπει λοιπόν να στέκεσαι απέναντι σε αυτά με ευμένεια και χωρίς αλαζονεία, να προσέχεις όμως πως ο καθένας αξίζει τόσο, όσο τα πράγματα που τον απασχολούν.

Πέθανε το 180 μ.Χ στην πόλη-στρατόπεδο της Βιντομπόνα (Vindobona), τη σημερινή Βιέννη, και μαζί του έληξε οριστικά η Pax Romana. Όμως, τα περάσματα παρέμειναν, η κίνηση ανθρώπων και ιδεών δεν σταμάτησε ποτέ κόντρα στον στωικό λόγο πως «της ανθρώπινης ζωής η διάρκεια όσο μια στιγμή, η ουσία της ρευστή, η αίσθησή της θολή, το σώμα από τη σύστασή του έτοιμο να σαπίσει, και η ψυχή ένας στρόβιλος, η τύχη άδηλη, η δόξα αβέβαιη».

Γενέτειρα του Μότσαρτ, διαχρονικό διαμετακομιστικό κέντρο αλατιού –όπως αποκαλύπτει το ίδιο του το όνομα–, το Σάλτσμπουργκ ενσωματώθηκε στη Βαυαρία και την πριγκιπική κοινότητα του Μπερχτεσγκάντεν κατά τους Ναπολεόντειους Πολέμους πριν δοθεί οριστικά στην Αυστρία κατά τις επιταγές του Συνεδρίου της Βιέννης. Αυτά συνέβαιναν στις αρχές του 19ου αιώνα, του αιώνα που γέννησε τη Γερμανία, τον εθνικισμό, τα πρώτα σοσιαλιστικά κινήματα, μια μεγάλη τραπεζική κρίση και τον οριενταλισμό.

Μερικές δεκαετίες νωρίτερα τα πράγματα υπήρξαν σκληρότερα για τους κατοίκους της πόλης. Στις 31 Οκτωβρίου 1731, στη 214η επέτειο από τη θυροκόλληση των 95 θέσεων του Λούθηρου, οι εκκλησιαστικές αρχές του Σάλτσμπουργκ απαίτησαν από τους Προτεστάντες της πόλης να αποκηρύξουν την πίστη τους. Οι 21.475 που αρνήθηκαν εξορίστηκαν. Η πλειοψηφία τους αναζήτησε καταφύγιο στην Ανατολική Πρωσία του βασιλιά Φρειδερίκου Γουλιέλμου Ι, πατέρα του Μέγα Φρειδερίκου της Πρωσίας που όρισε την Πεφωτισμένη Δεσποτεία σε όλες της τις διαστάσεις. Οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν σε άλλες προτεσταντικές περιοχές της Ευρώπης και μερικοί επιχείρησαν το ταξίδι στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

Ήταν η εποχή που η «Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum» («Διένεξη σχετικά με τη δύναμη των συγχωροχαρτιών») του Μαρτίνου Λούθηρου διήγειρε ακόμα τα πάθη στην Γηραιά Ήπειρο, όπως έπαιρνε σιγά σιγά τη σημερινή της μορφή.

Το ιστορικό κέντρο του Σάλτσμπουργκ βρίσκεται στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Για τους γερμανόφωνους στις δύο πλευρές των συνόρων η εναλλαγή ανάμεσα στη ζωή μιας πανεπιστημιούπολης και στη ζωή των χιονοδρομικών κέντρων γύρω από τη λίμνη Κένιγκζε είναι υπόθεση μισής ώρας με το λεωφορείο 840.

Τον Οκτώβριο του 2015 πολλοί ρωτούσαν στον γνωστό ταξιδιωτικό ιστότοπο Tripadvisor αν η λεωφορειακή σύνδεση ανάμεσα στις δύο πλευρές των συνόρων επηρεάζεται από την προσφυγική κρίση. Η απάντηση των άλλων χρηστών ήταν πως όχι –ούτε συνοριακοί έλεγχοι, ούτε διαβατήρια. Το πέρασμα ανάμεσα στο Σάλτσμπουργκ και το Μπέχτενγκάντεν ήταν ελεύθερο. Το δράμα των προσφύγων εξελισσόταν στην ίδια γραμμή των συνόρων, αλλά ανατολικότερα.

Ποιος θυμάται ότι στα βουνά ανάμεσα στο Σάλτσμπουργκ και το Μπερχτεσγκάντεν γυρίστηκε πριν από πενήντα χρόνια μια αμερικανική ταινία με τίτλο «Η Μελωδία της Ευτυχίας»;

Το συγχωροχάρτι της Ευρώπης

Η Σεχραζάτ Χασάν (Shaharzad Hassan) κρατά μια ζωγραφιά που έφτιαξε στον καταυλισμό προσφύγων στην Ειδομένη, την 18 Παρασκευή Μαρτίου 2016, ημέρα που οριστικοποιήθηκε η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για το προσφυγικό. Η οκτάχρονη από το Χαλέπι της Συρίας ζωγράφισε την έξοδο της οικογένειάς της από τη Συρία. Πολλές χιλιάδες πρόσφυγες περίμεναν εκείνη την Παρασκευή τι θα γίνει στη σύνοδο κορυφής στις Βρυξέλλες, παραμένοντας αποκλεισμένοι στα σύνορα ύστερα από το οριστικό σφράγισμά τους μια εβδομάδα πριν. Ο Βαλκανικός Διάδρομος είχε κλείσει και οι άνθρωποι παρέμεναν για μέρες στα λασπωμένα χωράφια της μεθορίου, περιμένοντας να βρουν πέρασμα - Πηγή: Matt Cardy/Getty Images)

Ήταν επίσης Οκτώβρης. Την ώρα που στην αλπική λίμνη λάμβανε χώρα το προαιώνιο πέρασμα των κοπαδιών, στο Αιγαίο εξελισσόταν το προαιώνιο δράμα της προσφυγιάς. Οι πρόσφυγες δεν είχαν άλλο τρόπο να περάσουν απέναντι παρά μόνο διασχίζοντας τη θάλασσα, στιβαγμένοι σαν τα ζώα σε βάρκες που μες στο κρύο του ξημερώματος μετρούσαν αντίστροφα τριάντα λεπτά· τόσος ήταν –ίσως και λιγότερος– ο χρόνος που έκρινε αν θα ζήσουν ή θα πεθάνουν.

Σε αντίθεση με τους κτηνοτρόφους του Μπερχτεσγκάντεν, τους πρόσφυγες δεν περίμενε κάποια γιορτή απέναντι με γιρλάντες και σταυρούς. Κουβαλούσαν οι ίδιοι τον σταυρό τους. Έρχονταν από ένα ταξίδι μακρινό, τόσο μακρινό όσο εκείνος ο Οκτώβριος του 1731, μιας και αυτά τα ταξίδια δεν έχουν αφετηρία ένα τοπόσημο, αλλά τον πόνο που προκαλεί η μισαλλοδοξία, το μέγιστο σήμα της πτώσης απ’ τον παράδεισο μιας ήσυχης ζωής στις καταπράσινες Άλπεις ή την Εύφορη Ημισέληνο.

Οι συγκρούσεις ανάμεσα σε Σουνίτες και Σιίτες στη Μέση Ανατολή δεν υστερούν στην κλίμακα του ανθρώπινου πόνου σε σχέση με τις συγκρούσεις ανάμεσα σε Καθολικούς και Προτεστάντες στη Mitteleuropa όπου βρήκε πρόσφορο έδαφος για να θεμελιωθεί ο Διαφωτισμός των Φρειδερίκων. Το ιστορικό κέντρο του Σάλτσμπουργκ βρίσκεται στον ίδιο κατάλογο της UNESCO με την αρχαία πόλη του Χαλεπίου.

Η νοσταλγία για τη ρομαντική εποχή στις υπώρειες των Άλπεων οδήγησε σε έκρηξη τον τουρισμό Σάλτσμπουργκ και περιχώρων γύρω στο 1890. Ήταν η εποχή των Gründerjahre όπου η νεοσύστατη Γερμανία αναζητούσε τη δική της διέξοδο διαφυγής από τα τετελεσμένα της κατάρρευσης του χρηματιστηρίου της Βιέννης το 1873, συστήνοντας τους σύγχρονους θεσμούς της –όπως τη Deutsche Bank και τη Siemens–, με τους οποίους επιχείρησε να στραφεί ανατολικά διεκδικώντας μερίδιο στο μοίρασμα της Μέσης Ανατολής. Ο σιδηρόδρομος της Βαγδάτης θα ένωνε το Βερολίνο με το Οριάν Εξπρές που ερχόταν από το Παρίσι και, περνώντας από τη Βαυαρία και το Σάλτσμπουργκ, θα κατέβαινε μέχρι την Κωνσταντινούπολη, από όπου οι Γερμανοί τραπεζίτες και μηχανικοί θα το έφερναν ακόμα νοτιότερα στο Χαλέπι, τελευταίο πέρασμα πριν από το ιμπεριαλιστικό τους όνειρο που άκουγε στο μαγικό όνομα Βαγδάτη.

Η Ευρώπη μάτωσε κι άλλες φορές έκτοτε. Κοντά στη λίμνη Κένιγκζε ο Χάινριχ Χίμλερ έχτισε σπίτι για την ερωμένη του, ενώ πάνω από το Μπερχτενσγκάντεν δέσποζε το Μπέργκχοφ (Berghof), η επί δέκα χρόνια θερινή κατοικία του Αδόλφου Χίτλερ. Στην πόλη Φίσεν (Füssen), νοτιοδυτικά της λίμνης, βρισκόταν ένα παράρτημα του στρατοπέδου του Νταχάου. Είναι πολλές φορές που ο θάνατος διαλέγει να κρυφτεί μέσα στην ομορφιά.

Γύρω στα 1990 ένας Τσεχοσλοβάκος πρόσφυγας ονόματι Γιάρο Γκρούμπερ Jaro Gruber) εμφανίζεται στο Μπέρχτενσγκάντεν και τη γραφική λίμνη στα σύνορα με την Αυστρία, απ’ όπου μόλις έχει περάσει. Άλλον έναν ευρωπαϊκό Οκτώβρη, αυτόν του 2014, ο Γκρούμπερ γράφει στο προσωπικό του μπλογκ:

Τότε ένας φτωχός πρόσφυγας χωρίς χρήματα, χωρίς νομική υπόσταση, χωρίς να ξέρει τι του επιφυλάσσει το μέλλον, ιδίως αν οι γερμανικές αρχές τον απελάσουν. Σήμερα ένας ευκατάστατος άντρας με την πιο υπέροχη σύζυγο, δύο όμορφες κόρες και τα περισσότερα απ’ όσα ονειρεύονται οι άνθρωποι.

Ο Γκρούμπερ φωτογραφίζει τις βάρκες στην λίμνη Κένιγκζε όπως φαίνονται από το χωριατόσπιτο που τον πρωτοφιλοξένησε. Το δικό του πέρασμα δεν είχε κανένα υγρό στοιχείο πέραν των δακρύων για την πατρίδα που άφησε και από την οποία τόσο πολύ είχε ανάγκη να φύγει.

Αναζητώντας ίσως συγχωροχάρτι για το 14χρονο κορίτσι από την Παλαιστίνη που έκανε να κλάψει εκείνον τον Ιούλιο του 2015, η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ εξέπληξε τους πάντες έναν μήνα μετά, λέγοντας το ιστορικό «μπορούμε να το κάνουμε» («Wir schaffen das»). Ήταν 31 Αυγούστου 2015. «Ο κόσμος βλέπει τη Γερμανία ως μια χώρα ελπίδας και ευκαιρίας», δήλωνε από το Βερολίνο, λέγοντας ότι είναι περήφανη για τις πρόνοιες του γερμανικού Συντάγματος και τους Γερμανούς πολίτες που βοηθούν τους πρόσφυγες. Δεν θα είναι εύκολο, είπε επιχειρώντας το δικό της δύσκολο βαυαρικό πέρασμα από το καλοκαίρι στον χειμώνα, «αλλά μπορούμε να το κάνουμε».

Ο χειμώνας έρχεται

Η ομίχλη καλύπτει τη λίμνη Κένιγκζε στις βαυαρικές Άλπεις, την Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2007 - Πηγή: Johannes Simon/Getty Images

Ο χειμώνας δεν άργησε. Την ώρα που οι δαρμένοι από θεούς και ανθρώπους πρόσφυγες ζητωκραύγαζαν το όνομα της Mama Merkel στις αποβάθρες της Βουδαπέστης, ο συντηρητικός Ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Όρμπαν (Viktor Orbán) και ο Αυστριακός ομόλογός του, σοσιαλδημοκράτης Βέρνερ Φάιμαν (Werner Faymann), διεμήνυαν στην καγκελάριο πως η κατάσταση βρίσκεται εκτός ελέγχου. Στις 13 Σεπτεμβρίου 2015 ο Γερμανός υπουργός Εσωτερικών Τόμας ντε Μεζίερ (Thomas de Maizière) ανακοίνωνε την επαναφορά των συνοριακών ελέγχων, προκαλώντας ανησυχία μεταξύ άλλων στους παραθεριστές της γραμμής 840 Σάλτσμπουργκ–Μπέρχτενσγκαντεν.

Έναν χρόνο μετά οι κτηνοτρόφοι του Μπερχτενσγκάντεν ετοίμαζαν τα κοπάδια τους για το υγρό πέρασμα στη λίμνη και η Γερμανίδα καγκελάριος δήλωνε στο οικονομικό περιοδικό Wirtschaftswoche πως δεν θα περιλάβει ξανά την περίφημη φράση «μπορούμε να το κάνουμε» στους λόγους της. «Έχει γίνει ένα απλό σλόγκαν χωρίς νόημα πλέον», είπε χωρίς να αποδέχεται την ήττα της. «Τοσούτου ἄξιος ἕκαστός ἐστιν, ὅσου ἄξιά ἐστι ταῦτα, περὶ ἃ ἐσπούδακεν».

Είχε προηγηθεί ένας ανηλεής πόλεμος από το αδελφό κόμμα των Βαυαρών Χριστιανοκοινωνιστών του Χορστ Ζεχόφερ (Horst Seehofer), που όλο αυτό το διάστημα απέρριπτε την ιστορική φράση της Μέρκελ, υποστηρίζοντας ότι υπερεκτίμησε τις δυνατότητές της. Είχαν προηγηθεί εκλογικές αναμετρήσεις στα γερμανικά κρατίδια όπου οι Χριστιανοδημοκράτες της Μέρκελ γνώρισαν τη συντριβή απέναντι στη νεοσύστατη Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD).

Αλλά, αυτά που προηγήθηκαν δεν είναι τίποτα μπροστά σε αυτά που έπονται. Το 2017 είναι προεκλογικό έτος για τη Γερμανία. Βάσει του Συντάγματος, οι ομοσπονδιακές εκλογές αναμένονται να προκηρυχθούν κάποια Κυριακή μεταξύ 22 Αυγούστου και 22 Οκτωβρίου. Το 2017 είναι επίσης το έτος κατά το οποίο συμπληρώνονται 500 χρόνια από τη Μεταρρύθμιση του Λούθηρου και ήδη η χώρα προετοιμάζεται για μια μεγάλη εθνική εορτή. Η ιστορική αυτή συνάντηση αναμένεται να εισάγει πρωτοφανείς σκέψεις, δηλώσεις και εκδηλώσεις στη δημόσια σφαίρα της Bundesrepublik Deutschland εν μέσω γενικευμένης αμφισβήτησης για το πέρασμα στο μέλλον που έχει επιλέξει η καγκελάριος.

Αστυνομικά σκάφη περιπολούν την εν πλω σύνοδο κορυφής των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων της ΕΕ πλην Βρετανίας, στην Μπρατισλάβα της Σλοβακίας, την Παρασκευή 16 Σεπτεμβρίου 2016 - REUTERS/Yves Herman

Άλλος ένας Οκτώβρης μετρά στην Ευρώπη και δεν είναι πλέον τα ζώα που άγονται και φέρονται στη λίμνη Κένιγκζε, αλλά οι Ευρωπαίοι που αναζητούν τις πατροπαράδοτες φορεσιές τους, ομνύουν στους αρχαίους θεούς των βουνών τους και με ένα τελετουργικό πέρασμα προσμένουν μια γιορτή στην απέναντι όχθη που έχει παρέλθει. Είναι αυτό το τέλος της Pax Germanica;

Το πέρασμα των αγελάδων στη λίμνη Κένιγκζε μοιάζει πολύ περισσότερο με αυτό που αποκάλεσε ο Ιταλός πρωθυπουργός Ματέο Ρέντσι (Matteo Renzi) «κρουαζιέρα στον Δούναβη», αναφερόμενος στο έκτακτο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Μπρατισλάβα, παρά στο απεγνωσμένο πέρασμα που επιχειρούν οι απόκληροι στο Finis Africae της Μεσογείου.

Αναζητώντας την ευδαιμονία ως ψευδεπίγραφη καθαρότητα στις παγωμένες λίμες και τα βαθιά ποτάμια της ιστορίας τους, οι Ευρωπαίοι βουλιάζουν για άλλη μια φορά· και η ομορφιά τους δεν αρκεί για να σώσει τον κόσμο τους.